درمانگری، کاربردی دیگرگونه برای شعر

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 7، دوره 8، شماره 26.27، شهریور 1395، صفحه 151-170   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

شبنم حاتم پور^*

عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی شوشتر

چکیده

بشر از هزاران سال پیش در مراسم آیینی خود از سرودهایی بهر می­برد که روان او را آرامش می­بخشید و سرشت خوش­ذوق او را ارضا می­کرد. ایرانیان هم از جادوی کلمات در جشن­های مذهبی، لالایی­ها، کتاب­ها و هنگام شادی­ها استفاده می­کردند. گرچه جایگاه شعر در میان هنرهای هفتگانه باعث شده تصور شود بزرگترین کاربرد شعر خطّ هنری آن است؛ ولی در عصر حاضر با گذشت زمان به تکرار دیگرگونه­ای از همان کاربردهای ابتدایی رسیده­ایم. هنوز لالایی­ها جایگاه ویژه­ای در پرورش کودکان دارند و محققان زبان­شناس دربارۀ اهمیت این نوعِ شعر پژوهش می­کنند یا برای زدودن اضطراب­های درونی تفألی به دیوان حافظ می­زنیم تا با غزلی آرامش یابیم یا در جشن­های نوروز و یلدا به خوانش دیوان بزرگان شعر و ادب می­پردازیم و یا حتی در پرورش فرزندانمان مفاهیم آموزشی را در قالب شعر به آنها می­آموزیم. اما بزرگ­ترین و دیگرگونه­ترین کاربرد شعر در عصر حاضر، استفاده از آن در درمان رفتارهای روانی است. البته شرط بهره­گیری از شعر در درمان بیماران، آشنایی درمانگر با هنر شعر، مضامین، پیشینۀ ادبیات منظوم و خوانش صحیح و تأثیرگذار آن است. لرنر معتقد است که هنر داستان­سرایی در میان درمانگران شعر باید پرورش پیدا کند (Lerner, 1997: 87). پیشینۀ شعردرمانی (Poetry therapy) به سال 1751 م باز می­گردد. بنجامین فرانکلین^[1] در آمریکا بیماران خود را با روش­هایی چون خواندن شعر، سرودخوانی و سرودن شعر درمان می­کرد. نتایج  مثبت این تحقیق باعث شد که الی گریفر^[2]، جک رجی لی دی^[3]، آرتور لرنر^[4] و دیگران تلاش­هایی برای معرفی این شیوۀ درمان انجام دهند و سرانجام در سال 1997 م انجمن ملی شعردرمانی در آمریکا تأسیس شد. پس از آن نیز پژوهش­های زیادی در این زمینه صورت گرفت و اثر مثبت شعر بر آشفتگی­های روانی تأیید شد از جمله Edgar, Haley, Levit (1969)، Ross (1977)، پنبیکر (1988)، گلدن (1994)، بولتون و همکاران (1998)، Tamura (2001) و کمیل (2007) و تنگر و همکاران (2009) و تعدادی دیگر که به تأثیر شعردرمانی بر افزایش عزت نفس، خوداکتشافی و خوداظهاری و کاهش میزان سرکوب هیجان و اضطراب پرداختند. در آمریکا با شعردرمانی به بیماران سرطانی و افرادی که در وضعیت نزدیک به مرگ قرار دارند کمک می­کنند تا به آرامش دست پیدا کنند و در روند درمان خود وضعیت مطلوبی را تجربه کنند.¹ شعردرمانی تنها در زمینه پزشکی سودمند نیست، این شیوه همچنین در زمینه خدمات اجتماعی اثرگذار است.