جایگاه «علّت و معلول» و «اسباب و مُسبَّبات» در معتقدات صوفیه

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 13، شماره 49، بهمن 1396، صفحه 203-233   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

لقمان محمودپور

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور تهران

چکیده

«علّت و معلول» و «اسباب و مسبَّبات» از مباحث اعتقادی و کلامی صوفیه است. استنباط کلی از موضوع تاکنون این بوده که صوفیه علیّت را انکار ‌می‌کنند و تنها حق‌تعالی را مؤثر و فاعل حقیقی می‌دانند. هدف این مقاله بررسی این موضوع و تبیین چگونگی اعتقاد صوفیه به آن است. این موضوع در متون مختلف صوفیه اعم از فارسی و عربی، نثر و نظم و نیز در کتب کلامی مرتبط با موضوع مورد مطالعه قرار ‌گرفته و آنچه که مورد اعتقاد عموم صوفیه بوده از آن‌ها استخراج و استنباط ‌شده است. نتیجه آنکه در اعتقاد صوفیه «علّت و معلول» چیزی است غیر از «اسباب و مسبَّبات». کل جهان و پدیده‌های آن معلول یک علّت است و آن «فعل خداوند» است که بی‌علّت است و غیر از این علّت و معلولی در جهان وجود ‌ندارد. آنچه در این جهان وجود ‌دارد و اصطلاحاً «علّت و معلول» نامیده‌ می‌شود صوفیه آن را «اسباب و مسبَّبات» و در اصطلاح خود «عالم حکمت» نامیده و به آن معتقد بوده‌اند و علّت و معلول به این معنی را انکار ‌نکرده‌اند. در اعتقاد صوفیه اسباب و مسبَّبات بر اساس سنّت‌های الهی عمل‌ می‌کنند. آن‌ها می‌گویند خداوند قادر است بدون اسباب هم مسبَّبات را پدید ‌بیاورد که به آن «عالم قدرت» گفته‌اند. 

کلیدواژه‌ها

صوفیه؛ علّت و معلول؛ اسباب و مسبَّبات؛ علم کلام؛ اشاعره و معتزله

مراجع

کتابنامه

قرآن کریم.

آمدی، سیف‌الدین علی بن محمد. 1424ق/ 2004م. غایة المرام فی علم الکلام. به کوشش احمد فرید المزیدی. چ 1. بیروت: دار الکتب العلمیة.

ابن منظور، جمال‌الدین.1407. لسان‌العرب. به کوشش علی شیری. چ 1. بیروت: دار‌احیاءالتراث العربی.

تهانوی، محمد علی. 1996. کشّاف اصطلاحات الفنون و العلوم. به کوشش رفیق العجم و علی دحروج. ترجمة عبدالله خالدی و جورج زیناتی. چ1. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.

جرجانی، السید الشریف ابوالحسن علی بن محمد. 1419. شرح المواقف. به کوشش محمود عمر الدمیاطی. ج4. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. 1424. التعریفات. به کوشش محمد باسل عیون السود. چ 2. بیروت: دار الکتب العلمیة.

راغب، ابوالقاسم حسین بن محمد. 1426. المفردات فی غریب القرآن. به کوشش وائل احمد عبدالرحمن. قاهره: المکتبة التوفیقیة

سرّاج، ابونصر عبدالله بن علی. 1421. اللُّمَع. به کوشش کامل مصطفی الهنداوی. چ1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

سمعانی، شهاب‌الدین ابوالقاسم احمد بن ابی‌مظفر. 1384. روح الارواح فی شرح اسماء الملک الفتاح. به کوشش نجیب مایل هروی. چ 2. تهران: علمی و فرهنگی.

سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. 1380. دیوان. به کوشش محمدتقی مدرّس رضوی. چ 5. تهران: سنایی.

شهرستانی، محمد بن عبدالکریم. 1425. نهایة الاقدام فی علم الکلام. به کوشش محمد حسن محمد حسن اسماعیل. چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

ــــــــــــــــــــــــــــــ .1426. الملل و النحل. به کوشش محمد عبدالقادر الفاضلی. بیروت: المکتبة العصریة.

عبدالرزّاق کاشانی، احمد بن محمد. 1425. لطائف‌الإعلام فی إشارات اهل الإلهام. به کوشش: عاصم ابراهیم الکیّالی الحسینی الشاذلی الدرقاوی.  چ 1. بیروت: دارالکتب العلمیة.

عزالدین کاشانی، محمود بن علی. 1390. مصباح الهدایة و مفتاح الکفایة. تصحیح و مقدمه و تعلیقات جلال‌الدین همایی. چ 11. تهران: هما.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1386. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمد‌رضا شفیعی‌ کدکنی. چ 2. تهران: سخن.

قشیری، عبدالکریم بن هوازن. 1381. رسالة قشیریه. ترجمة ابوعلی حسن بن احمد عثمانی. تصحیحات و استداراکات بدیع الزمان فروزانفر. چ 7. تهران: علمی و فرهنگی.

کلاباذی، محمد بن اسحاق بخاری. 1415. التّعرُّف لِمذهبِ التَّصوّف. به کوشش آرتور جان آربری. چ 2. قاهره: مکتبة الخانجی.

مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد. 1363. شرح التعرّف لمذهب التصوّف. مقدمه و تصحیح و تحشیه محمد روشن. تهران: اساطیر.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1375. مثنوی معنوی. به کوشش رینولد نیکلسن. چ 1. تهران: توس.

