بررسی دیدگاه‌های اجتماعی در آثار شیخ احمد جام

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 13، شماره 49، بهمن 1396، صفحه 109-145   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

عاطفه سلطانی^{* 1}؛ نجف جوکار²؛ فاطمه غلامی³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

³استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

شیخ احمد جام از عارفانی است که به رغم نگاه صوفیانه و تلاش در جهت خودسازی فردی و پرورش مریدان و نشان دادن راه و رسم سلوک، به صلاح و رستگاری مردم جامعه از بن جان می‌اندیشد و در مجالس وعظ و نوشته‌های خویش موشکافانه کج‌روی‌های اجتماعی را گوشزد می‌کند. این نوشتار به دنبال آن است تا با روش توصیفی- تحلیلی، برجسته‌ترین مسائل و موضوعات اجتماعی قرن پنجم را در آینة آثار احمد جام بازکاود. تا کنون بررسی مستقلی دربارة اندیشه‌های اجتماعی وی (با تکیه بر تمامی آثار او) صورت نگرفته‌ است. رویکرد اجتماعی وی را می‌توان در موضوعات شش‌گانة زیر جست‌وجو کرد: 1. طبقات اجتماعی؛ 2. نهادهای مردمی؛ 3. ملل و نحل؛ 4. مشاغل و پیشه‌ها؛ 5. آداب و رسوم؛ 6. اخلاق اجتماعی.
با بررسی دیدگاه‌های یادشده در آثار و رسائل وی جلوه‌هایی از جامعة عصر سلجوقی را می‌توان دید. با توجّه به سکوت منابع تاریخی، دربار مدار بودن مورّخان و بی‌اعتنایی ایشان به ساز و کار حاکم بر روابط و قشربندی‌های اجتماعی، وجود آثار و منابع گران‌سنگ اشخاص دردمندی چون احمد جام که به دل‌مشغولی‌ها و فراز و فرودها و زشتی‌ها و زیبایی‌های روابط اجتماعی نگریسته‌ است، فرصت مغتنمی است که جامعة دیروز با برخی نگرش‌های جامعه‌شناختی واکاوی گردد.

کلیدواژه‌ها

احمد جام؛ طبقات اجتماعی؛ نهادهای مردمی؛ اخلاق؛ عصر سلجوقی

مراجع

قرآن کریم.

ابن جوزی، ابوالفرج. 1368. تلبیس ابلیس. ترجمة علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

احمد جام (ژنده‌پیل)، احمد بن ‌ابوالحسن. 1347. مفتاح‌النجات. تصحیح علی فاضل. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1355. روضةالمذنبین‌ ‌و‌ جنة‌المشتاقین. تصحیح علی فاضل. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1368. انس‌التائبین و صراط الله المبین. ‌تصحیح علی فاضل. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1386. کنوزالحکمه. تصحیح حسن نصیری‌جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1389الف. بحارالحقیقه. تصحیح حسن نصیری‌جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ . 1389ب. سراج‌السّائرین. تصحیح حسن نصیری‌جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

انوری، حسن. 1355. اصطلاحات دیوانی دورة غزنوی و سلجوقی. تهران: کتاب‌خانة طهوری.

تهانوی، محمّد علی. 1996. موسوعة کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم. ج2. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

جوکار، نجف. 1385. «جامعة آرمانی در نگاه فارابی و سعدی». مجلة علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ش3 (پیاپی 8). صص 84-69.

حافظ، شمس‌الدین محمّد. 1392. دیوان. به کوشش خلیل خطیب‌رهبر. چ52. تهران: صفی‌علیشاه.

داودی‌مقدم، فریده. 1394. «معرّفی خانقاه‌های خراسان و کارکردهای آن‌ها». مطالعات فرهنگی اجتماعی خراسان. ش37. صص 118-93.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.

راسخ، کرامت‌اله. 1391.فرهنگ جامع جامعه‌شناسی و علوم‌انسانی. ج1، جهرم: دانشگاه آزاد اسلامی واحد جهرم.