² در زمینۀ پژوهش، یک تحقیق نشان می­دهد از 203 مقاله پژوهشی حدفاصل سال­های 1969 تا 2010، 154 مقاله (9/75%) در آمریکا، 19 مقاله (4/9%) در آلمان، 13 مقاله (4/6%) در انگلستان، 4 مقاله (2%) در استرالیا، 3 مقاله (5/1%) در ژاپن و سایر کشورها اعم از برزیل، ونزوئلا، کانادا، سوییس و ایتالیا (9/4%) دربارۀ موضوع شعردرمانی در کشور خود پژوهش کرده­اند (هیمز، 2011: 6). در پژوهش دیگر دکتر مازا با معرفی یک مدل چندبعدی در شعردرمانی نشان داد، شعر نسبت به کتاب­درمانی، نمایش­درمانی، هنردرمانی و رقص­درمانی قدرت اثرگذاری بهتری دارد و می­تواند در کنار روایت­درمانی، مجله­درمانی و... بسیار اثرگذار باشد (Mazza & H, 2013: 55). در کشور ما، با وجود پیشینۀ غنی ادبیات منظوم، شعر هیچ­گاه کاربرد درمانی نداشته است و حتی این موضوع در کشور ما مسبوق به سابقۀ پژوهش نیست. تنها در سال 1389 یوخابه محمدیان و دیگران به بررسی اثر شعردرمانی گروهی بر کاهش نشانه­های افسردگی در دانشجویان پرداختند. جامعۀ آماری در این پژوهش 29 دانشجوی دختر خوابگاهی است و درمانگر طی 7 جلسه، اشعاری از شاعران معاصر را به صورت گروهی برای آنان خوانده و ثابت کرده است که پس از این دورۀ شعرخوانی، نشانه­های افسردگی در دانشجویان کمتر شده است. به نظر می­رسد با افزایش رو به رشد اختلالات روانی و بخصوص افسردگی و هزینه­های گزافی که دولت­ها برای تأمین داروهای ضد افسردگی می­پردازند، پژوهش بیشتر دربارۀ شعردرمانی بسیار راهگشاست. به همین دلیل این پژوهش با هدف بررسی تأثیر شعر و گونه­های مختلف آن بر زنان و مردان بزرگسال که دچار افسردگی متوسط و بالا بودند انجام شده است. تفاوت عمدۀ این پژوهش با تحقیق یوخابه محمدیان و دیگران در این است که در پژوهش آنان شرکت­کنندگان الزاماً به نوشتن شعر، تحلیل آن و ویرایش اشعار به عنوان تکلیف می­پرداختند. در حالی که در پژوهش حاضر هدف خوانش شعر و شنیدن آن و دریافت عاطفۀ شعری بوده است. تفاوت دیگر این پژوهش انتخاب جامعۀ آماری متشکل از زنان و مردان و بررسی تفاوت­های نتایج به دست آمده است. ویژگی دیگر این پژوهش، انتخاب اشعار کلاسیک است، در 6 جلسه از 8 جلسۀ برگزار شده اشعار انتخابی از ادبیات منظوم کلاسیک و در دو جلسۀ دیگر از ادبیات منظوم معاصر بوده است. علاوه بر این در انتخاب مضامینِ اشعار، توجه به چالش­برانگیز بودن شعر، شرط انتخاب پژوهشگران بوده است. پرسش اصلی تحقیق این است: چگونه شعر می­تواند کاربرد درمانگری داشته باشد؟ پرسش­های فرعی شالم: 1- آیا زنان و مردان افسرده نسبت به شعر، رفتار اثربخشی از خود نشان
می­دهند؟ 2- آیا مضامین چالش­برانگیز در شعر برای افراد افسرده قدرت تنش­زدایی دارند؟ 3- کدام دسته از زنان یا مردان نسبت به شعردرمانی واکنش بهتری نشان می­دهند؟ 4- آیا شعر در افزایش خوش­بینی زنان و مردان مؤثر است؟ براساس این پرسش­ها فرضیه­های زیر مورد بررسی قرار خواهند گرفت: 1- به نظر می­رسد زنان و مردان افسرده نسبت به شعر رفتار اثربخشی از خود نشان می­دهند. 2- به نظر می­رسد مضامین چالش­برانگیز در شعر قدرت تنش­زدایی از افراد افسرده دارند. 3- به نظر می­رسد زنان نسبت به مردان واکنش بهتری به درمان با شعر نشان دهند. 4- به نظر می­رسد شعر در افزایش خوش­بینی زنان و مردان مؤثر است.