ـــــــــــــــــــــ .1386. کلیات شمس. بر اساس چاپ بدیع الزمان فروزانفر. چ 2. تهران: هرمس.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1389. کشف الاسرار و عدة الابرار. به کوشش علی اصغر حکمت. ج 8. چ 8. تهران: امیرکبیر.

هجویری، ابوالحسن علی بن عثمان. 1384. کشف المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ 2. تهران: سروش.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Holy Quran.  

Abdol Razāq Kāšānī, Ahmad ebn-e Mohammad. (2004/1425 AH). Latā’ef al-e’lām fī ešārāt ahl-e al-elhām. With the Effort of Asīm Ībrāhīm Kayalī Hosseinī Šāzelī Darqāvī. Beirut: Dar-al kotob al-elmīyya.

Amedī, Seyf al-dīn Alī ebn-e Mohammad. (2004/1424 AH). Qāyat al-marām fī elm al-kalām. With the Effort of Ahmad Farīd al-mazīdī. Fitrst ed. Beirut: Dā r-al kotob al-elmīyyat.

Attār Neyābūrī, Farīd al-dīn. (2007/1386SH). Asrār-nāme. With the Introduction, Edition and Explanation by Mohammad Rezā Šafī’ī Kadkanī. 2^nd ed. Tehrān: Soxan.

Ezz-e al-dīn Kāšānī, Mahmūd ebn-e Alī. (2011/1390SH). Mesbāh al-hedāyat va meftāh al-kefāyat. With the Introduction, Edition and Explanation by Jalāl al-dīn Homāyī. 11^th ed. Tehrān: Homā.

Hojvīrī, Alī ebn-e Osmān. (2005/1384SH). Kašf al-mahjūb. With the Introduction, Edition and Explanation by Mahmūd Ābedī. 2^nd ed. Tehrān: Sorūš.

Jorjānī, Seyyed Abol Hasan Alī ebn-e Mohammad. (1998/1419AH). Šarh al-mavāqef. With the Effort of Mahmūd Omar al-Demīyatī. First ed. 4^th Vol. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

__________________________________________. (2003/1424 AH). Al- ta’rīfāt. With the Effort of Mohammad Bāssel Uyun al-sūd. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

Kalābāzī, Mohammad ebn-e Ishaq Bokhari. (1415 AH 1994 AD). Al-ta’arrof  le mazhab al-tasavvof. With the Effort of Arthur John Arberry. Cairo: Maktabat al-xānajī.

Meybodī, Abolfazl Rašīd al-dīn. (2010/1389SH). Kašf al-asrār va oddat al-abrār. With the Effort of Alī Asqar Hekmat. 9^th Vol. 8^th ed. Tehrān: Amīrkabīr.

Mostamlī-ey Boxārī, Esmā’īl ebn-e Mohammad. (1984/1363SH). Šarh al-ta’arrof le mazhab al-tasavvof. With the Introduction and Edition by Mohammad Rowšan. Tehrān: Asātīr.

Mowlavī, Jalāl al-dīn Mohammad. (1996/1375SH). Masnavī-ye Ma’navī. With the Effort of Reynold Nicholson. First ed.     Tehrān: Tūs.

. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (2007/1386SH). Dīvān-e šams. According to published version of Badī'ozzamān Forūzānfar. 2^nd ed. Tehrān: Hermes.                                    

Qošeyrī, Abdol Karīm ebn-e Hawāzen. (2002/1381SH).  Resāle-ye qošeyrīye. Tr. by Abū Alī al-Hasan ebn-e Ahmad Osmānī. Ed. by Badī’ozzamān Forūzānfar. Tehrān: Elmī va Farhangī.

 Rāqeb, Abū al-qāsem Hossein ebn-e Mohammad. (2005/1426 AH.). Al-mofradāt fī qarīb al-qur’ān. With the Effort of Vā’el Ahmed Abdol Rahmān. Cairo: Al-maktabah al-towfīqīyya.

Šahrestānī, Mohammad ebn-e Abdol Karīm. (2004/1425 AH). Nahāyat al- eqdām fī elm al-Kalām. Reseach by Mohammad Hassan Esmā’īl. First ed. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ. (2005/1426 AH). Al-Melal va al-nehal. Research by Mohammad Abdol Qāder Al-Fāzelī. Beirut: Al-maktaba al-asrīyya.

 Sama’ānī, Šahāb al-dīn Ahmad ebn-e Abī Mozaffar. (2005/1384SH). Rowh al-arvāh fī šarh-e asmā’ al-malek al-fatāh. With the Edition and Explanation by Najīb Māyel Heravī. 2^nd ed.  Tehrān: Elmī va Farhangī.

Sanā’ī Qaznavī, Majdūd ebn-e Ādam. (2001/1380SH). Dīvān. With the Effort of Mohammad Modarres Razavī. Tehrān: Sanā’ī.

Sarrāj, Abū Nasr Abdollah ebn-e Alī. (2001/1421 AH) .al-Luma’. Ed. by Kāmel Mostafā al-Hīndāwī. First ed. Beirut: Dār-al kotob al-elmīyyat.

 Tahānavī, Mohammad Alī. (1996/1374SH). Kaššāf estelāhāt al-olūm va al-fonūn. With the Effort of Rafīq al-Ajam & Aī Dahrūj. Tr. by Abdollah Xāled & George Zynaty. First ed. Beirut: Maktab Lebanon Našerūn.