بررسی تطبیقی حکایتی از مثنوی معنوی «داستان جزع ناکردن شیخی بر مرگ فرزندان خود» با مآخذ روایی آن بر اساس رویکرد نورمن ‌فرکلاف

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 2، دوره 13، شماره 49، بهمن 1396، صفحه 49-74   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

زهرا ایرانمنش

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه فرهنگیان، پردیس شهید باهنر کرمان

چکیده

مثنوی معنوی از مواریث عرفانی و ادبی پیش از خود بهره ‌برده ‌است. در این پژوهش «داستان جزع ناکردن شیخی بر مرگ فرزندان خود» از مثنوی با ترجمۀ رسالۀ قشیریه و تذکرة‌الاولیا بر اساس رویکرد نورمن ‌فرکلاف مورد مقایسه و تحلیل انتقادی گفتمان قرار‌گرفته‌ است. در سه اثر مذکور به بیان احوال عارفانه پرداخته شده ‌است. گفتمان غالب در بستر عرفان در حکایت مثنوی، «ولی و عارف واصل»، در رسالۀ قشیریه «مقام رضا» و در تذکرةالاولیا «تسلیم» ‌است. در این حکایات بیش از هر چیز دغدغه‌های عارفانه روایت برجسته شده ‌است. در این بستر، موقعیت‌هایی قابل ردیابی است و تأثیر و نشانه‌های دوری از خویشتن، یقین، قدرت روحی ولی، عطوفت حقیقی، توجه به حق، قدرت و سلطه به خصوص در تبیین جایگاه عارف و نظام معنایی آن مورد تبیین قرار گرفته ‌است. مولوی، عطار نیشابوری و ابوالقاسم قشیری با ترکیب‌بندی ابعاد گفتمان‌های مسلط عرفان، در قالب ژانری از پیش موجود، روایتی روحانی‌ و معنوی‌ را از نو بازتولید کرده‌اند. سه اثر مذکور به منزلة رخدادی ارتباطی، فقط بازتابی از اندیشۀ شاعر نیستند بلکه با انتقاد از عملکردهای مادیگرایانه و دلبستگی‌های موقّتی و عاریتی، نظم گفتمانی ویژه‌ای را خلق می‌کنند. این آثار در ‌به‌ چالش ‌کشیدن ویژگی‌های عرفانی و تقویت گفتمان عارفانه موفق بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها

گفتمان انتقادی؛ مثنوی؛ رسالۀقشیریه؛ تذکرة‌الاولیا؛ نورمن ‌فرکلاف

مراجع

قرآن کریم.

ابن اثیر. ۱۴۰۳. جامع الاصول فی احادیث الرسول. به کوشش عبدالقادر ارناؤوط. بیروت: دار ابن الاثیر.

آقاگل زاده، فردوس. 1385. تحلیل گفتمان انتقادی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

پنی‌کوک، الستر. 1378. «گفتمان‌های قیاس ناپذیر». ترجمۀ سید علی اصغر سلطانی. فصلنامةعلوم سیاسی. ش 4. صص 139-123.

جرجانی، علی بن محمد. 1370. التعریفات. تهران: ناصرخسرو.

حسینی‌سروری، نجمه. 1393. «تحلیل انتقادی گفتمان قصیده‌ای از سنایی غزنوی». کهن‌نامۀ ادب پارسی. ش 11. صص 90-67.

دماوندی، مجتبی و مجتبی شهسواری. 1388. «گفت لیلی را... ماخذشناسی یکی از داستان‌های مثنوی». مجلۀ دانشکدۀ علوم‌انسانی دانشگاه سمنان. س 8. ش 28. صص 94-87.

سلطانی، سید علی‌اصغر. 1384. قدرت گفتمان و زبان. تهران: نی.

صفوی، سیدسلمان. 1386. «ساختار کلی دفتر سوم مثنوی مولوی». مجلۀ آینه میراث. ش38. صص 180-156.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1373. تذکرة‌الاولیا (از روی نسخۀ نیکلسون). به کوشش ا. توکلی. تهران: بهزاد.

عضدانلو، حمید. 1380. گفتمان و جامعه. تهران: نی.

فرقانی، محمدمهدی و سید جمال‌الدین اکبرزاده. 1390. «مدلی برای تحلیل گفتمان انتقادی فیلم». مطالعات فرهنگ ـ ارتباطات. ش 48. صص 158-129.