1. Benjamin Franklin


2. Eli Greife


3. Jack. J. Leedy


4. Arthur Lerner

مراجع

- آقاحسینی، حسین (1381). «فرشته شعر». مجله پژوهش­های فلسفی. شماره 185. صص 73-94

- ابن سینا، الرئیس الحسین بن عبدالله (1956). الارجوزۀ فی الطب. پاریس:

- افلاطون. (1372) «رساله ایران». ترجمه رضا سیدحسینی. مجله کلک فلسفه.شماره 40.صص 9-24

- انوری، اوحدالدین علی بن محمد (1376). دیوان انوری. تصحیح مدرس رضوی.ج 1. چاپ ششم.تهران: علمی و فرهنگی

- تولستوی، لئون (1388). هنر چیست. کاوه دهان.چاپ چهاردهم. تهران: امیرکبیر

- رودکی، جعفربن محمد(1381). محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی. سعید نفیسی. تهران: امیرکبیر

- سعدی (1386). کلیات. بهاءالدین خرمشاهی. چاپ پنجم.تهران: انتشارات دوستان

- سنایی، مجدود (1374). حدیقۀالحقیقه. مدرس رضوی، چاپ چهارم. تهران: دانشگاه تهران

- سنایی، مجدود (1354). دیوان اشعار. مدرس رضوی. چاپ سوم. تهران: کتابخانه سنایی

- شفیعی کدکنی، محمدرضا (1388). ادوار شعر فارسی. تهران: سخن

- صیادکوه، اکبر(1386). مقدمه­ای بر نقد زیباشناسی سعدی. تهران: نشر روزگار

- عطار، شیخ فریدالدین(1374). منطق­الطیر. تصحیح سیدصادق گوهرین.چاپ دهم. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی

- فردوسی، ابوالقاسم (1390). شاهنامه. تصحیح رستم علی­یف بازبینی سعید حمیدیان. چاپ یازدهم.تهران: نشر قطره

- محجوب، محمدجعفر «بررسی آثار عبید زاکانی». مجله ایرانشناسی. شماره 3. صص 491-509

- مطهری، مرتضی (1379). «درباره شعر و موسیقی». مجله هنر دینی. شماره 6. صص 14-15

- مولوی، جلال­الدین محمدبن محمد (1378). مثنوی معنوی. کریم زمانی.ج 1. چاپ دوم. تهران: انتشارات اطلاعات

- میسری (1366). دانشنامه در علم پزشکی. برات زنجانی، تهران: انتشارات مؤسسه مطالعات اسلامی دانشگاه مک‌گیل

- نبی­لو، علیرضا (1389). «بررسی دیدگاه­های زبانی و ادبی مولانا». مجله پژوهش­های ادبی. شماره 27. صص 121-150

- نبی­لو، علیرضا (1386). «بررسی و مقایسه دیدگاه ادبی سنایی و نظامی دربارۀ شعر شاعر و مخاطب». شماره 14. صص 53-76

- نظامی، الیاس بن یوسف(1386). کلیات نظامی گنجوی. تصحیح حسن وحید دستگردی. تهران: انتشارات زوّار

- نظامی عروضی سمرقندی، احمدبن عمربن علی (1344). چهار مقاله. محمد قزوینی.چاپ سوم.تهران: نشر زوار

- نظری، فاضل(1392). ضد. چاپ 22، تهران: انتشارات سورۀ مهر

- همایی، جلال­الدین (1339). «تابعه». مجله یغما. شماره 149. صص 432-436

منابع لاتین

- Lerner, A. (1997). A look at poetry therapy, Elsevier Science ltd USA, 24(1), 81-89

- Mazza. N, & Hayton. C.J. (2013). Poetry therapy: Aninvestigation of a multidimensional clinical model. Elsevier science USA, 40, 53-60.

- Heimes, S. (2011). State of poetry therapy research (review), Flsevier science USA, 38, 1-8.

- Reed. M.A. (1999). Contributions of Shekespear]s paulina to the contempurery practice of poetry therapy, Elsevier science ltd, 26(2), 103-110.