راوندی، محمّد بن علی. 1333. راحة‌الصدور و آیه‌السرور در تاریخ آل سلجوق. تصحیح محمّد اقبال. تهران: امیرکبیر.

رضاییان، علی. 1393. «شکل‌گیری مقام شیخ‌الشیوخی و کارکردهای آن در عصر سلجوقی». تاریخ اسلام و ایران. ش21. پ111. صص 74-59.

سدیدالدّین غزنوی. 1388. مقامات ژنده‌پیل. به کوشش حشمت مؤید. چ4. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

سقایی، ندا. 1390. «دربارة کتاب سراج‌السّائرین». میراث مکتوب. س5. ش46. صص 105-102.

شفیعی‌کدکنی، محمّدرضا. 1373. «روابط شیخ جام با کرّامیان عصر خویش». مجلة دانشکدة ادبیات و علوم‌انسانی دانشگاه تربیت معلم. ش6 و 7 و 8. صص 50-29.

ـــــــــــــــــــــ. . 1393. درویش ستیهنده: از میراث عرفانی شیخ جام. تهران: سخن.

شمس، محمّدجواد. 1367. «احمد جام». دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی. ج 7. تهران: مرکز دائرة‌‌المعارف بزرگ اسلامی، صص 33-30.

شمیسا، سیروس. 1381. شاهدبازی در ادبیات فارسی. تهران: فردوس.

شهاب‌الدّین اسماعیل بن احمد جام نامقی. 1391. رساله در اثبات بزرگی شیخ جام. تصحیح حسن نصیری‌جامی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

فاضل، علی. 1373. شرح احوال و نقد و تحلیل آثار احمد جام. تهران: توس.

فروزانفر، بدیع‌الزّمان. 1346. شرح مثنوی شریف. ج1. تهران: دانشگاه تهران.

گلدزیهر، ایگناز. 1357. درس‌هائی دربارة اسلام. ترجمة علی‌نقی منزوی. چ2. تهران: کمانگیر.

مایر، فریتس.1378. ابوسعید ابوالخیر:‌ حقیقت و افسانه. ترجمة مهرآفاق بایبوردی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مایل هروی، نجیب. 1372. اندر غزل خویش نهان خواهم گشتن؛ سماع‌نامه‌های فارسی. تهران: نی.

محمّد بن‌ منوّر. 1366. اسرارالتّوحید فی مقامات الشیخ ابی‌سعید. تصحیح محمّدرضا شفیعی‌کدکنی. ج1 و ج2. تهران: آگاه.

مشکور، محمّدجواد. 1372. فرهنگ فرق اسلامی. چ2. مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.

معلوف، لویس. 1986. المنجد فی اللغه و الأعلام. چ21. بیروت: دارالمشرق.

مفتخری، حسین و فرشته کوشکی. 1384. «قرّاء و نقش ایشان در تحوّلات قرن اوّل هجری».تاریخ اسلام. س6. ش22. صص 110-63.

مولوی، جلال‌الدّین محمّد. 1378.فیه ما فیه. تصحیح بدیع‌الزّمان فروزانفر. تهران: عطّار و فردوسی.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدّین. 1357. کشف‌الأسرار و عدّة‌الأبرار.تصحیح علی اصغر حکمت. ج2. چ3. تهران: امیرکبیر.

ناصرخسرو. 1393. دیوان. تصحیح مجتبی مینوی و مهدی محقق. چ9. تهران: دانشگاه تهران.

نصیری جامی، حسن. 1392. «تأمّلی بر روابط شیخ جام با مشایخ سرخس». فصل‌نامة تخصّصی زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. ش38. صص 139-123.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Holy Qurān

Ahmad-e Jām (žend-e pīl), Ahmad ebn-e Ab-olhasan. (1968/1347 SH). Meftāh al-nejāt. Ed. by Alī Fāzel. Tehrān: Bonyād-e farhang-e Īrān.

___________________________________________. (1976/1355 SH). Rowzat-ol-moznebīn va jannat-ol-moštāqīn. Ed. by Alī Fāzel. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

___________________________________________. (1989/1368 SH). Ons-o-tāʼebīn va serāt-el-lāh-el mobīn. Ed.by Alī Fāzel. Tehrān: Bonyād-e Farhang-e Īrān.

