مفهومِ دوگانه‌یِ ترکیبِ اصطلاحیِ«از بُنِ دندان»

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 1، شماره 3، شهریور 1389، صفحه 77-98   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

محمد ایرانی

استادیار گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

در همه‌ی فرهنگ‌های فارسی اعمّ از فرهنگ‌های عمومی و یا فرهنگ لغات و تعبیرات خاصّ یک اثر یا واژگان و اصطلاحات یک شاعر و نویسنده، و حتّی در شرح‌هایی که بر برخی از متون کهن نظم و نثر نوشته شده، ترکیب کنایی «از بن دندان» را به معنی «از صمیم دل، از دل و جان، و از روی میل و رغبت» پنداشته‌اند؛ یعنی در حقیقت تنها به یک وجه از معنای آن توجّه کرده‌اند. از آن‌جا که این مفهوم با توجّه به بافت جمله و انسجام معنایی در برخی ‌بیت‌ها و عبارت‌های شرح شده، درست به نظر نمی‌رسید، به بررسی و استخراج نمونه‌هایی مختلف از متون نظم و نثر کهن پرداخته شد. نتیجه‌ی حاصل‌شده از این پژوهش تبیین می‌کند که باید ترکیب کنایی مزبور را در عداد «اضداد» زبان فارسی به شمار آورد؛ زیرا در شاهد مثال‌ها و نمونه‌های گردآوری شده ـ بر خلاف معنای غالب و رایج این ترکیب ـ با مفهومی متضاد مواجه می‌شویم که از دید فرهنگ نویسان و شارحان متون پنهان مانده است. در این کاربرد معنایی دوگانه، ترکیب کنایی «از بن دندان» به مفهوم «انجام کاری از روی اضطرار و ناچاری یا از سر طوع و تسلیم» به کار رفته ‌است. این ترکیب از دیدگاه دستوری و نقشی می‌تواند در حُکم «قید‌واره یا متمّم قیدی و گروه حرف اضافه‌ای» به شمار آید.

کلیدواژه‌ها

از بن دندان؛ اشتقاق؛ ترکیب‌سازی؛ ترکیب کنایی؛ اضداد؛ قیدواره؛ متون نظم کهن؛ متون نثر کهن

مراجع