بررسی تطبیقی قبض و بسط عرفانی در متون آموزشی صوفیه تا قرن هشتم هجری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 13، شماره 49، بهمن 1396، صفحه 13-47   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عبدالعلی اویسی¹؛ عبدالله واثق عباسی²؛ اسماعیل علی پور^{* 3}

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

³دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان

چکیده

قبض و بسط عرفانی، منشأ قرآنی دارد و تا قرن هشتم هجری قمری در متون آموزشی صوفیه محل بحث بوده است. غالب مؤلفان این منابع معتقدند که قبض و بسط از جانب حق بر قلب سالک وارد می‌شود و از جملۀ احوال به شمار می‌رود. در این پژوهش، سعی شده است تا ضمن نشان‌ دادن سیر تحوّل تاریخی قبض و بسط در متون آموزشی صوفیه به بررسی موارد تشابه، اختلاف و مسئلة تأثیر و تأثر و طرح دیدگاه‌های ممتاز و شاخص راجع به قبض و بسط بر پایة روش‌شناسی عرفان تطبیقی پرداخته شود. پرسش اصلی تحقیق این است که قبض و بسط در سیر تحوّل تاریخی‌شان در متون آموزشی صوفیه، چقدر از معانی قاموسی خود فاصله گرفته و زمینه‌های معنایی و دلالت‌های مفهومی آن‌ها چگونه گسترش و تغییر یافته ‌است؟ با توجه به بسامد بالای کاربرد اصطلاحات قبض و بسط در ادبیات عرفانی فارسی، پژوهش حاضر موجب خواهد شد تا هنگام خوانش متون عرفانی، تأویل‌ها و تحلیل‌های درستی از دیدگاه‌ها و سخنان موجود در آن‌ها انجام گیرد.

کلیدواژه‌ها

تصوّف؛ اصطلاحات عرفانی؛ قبض؛ بسط؛ احوال

مراجع

قرآن کریم.

آملی، شمس‌الدین محمد بن محمود. 1381. نفائس الفنون فی عرایس العیون. به کوشش میرزا ابوالحسن شعرانی. تصحیح سید ابراهیم میانجی و هدایت الله مسترحمی. تهران: اسلامیه.

ابرقوهی، شمس‌الدین ابراهیم. 1364. مجمع البحرین. به کوشش نجیب مایل هروی. تهران: مولی.

ابن عربی، محمد بن علی. 1385. الفتوحات المکیة فی معرفة اسرار المالکیة و ملکیة. ترجمة محمد خواجوی. تهران: مولی.

ابوسعید خرّاز، احمد بن عیسی. 1391. شرح کتاب الصدق. شرح و ترجمة مریم شعبانزاده. ویراستار محمدعلی زهرازاده. مشهد: مرندیز.

الفتی تبریزی، حسین بن احمد. 1377. رشف الألحاظ فی کشف الألفاظ (فرهنگ نمادهای عرفانی در زبان فارسی). تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: مولی.

جرجانی، علی بن محمد. 1306 ق. کتاب التعریفات. تهران: ناصرخسرو.

خواجه عبدالله انصاری. 1372. مجموعه رسائل خواجه عبدالله انصاری. به کوشش محمد سرور مولایی. ج 1. تهران: توس.

ــــــــــــــــــــ . 1389. منازل السائرین. ترجمه عبدالغفور روان‌فرهادی. به کوشش محمدعمار مفید. چ 3. تهران: مولی.

رضایی، فخرالدین و لیلا هاشمیان. 1389. «تأملی در قبض و بسط عارفانه»، عرفانیات در ادب فارسی. پاییز. دورۀ 1. ش 4. صص 72- 79.

روزبهان بقلی، روزبهان بن ابی‌نصر. 1374. شرح شطحیات: شامل گفتارهای شورانگیز و رمزی صوفیان. به کوشش هنری کربن. تهران: کتابخانة طهوری.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1389. مشرب‌الارواح (مقامات عارفان): هزار و یک مقام از مقامات عارفان. ترجمه و شرح قاسم میرآخوری. تهران: آزادمهر.

سجادی، سید جعفر. 1339. فرهنگ مصطلحات عرفا و متصوفه. تهران: کتاب‌فروشی بوذرجمهری مصطفوی.

ــــــــــــــــــ . 1366. فرهنگ معارف اسلامی. چ 2. تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.

السرّاج الطوسی، أبی‌نصر عبدالله بن علی. 2001 م/ 1421 ق. اللمع فی تاریخ التصوّف الاسلامی. تصحیح مصطفی الهنداوی. بیروت: دار الکتب العلمیه.

سهروردی، شهاب‌الدین. 1372. عوارف المعارف. ترجمة ابومنصور اصفهانی. به کوشش قاسم انصاری. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی‫.

صادقی شهپر، علی. 1387. «روش‌شناسی عرفان تطبیقی». پژوهشنامة ادیان. پاییز و زمستان. س 2. ش 4. صص 75 - 100.

عبّادی، قطب‌الدین ابوالمظفر منصور بن اردشیر. 1368. صوفی‌نامه (التصفیة فی احوال المتصوفة). تصحیح غلامحسین یوسفی. چ 2. تهران: سخن و علمی.

عبدالرزاق کاشانی، عبدالرزاق بن جلال‌الدین. 1376. اصطلاحات الصوفیه. ترجمة محمد علی مودود لاری. به کوشش گل‌بابا سعیدی. تهران: س‍ازمان ت‍ب‍ل‍ی‍غات اس‍لامی، حوزه هنری، دفتر مطالعات دینی هنر‫.

عزالدین کاشانی، محمود بن علی. 1372. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. به کوشش جلال‌الدین همایی، چ 4. تهران: مؤسسة نشر هما.