___________________________________________. (2007/1386 SH). Konūz ol-hekmeh. Ed. by Hasan Nasīrī Jāmī. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motale’āt-e Farhangī.

___________________________________________. (2010/1389a SH). Behār-ol Haqīqe. Ed. by Hasan Nasīrī Jāmī. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motale’āt-e Farhangī.

___________________________________________. (2010/1389b SH). Serāj-os-sāʼerīn. Ed.by Hasan Nasīrī Jāmī. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motale’āt-e Farhangī.

Anvarī‚ Hasan. (1976/1355 SH). Estelāhāt-e dīvānī-ye dowre-ye qaznavī va saljūqī. Tehrān: Ketābxāne-ye tahūrī.

Dāvūdī Moqaddam‚ Farīde. (2015/1394 SH). "Moʼarrefī-ye xāneqāh-hā-ye xorāsān va kārkard-hā-ye ān-hā". Motāleʼāt-e Farhangī Ejtemāʼī-ye Xorāsān. No. 37. Pp. 93-118.

Dehxodā‚ Alī Akbar. (1998/1377 SH). Loqat nāmeh. Tehrān: Moˈassese-ye Entešārāt va  Čapp-e Dānešgāh-e Tehrān.

Ebn-e Jowzī, Ab-ol faraj. (1989/1368 SH).  Talbīs-e eblīs. Tr. by Alī Rezā Zekāvatī-e Qaregozlū. Tehrān: Markaz-e našr-e dānešgāhī.

Fāzel‚ Alī. (1994/1373 SH). Šarh-e ahvāl va naqd va tahlīl-e āsār-e ahmad-e jām. Tehrān: Tūs.

Forūzānfar‚ Badīʼal-zzamān. (1967/1346 SH). šarh-e masnavī-ye šarīf. Vol. 1. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Goldzīher, Īgnāz. (1978/1357 SH). Dars-hā-yī darbāre-ye eslām. Tr. by Alī Naqī Monzavī. 2 ^nd ed. Tehrān: Kamāngīr.

Hāfez, Šams- od-dīn Mohammad. (2013/1392 SH). Dīvān. With the Effort of Xalīl Xatīb rahbar. 52 ^th ed. Tehrān: Safī alīšāh.

Jowkār‚ Najaf. (2006/1385 SH). "Jāmeʼe-ye ārmānī dar negāh-e Fārābī va saʼdī". Majalle-ye ʼOlūm-e Ejtemāʼī va Ensānī-ye Dānešgāh-e Šīrāz. No. 3. Pp. 69-84.

Maʼluf, Luwis. (1986/1365SH). Al-monjed fī al-loqat va al-aʼlām. 21 ^th ed. Beirūt: Dār al-Mašreq.

Maškūr‚ Mohammad Javād. (1993/1372 SH). Farhang-e ferāq-e eslāmī. 2^nd ed. Mašhad: Bonyād-e Pažūheš-hā-ye Eslāmī-ye Āstān-e Qods-e Razavī.

Māyel Heravī‚ Najīb. (1993/1372 SH). Andar qazal-e xīš nahān xāham gaštan; samāʼ nāme-hā-ye  fārsī. Tehrān: Ney.

Meybodī, Ab-ol fazl Rašīd-e dīn. (1978/1357SH). Kašf-ol asrār va oddat-ol abrār. Ed. by Alī Asqar Hekmat. 2^nd Vol. 3 ^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Meier, Fritz. (1999/1378 SH). Abūsaʼīd-e abol xeyr: haqīqat  va afsāne. (Wirklichkeit und Legende/ Abusaid Abul-Hayr). Tr. by Mehrāfāq Bybordī. Tehrān: Markaz-e Našr-e Dānešgāhī.

Moftaxarī, Hossein & Ferešte Kuškī. (2005/1384 SH). "Qorrāʼ va naqš-e īšān dar tahavvolāt-e qarn-e avval-e hejrī". Tārīx-e Eslām. 6^th Year . No. 22. Pp. 63-110.