فرکلاف، نورمن. 1387. تحلیل انتقادی گفتمان. ترجمة فاطمه شایسته پیران. تهران: دفتر مطالعات رسانه‌ها.

فروزانفر‌، بدیع‌ الزمان. 1376. مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی معنوی‌. چ 3. تهران‌: امیر کبیر.

قشیری، عبدالکریم ‌بن هوازن. 1374. رسالة قشیریه. به کوشش بدیع‏الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

مک دانل، دایان. 1380. مقدمه‌ای بر تحلیل گفتمان. ترجمۀ حسین‌علی نوذری. تهران: فرهنگ گفتمان.

میرصادقی، جمال. 1392. عناصر داستان. چ 3. تهران: سخن.

میلز، سارا. 1392. تحلیل گفتمان. ترجمۀ نرگس حسنلی. تهران: خط ممتد اندیشه.

 

English sourses

Fairclough, N. 1995 .Critical Discourse Analysis. Singapore.

 

References

Holy Qurān.

Āqā Golzāde, Ferdows. (2006/1385SH). Tahlīl-e goftemān-e enteqādī . Tehrān: Šerekat-e Entešārāt-e Elmī va Farhangī.

Attār Neyšābūrī. Farīd al-dīn. (2003/1384 SH). Tazkeratol oliyā. With the Effort of A. Tavvakolī. Tehrān: Behzād.

Azdānlū, Hamīd. (2001/1380 SH). Goftemān va jame'e. Tehrān: Ney.

Damāvandī, Mojtabā & Mojtabā Šahsavārī. (2009/1388SH). “He said that Lili is ... the source of one of Masnavī's stories”. Journal of Faculty of Humanities. University of Semnān. No. 28. pp. 87-94.

Ebn-e Asīr. (1997/1403AH). Jāme’ al-osūl fī ahādīs al-rasūl. With the Effort of Abdol Qāder Arnā’ūt.  Beirūt: Dār Ebn-e Asīr.

Fairclough, Norman. (2008/1387SH). Tahlīl-e Enteqādī Goftemān. (Critical Discourse Analysis). Tr. by Fāteme Šāyestepīrān. Tehrān: Daftar-e Motāle’āt-e Rasāne-hā.  

Forqānī, Mohammad Mahdī & Seyyed Jamāl al-dīn Akbarzāde. (2011/1390 SH). “A Model for Analyzing Critical Discourse Film ”. Cultural Studies - Communications. No. 48. Pp. 129-158.

Forūzānfar, Badī’ al-zamān. (1997/1376SH). Ma’āxez-e qesas va tamsīlāt-e masnavī-ye ma’navī. 3^rd ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Hosseinī Sarvarī, Najme. (2014/1393SH).  “A Critical Discourse Analysis of an Ode by Sanā’ī Qaznavī”. Old letter Persian Literature. No. 11. Pp. 67-90.

Jorjānī, Alī ebn-e Mohammad. (1991/1370SH). Al-Ta’rīfāt. Tehrān: Nāser Xosrow.

McDonnell, Diane. (2000/1379 SH). Moqaddame-ī bar tahlī;l-e goftemān (An Introduction to Discourse Analysis). Tr. by Hossein Alī Nozarī. Tehrān: Farhang-e Goftemān.

Mīlls, Sārāh. (2013/1392 SH). Tahlīl-e goftemān (Discourse Analysis). Tr. by Narges Hasanlī. Tehrān: Xat-e Momtad-e Andīše.

Mīrsādeqī, Jamāl. (2013/1392 SH). Anāsor-e Dāstān. Tehrān: Soxan.

Pancake, Alster. (1998/1377 SH). “Incomparable discourses”. Tr. by Seyyed Alī Asqar Soltānī. Political Science Quarterly. No. 4. Pp. 123-139.

Qošeyrī, Abdol Karīm ebn-e Hawāzen. (1995/1374SH). Resāle-ye qošeyrīye. Ed. by Badi’ozzamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

Safavī, Seyyed Salmān. (2008/1386 SH). “The overall structure of the third office of Masnavī Rūmī”. Mirror of Heritage. No. 38. Pp. 156-180.

Soltānī, Seyyed Alī Asqar. (2005/1384SH) . Qodrat-e goftemān va zabān. Tehrān: Ney