بازتاب عرفانی قصص انبیا در حدیقه سنایی با رویکرد تأویلی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 8، دوره 7، شماره 22، خرداد 1394، صفحه 163-192   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسندگان

محمدتقی یونسی رستمی^{* 1}؛ ابوالحسن ابراهیمی²؛ فاطمه خاله‏اقلی تبریزی²

¹عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد واحد رشت

²کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی

چکیده

اصطلاح هرمنوتیک (تأویل) در اصل یونانی است، و از فعل هرمنویین به معنی تفسیر کردن اخذ شده است. این مفهوم اگرچه از زمان افلاطون به کار رفته است، اما از قرن هفدهم میلادی به بعد به عنوان مفهومی مربوط به شاخه‏ای خاص از دانش بشری به‏کار برده شده است. تأویل از موضوعات مطرح در حوزه‏ی تفسیر و علوم قرآنی بوده و چالش‏های فکری را بین اندیشمندان اسلامی پدید آورده است. معانی تأویل چندگانه است و معنای باطنی قرآن مجید یکی از آن‏ها می‏باشد. برخی از نویسندگان از داستان‏های زندگی پیامبران در قرآن تأویل‏های خاصی ارایه کرده‏اند. سنایی (535-473ق) در مرحله دوم زندگی خود، در غزل، و برخی از قصاید و مثنوی‏هایش با استفاده از شگردهایی که امروزه تأویل خوانده می‏شود - با تکیه بر داستان‏های انبیا در آیات قرآن مجید - شیوه‏ نوینی را آغاز کرده است و بسیاری از امور را از دیدگاه دین و عرفان نگریسته است. نگارندگان در مقاله حاضر به بازتاب قصص انبیا در «حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه» براساس مدل هرمنوتیکی (تأویلی) پرداخته‏اند. نتایج بررسی‏ها درباره پنج پیامبر در شش نمودار- از نظر ذکر نام آن‏ها در سوره‏ها و فراوانی‏شان در آیات – ارایه شده است و مشخص شد سنایی این داستان‏‏ها را با رویکرد عرفانی و تأویلی تحلیل کرده و بیشتر به ترک تعلقات دنیوی و عشق به معبود ازلی تأکید داشته است.

کلیدواژه‌ها

عرفان؛ هرمنوتیک(تأویل)؛ سنایی؛ حدیقه الحقیقه و داستان پیامبران

مراجع

1. «قرآن کریم»،ترجمه الهی قمشه ای (1381). تهران: گلی، چاپ یازدهم.
2. الماسی، مهدی (1383). «هفت شهر عشق»، تهران: مدرسه.
3. افراسیاب پور، علی اکبر (1388). «شرح جامع حدیقه الحقیقه وشریعه الطریقه سنایی»، تهران: عرفان.
4. بستانى، فؤاد افرام (1375). «فرهنگ ابجدى عربى- فارسى»، مترجم: مهیار، رضا، واژه «فسر»، تهران: اسلامی، چاپ دوم.
5. پالمر، ریچاردا (1377).«علم هرمنوتیک (ترجمه محمدرضا حنایی کاشانی)»، تهران: هرمس، چاپ دوم.
6. تقوی، محمد (1385). «قصه پردازی سنایی، مجموعه مقالات مندرج در شوریده ای در غزنه»، تهران: سخن.
7. جام نامقی، شیخ احمد (1368). «ژنده پیل»، انس التائبین، تصحیح و تحشیه دکتر علی فاضل، تهران: توس.
8. حافظ، شمس الدین محمد (1385). «دیوان حافظ»، براساس نسخه تصحیح شده محمد قزوینی، قاسم غنی، تهران: ققنوس، چاپ چهارم.
9. حلبی، علی اصغر (1375). «گزیده حدیقه الحقیقه»، ج اول، تهران: اساطیر.
10. دری، زهرا (1386). «شرح دشواری های از حدیقه الحقیقه سنایی»، تهران: زوار، چاپ اول.
11. راستگو، محمد (1389). «تجلی قرآن و حدیث در شعر فارسی»، تهران: سمت.
12. رنجبر، احمد (1369). «گزیده اشعار سنایی»، تهران: امیر کبیر.
13. ریخته گران، محمدرضا (1378). «منطق ومبحث علم هرمنوتیک»، تهران: کنگره، چاپ اول.
14. زرین کوب، عبدالحسین (1375). «از گذشته ادبی ایران»، تهران: المهدی.
15. ---------------- (1385). «جستجو در تصوف ایران»، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.
16. سجادی، سید جعفر (1379). «فرهنگ اصطلاحات وتعبیرات عرفانی»، تهران: طهوری، چاپ پنجم.
17. سلطانی، منظر (1387). «نقد وتحلیل تطبیقی دیدگاه های تفسیری سنایی در حدیقه الحقیقه»، تهران: پژوهش‏های ادبی.
18. سنایی غزنوی (1383). «حدیقه الحقیقه و شریعه الطریقه»، تصحیح مدرس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه، چاپ ششم.
19. شعار، جعفر و طباطبایی، محمود (1372). «گزیده تاریخ بلعمی»، تهران: بنیاد، چاپ چهارم.
20. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1372). «تازیانه های سلوک»، تهران: گاه، چاپ دهم.
21. شمیسا، سیروس (1378). «نقد ادبی»، تهران: فردوس.
22. طغیانی اسفرجانی، اسحق (1386). «شرح مشکلات حدیقه سنایی»، دانشگاه اصفهان، چاپ چهارم.
23. عابدی، محمود (1385). «درویش گنج بخش (گزیده کشف المحجوب)»، سخن، چاپ چهارم.
24. عمادزاده، حسین (1385). «تاریخ انبیاء (قصص الانبیاء یا قصص قرآن از آدم تا خاتم)»، تهران: اسلام، چاپ پنجم.
25. مشرف، مریم (1382). «نشانه شناسی تفسیر عرفانی»، تهران: نشر ثالث.
26. مکارم شیرازی، ناصر (بی تا). «تفسیر نمونه»، دارالکتب الاسلامیه، چاپ پانزدهم، جلد10.
27. مولوی، محمد بلخى (1373). «مثنوى معنوى»، تصحح توفیق سبحانى، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامى، چاپ اول.
28. نصر، سید حسین (1361). «سه حکیم مسلمان»، ترجمه احمد آرام، تهران: شرکت سهامی کتابهای حبیبی.
29. نصری، عبدالله (1390). «راز متن (هرمنوتیک، قرائت پذیری متن و منطق فهم دین)»، تهران: سروش، چاپ دوم.
30. واعظی، احمد (1386). «درآمدی بر هرمنوتیک»، تهران: انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ پنجم.
31. ورکانی (1337). «رساله لوایح: منسوب به عین القضات همدانی»، تصحیح دکتر فرمنش، تهران: هنر.