Mohammad Ebn-e Monavvar. (1987/1366 SH). Asrār al-towhīd fī maqāmāt-e šeyx abu-saʼīd. Ed. by Mohammad Rezā Šafīʼī-ye Kadkanī. Tehrān: Ᾱgāh.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1999/1378 SH). Fīh-e mā fīh. Ed. by Badīʼal-zzamān Forūzānfar. Tehrān: Attār  va  Ferdowsī.

Nasīrī Jāmī‚ Hasan. (2013/1392 SH). "Taˈammolī bar rāvābet-e šeyx-e jām bā mašāyex-e saraxs". Fasl-nāme-ye Taxassosī-ye Zabān va Adabiyāt-e Fārsī-ye Dānešgāh-e Āzād-e Eslāmī-ye Mašhad. No. 38. Pp. 123-139.

Nāser Xosrow. (2014/1393 SH). Dīvān. Ed. by Mojtabā Mīnovī & Mahdī Mohaqeq. 9 ^th ed. Tehrān: Dānešgāh-e Tehrān.

Rāsex‚ Kerāmat-ol-lāh. (2012/1391 SH). Farhang-e jāmeʼ-e jāmeʼe šenāsī va ʼolūm-e ensānī. Vol. 1. Jahrom: Dānešgāh-e Āzād-e Eeslāmī-ye Vāhede Jahrom.

Rāvandī, Mohammad ebn-e Alī. (1954/1333 SH). Rāhat-os sodūr va āyat-os sorūr dar tārīx-e āl-e saljūq. Ed. by Mohammad Eqbāl. Tehrān: Amīrkabīr.

 Rezāeīyān‚ Alī. (2014/1393 SH). "Šeklgīrī-ye maqām-e šeyx-o-šoyūxī va kārkard-hā-ye ān dar asr-e saljūqī". Tārīx-e Eslām va Īrān. No. 21. Pp. 59-74.

Sadīd al-dīn Qaznavī. (2009/1388 SH). Maqāmāt-e žendeh pīl. With the Effort of Hešmat Moˈayyed. 4 ^th ed. Tehrān: Šerkat-e Entešārāt-e Elmī va Farhangī.

Saqāeī‚ Nedā. (2011/1390 SH). "Darbāre-ye ketāb-e serāj-os-sāʼerīn". Mīrās-e Maktūb. 5^th Year. No. 46. Pp. 102-105.

Šafī’ī-ye Kadkanī‚ Mohammad Rezā. (1994/1373 SH). "Ravābet-e šeyx-e jām bā karrāmiyān-e asr-e xīš". Majalle-ye Dāneškade-ye Adabīyāt va ʼOlūm-e Ensānī-ye Danešgāh-e Tarbīyat-e Moʼallem. No. 6 & 7 & 8. Pp. 29-50.

______________________________. (2014/1393 SH). Darvīš-e setīhandeh; az mīrās-e erfānī-ye šeyx-e jām. Tehrān: Soxan.

Šahāb al-dīn Esmāʼīl ebn-e Ahmad-e Jām-e Nāmeqī. (2012/1391 SH). Resāle dar esbāt-e bozorgī-ye šeyx-e jām. Ed. by Hasan Nasīrī Jāmī. Tehrān: Pažūhešgāh-e Olūm-e Ensānī va Motale’āt-e Farhangī.

Šamīsā, Sīrūs. (2002/1381 SH). Šāhed bāzī dar adabiyāt-e fārsī. Tehrān: Ferdows.

Šams, Mohammad Javād. (1988/1367 SH). " Ahmad-e Jām". Dāyerat-ol maʼāref-e bozorg-e eslāmī. 7^th  Vol.  Tehrān: Markaz-e Dāyerat-ol Maʼāref-e Bozorg-e Eslāmī. Pp. 30-33.

Tahānavī‚ Mohammad Alī. (1996/1375 SH). Mowsūʼat kaššaf-e estelāhāt al-fonūn va al-ʼolūm. 2^nd Vol. Beirūt: Maktabat Lobnān Nāšerūn.