نگاهی رده‌شناختی به مقولة صفت در زبان فارسی

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 7، شماره 23، شهریور 1394، صفحه 113-134   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسندگان

والی رضایی^{* 1}؛ معصومه دیانتی²

¹استادیار دنشگاه آزاد اصفهان

²دانشجوی دانشگاه اصفهان

چکیده

پژوهش حاضر در پی آن است که در چارچوب یک نظریة رده‌شناختی به بررسی مقولة صفت به عنوان یکی از اجزای اصلی کلام در زبان فارسی بپردازد. این تحقیق در چارچوب یکی از نظریه‌های دستور شناختی به  نام دستور ساخت‌محور قوی (کرافت،2001) که در آن یک نظریة جهانی-رده‌شناختی در مورد اجزای کلام معرفی شده است، انجام شده است. نظریه‌ای که در کنار طبقة معنایی به کنش‌های گزاره‌ای نیز توجه می‌کند و نگاهی سرنمونی به اجزای کلام دارد. در نهایت در چارچوب نظریة مذکور به بررسی، تحلیل و طبقه‌بندی صفات زبان فارسی می‌پردازیم. نتایج این بررسی چهار گروه صفت را در زبان فارسی از یکدیگر متمایز می‌سازد. گروه نخست که صفات سرنمون و اعضای بی‌نشان مقولة صفت را دربر می‌گیرد، واژه‌هایی را شامل می‌شود که کنش گزاره‌ای آن‌ها توصیف است و بیانگر طبقة معنایی ویژگی هستند. این دسته از صفات تقریباً بدون استثنا به صورت تفضیلی یا عالی به کار می‌روند. گروه دوم متناظر با صفات نسبی در دستورهای سنتی است. در این گروه واژه‌هایی را داریم که توصیف می‌کنند اما بیانگر طبقة معنایی شئ هستند. گروه سوم نیز واژه‌های توصیف‌کننده اما بیانگر کنش را در بر می‌گیرد و با صفات فاعلی، مفعولی و لیاقت در دستورهای سنتی متناظر است. آخرین گروه صفات زبان فارسی، صفات گزاره‌ای هستند، صفاتی که بیانگر ویژگی هستند اما اسناد می‌دهند. وجود تکواژی صفت‌ساز در صفات گروه دوم و سوم و عدم امکان کاربرد آن‌ها به صورت تفضیلی و عالی، به ترتیب هم‌سو با معیار نشان‌داری ساختاری و بالقوگی رفتاری، غیرسرنمون بودن صفات این دو گروه را تأیید می‌نماید. از سوی دیگر الزام وجود فعل کمکی در صفات گزاره‌ای گروه چهارم، نشان‌داری آن‌ها را نسبت به صفات سرنمون مشخص می‌سازد. در نهایت، این مقاله نشان می‌دهد که طبقه‌بندی رده‌شناختی این پژوهش می‌تواند هم‌پوشی‌های حاصل از طبقه‌بندی معنایی دستورهای سنتی را برطرف نماید.

کلیدواژه‌ها

صفت؛ اجزای کلام؛ طبقة معنایی؛ کنش گزاره‌ای؛ زبان فارسی

مراجع

ارژنگ، غلامرضا (1350). «صفت و نقش دستوری آن در زبان فارسی معاصر»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره پیاپی 77، صص 3-28.

انوری، حسن و حسن احمدی گیوی (1385). دستور زبان فارسی2، ویرایش سوم، فاطمی، تهران.

باطنی، محمدرضا (1348]1385[). توصیف ساختمان دستوری زبان فارسی. چاپ هفدهم، امیرکبیر، تهران.

شفایی، احمد (1363). مبانیعلمیدستورزبانفارسی، موسسه انتشارات نوین، تهران.

صادقی، اسماعیل (1388). «تعریف اسم، صفت و قید در دستورزبان‌های سنتی فارسی»، فصلنامه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهرکرد، سال چهارم، شماره 14 و 15، صص 101-126.

فرشیدورد، خسرو (1348). دستور امروز، صفی‌علیشاه، تهران.

قریب، عبدالعظیم و دیگران (1373).  دستورزبانفارسی(پنجاستاد)، انتشارات ناهید، تهران.

ناتل خانلری، پرویز (1343]1373[). دستورزبانفارسی، توس، تهران.

وثوقی، حسین (1354).  نگاهیکوتاهبهدستورزبانسنتیدرمقایسهبادستورهاینوین ، جشن نامه محمد پروین گنابادی، توس، تهران.

همایون‌فرخ، عبدالرحیم (1337]1364[).  دستور جامع زبان فارسی، علمی، تهران.

 

Baker, Mark C. (2003). Lexical Categories: Verbs, Nouns and Adjectives. Cambridge: Cambridge University Press.

 

Croft, William (1990). "A conceptual framework for grammatical categories (or, a taxonomy of propositional acts)", Journal of Semantics 7: 245–279.

 

Croft, William (2001). Radical Construction Grammar. Syntactic Theory in Typological Perspective. Oxford: Oxford University Press.

 

Croft, William (2003). Typology and Universals. 2^nd edition. Cambridge: Cambridge University Press.

Dixon, R.M.W. (1999). "Adjectives". In: Brown, K & Miller, J. (eds.) Concise Encyclopedia of Grammatical Categories. Oxford: Pergamon, Amsterdam: Elsevier.

 

Dixon, R.M.W. (2004). Adjective Classes in Typological Perspective. In: Dixon, R.M.W. & Aikhenvald, A (eds.) Adjective Classes: A Cross-linguistic Typology.

 

Hallonsten, Pernilla (2009). On the Universality and Variation of the Adjective Category. M.A. Thesis, Lund: Lund University.

 

Hengeveld, Kees (1992). Non-verbal Predication: Theory, Typology, Diachrony. Berlin: Mouton de Gruyter.

 

Karimi-Doostan, Gh. (2011). "Lexical Categories in Persian". Lingua 121,  pp. 207–220.

 

Langacker, Ronald W. (1987). Foundations of Cognitive Grammar. Vol. I: Theoretical Perspectives. Stanford University Press, Stanford.

 

Rosch, Eleanor (1978). "Principles of Categorization", in Rosch, Eleanor and Barbara B. Lloyd (eds.). Cognition and Categorization. Hillsdale, New Jersey: Lawrence Erlbaum Associates, Publishers: 27-48.

 

Van Kampen, J. (2005). "Language-specific bootstraps for UG categories". International Journal of Bilingualism 9 (2), 253–277.

 

Taylor, John R. (2003). Linguistic Categorization. 3^rd edition. Oxford: Oxford University Press.