عین‌القضات همدانی. 1362. نامه‌های عین‌القضات همدانی. به کوشش علی‌نقی منزوی و عفیف عسیران. تهران: کتاب‌فروشی منوچهری.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1383. رسالۀ قشیریه. ترجمۀ ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزان‌فر. چ 8. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

گوهرین، سید صادق. 1367. شرح اصطلاحات تصوف. تهران: زوّار.

نجم‌الدین کبری. 1993. فوائح الجمال و فواتح الجلال. به کوشش یوسف زیدان. الکویت: دار‌سعاد الصباح.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. به کوشش محمود عابدی. چ 5. تهران: سروش.

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Holy Qurān.

Abarqūhī, Šams al-dīn Ebrāhīm. (1985/1364 SH). Majma-ol Bahreyn. With the Effort of Najīb Māyel Heravī. Tehrān: Mowlā.

Abbādī, Qotb al-din Abol Mozaffar Mansūr ebn-e Ardešīr. (1989/1368 SH). Sufīname (Al-Tasfīye fī ahval-e al-motesavvefah). Ed. by Qolām Hossein Yusefī. 2^nd ed. Tehrān: Soxan va Elmī.

Abdol Razzāq Kāšānī. (2010/1376 SH). Estelāhāt al-Sufīyeh. Tr. by Mohammad Alī Modūd Lārī. With the Effort of Golbābā Sa’īdī. Tehrān: Īslamīc Propagation Organization, Department of Art Religious Studies.

Abū Sa’īd Xarrāz, Ahmad ebn-e Īsā. (2012/1391 SH). Šarh-e ketāb-ol sedq. Translation & Explanation by Maryam Ša’bānzāde. Ed. by Mohammad Alī Zarāzāde. Mašhad: Marandīz.

Al-Sarrāj al-Tusī, Abīnasr Abdollāh ebn-e Alī. (1421 AH). Al-loma' fī tarīx al-tasavvof al-eslamī. Ed. by Mostafā Al-Hendāvī. Beirūt: Dār al-kotob al-Elmīyeh.

Āmelī, Šams al-dīn Mohammad ebn-e Mahmūd. (2001/1381 SH). Nafā’es-ol fonūnn fī arayes-ol oyūn. With the Effort of  Mīrzā Abolhasan Ša’rānī. Ed by Seyyed Ebrāhīm Miyānjī & Hedāyat allāh Mostarhemī. Tehrān: Eslamīye.

Ebn-e Arabī, Mohammad ebn-e Alī. (2006/1385 SH). Al-fotūhāt-ol-Makkīyat Fī Ma’refat-ol asrar-ol mālekīyat va molakīyat. Tr. by Mohammad Xowājavī. Tehrān: Mowlā.

Eynolqozzāt Hamedānī. (1983/1362 SH). Nāme-hā-ye eynolqozzāt Hāmedānī. 2^nd Vol. With the Effort by Alīnaqī Monzavī and Afīf Oseyrān. Tehrān: Zavvār.

Ez-od-din Kāšānī, Mahmūd ebn-e Alī. (2006/1372 SH). Mesbāh al-hedāye va Meftāh al-kefāye. With the Effort of Jalāl al-dīn Homāī. 4^th Ed. Tehrān: Homā.

Goharīn, Seyyed Sādeq. (1988/1367SH).Šarh-e estelahāt-e tasavvof. Tehrān: Zavvār.

Hojvīrī, Abol-hasan Alī. (2009/1388 SH). Kašf-ol mahjūb. Ed. by Mahmūd Ābedī. 5^th ed. Tehrān: Sorūš.

Jorjānī, Alī ebn-e Mohammad. (1306 AH). Ketāb al-ta’rīfāt. Tehrān: Nāser Xosrow.

Najm al-dīn Kobrā. (1993/1372 SH). Favā’eh al-jamāl va favāteh  al-jalāl. With the Effort of Yūsef Zeidān. Kuwait: Dār-e Sa'ād al-Sabāh.

Olfatī Tabrīzī, Hossein ebn-e Ahmad. (1993/1372 SH). Rašf al-alhāz fī kašf al-alfāz (farhang-e namād-hā-ye erfānī dar zabān-e fārsī). Edition and Explanation by Najīb Māyel Heravī. 2 ^nd ed. Tehrān: Mowlā.

Qušeyrī, Abdolkarīm ebn-e Hawāzen. (2004/1383 SH). Tarjome-y resāle-ye qošeyrī-ye. Tr. by Abū Alī Hasan ebn-e Ahmad Osmānī. With the Effort, Edition and Explanation by Badī’al-zamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Rezāyī, Faxr al-dīn & Leila Hāšemiyān. (2010/1389 SH). "Ta'molī dar bast va qabz-e erfānī", Journal of Basic Language and Literature & Persian literature and mysticism. No 4. Pp. 72- 79.

Ruzbahān-e Baqlī, Rūzbahān ebn-e abīnasr . (2010/1389 SH). Mašreb-ol arvāh. (Maqāmāt-e ārefān: hezār va yek maqām az maqāmāt-e arefān. Translation & Explanation by Qāsem Mīrāxorī. Tehrān: Āzādmehr.

___________________________________. (1995/1374 SH). šarh-e šathiyāt. Ed. by Henri Corbin. Tehrān: Ketābxane Tahurī.

Sādeqī Šahpar, Alī. (2008/1387 SH). "Raveš-šenāsī-ye erfān-e

Sajādī, Seyyed Ja’far . (19871366 SH). Farhang-e ma’āref-e eslamī. 2^nd ed. Tehrān: Šerekat-e Mo’alefān va Motarjemān-e Īrān.