مفهـوم جبـر و اخـتیار در منظومۀ فکری عین‌القضات همـدانی با تأکید بر(تمهیدات، نامه‌ها، یزدان شناخت و لوایح) با محوریت کلامی و عرفانی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 9، دوره 7، شماره 22، خرداد 1394، صفحه 1-20   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

چکیده

مسئلۀ «جبر و اختیار» یا «حریّت اراده» در کنار موضوعاتی چون امامت، حسن و قبح، تشبیه و تنزیه، و ... از مفاهیم پر‌بسامدی است که در حوزۀ کلام، فلسفه و عرفان اسلامی پژوهش‌های وسیعی را به خود اختصاص داده است. این مسئله، از کهن‌ترین و مناقشه‌ آمیزترین مباحثی است که در طی اعصار، نظر متکلمان، فیلسوفان و عارفان بزرگ اسلامی را به خود جلب کرده است. لذا، نظر به اهمیت و گستردگی حوزۀ جبر و اختیار و همچنین وجود ابعاد ناشناخته در این زمینه، این مقاله بر آن است تا نگاه عین‌القضات همدانی را دربارة مفهوم جبر و اختیار در متون منثور عرفانی فارسی در دو حوزۀ عاشقانه و کلامی – فلسفی بررسی کند. امّا، پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که در افق دید عین‌القضات، آیا انسان در چنبر جبر است یا در دایرۀ اختیار؟
برآیند تحقیق نشان می‌دهد که عین‌القضات در حوزۀ عشق، به جبر مطلق عاشقانه – عارفانه، و در حوزۀ کلامی – فلسفی به هر‌سه مسئلۀ «جبر»، «اختیار» و «امرٌ َبینَ الاَمرَین » ملتزم است. روش پژوهش حاضر، تحلیلی-توصیفی و به شیوة کتابخانه‌ای است.

کلیدواژه‌ها

جبر و اختیار؛ کلام اسلامی؛ عین‌القضات؛ تمهیدات؛ نامه‌ها

مراجع

1. قرآن مجید، (1380)، مترجم آیت الله مشکینی، چ اول، قم: انتشارات الهادی.
2. حیدری، حسین، بهار و تابستان، (1385)، «بررسی تطبیقی جبر و اختیار در آثار سنایی و متکلمان مسلمان»، مجلّۀ تخصصی مطالعات عرفانی، دانشکدۀ علوم انسانی، دانشگاه کاشان، شمارۀ سوم، ص 97-122.
3. دادبه، اصغر، (1375)، «جبر و اختیار»، دائرةالمعارف تشیع، چاپ اول، ج 5، زیر نظر احمد صدر حاج سید جوادی، کامران فانی، بهاءالدین خرمشاهی و حسن یوسفی اشکوری، تهران: نشر شهید سعید محبی.
4. رضایی، لیلا، (1385)، «بررسی تطبیقی آرای عرفای اسلامی و آموزه‌های مانی»،پایان‌نامۀ دکتری، استاد راهنما محمدیوسف نیّری، استادان مشاور اکبر نحوی و زرین ورادی، دانشگاه شیراز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
5. زرین‌کوب، عبدالحسین، (1373)، سرّنی، چ5، ج1و2، تهران: انتشارات علمی.
6. سجادی، سید جعفر، (1378)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، چ4، تهران: کتابخانه طهوری.
7. شیخ بوعمران، (1382)، مسئلۀ اختیار در تفکر اسلامی و پاسخ معتزله به آن، ترجمۀ اسماعیل سعادت، تهران: انتشارات هرمس.
8. عین‌القضات همدانی، ابوالمعالی عبدالله بن محمد بن علی المیانجی، (1373)،تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران، ج پنجم، تهران: کتابخانۀ منوچهری.
9. ــــــــــــــ ، (1327)، رسالۀ یزدان‌شناخت، با مقدمه و تصحیح بهمن کریمی، تهران: چاپخانۀ علی‌اکبر علمی.
10. ــــــــــــــ ، (1377)، رسالۀ لوایح، تصحیح و تحشیۀ رحیم فرمنش، چ سوم، تهران: کتابخانۀ منوچهری.
11. ـــــــــــــ ، (1377)، نامه‌ها، به اهتمام علینقی منزوی و عفیف عسیران، چاپ سوم، تهران: انتشارات اساطیر.
12. محمد بلخی، جلال الدین، (1381)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: انتشارات پیمان.
13. مدرسی، فاطمه، مونا همتی و مریم عرب، (1390)، «شطحیات عین القضات همدانی»، فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی، سال هفتم/ شمارۀ بیست و پنجم، تهران: دانشگاه آزاد واحد تهران جنوب.
14. نژاد سلیم، رحیم، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌(1362)، «حدود آزادی انسان از دیدگاه مولوی»، پایان نامة دکتری زبان وادبیات فارسی، دانشگاه تهران، دانشکدة ادبیات و علوم انسانی.