فراز و فرود روابط ایران و روسیه ٢٠١٦-١٩٩٠

فصلنامه مطالعات روابط بین الملل

مقاله 6، دوره 10، شماره 40، اسفند 1396، صفحه 135-164   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

الهه کولایی^{* 1}؛ عفیفه عابدی²

¹استاد مطالعات منطقه ای دانشگاه تهران

²دانش آموخته رشته روابط بین‌الملل، گروه روابط بین‌الملل، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

چکیده
هرچند اکنون برداشت عمومی از روابط روسیه با ایران، روابطی بسیار همگرا و گرم است، اما واقعیت‌های تاریخی در مورد روابط مسکو و تهران، نشان‌دهنده رابطه‌ای پیچیده همراه با فراز و فرود بسیار و وابسته به عوامل و ﻣﺆلفه‌های گوناگون دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی است. این رابطه میراث‌دار رخدادهای دشمنی‌آلود ایران و روسیه از اوایل قرن 19 است که همچنان سایه تردید و بدبینی آن بر این رابطه گسترده مانده است. تصرف خاک ایران توسط امپراتوری روسیه در اوایل قرن 19، مداخله ویرانگر روسیه تزاری در انقلاب مشروطه ایران در اوایل قرن 20، حمایت اتحاد شوروی از جریان‌های تجزیه طلب در شمال و شمال غربی ایران، تخلیه نکردن خاک ایران در پایان جنگ جهانی دوم از سوی نیروهای نظامی اتحاد شوروی، حمایت اتحاد شوروی از حزب توده ایران، حمله اتحاد شوروی به افغانستان و اشغال این کشور مسلمان‌نشین در همسایگی شرقی ایران (1979-1989)، حمایت ﻣﺆثر اتحاد شوروی از عراق در طول جنگ ایران و عراق از سال 1980 تا سال 1988  از جمله اقدام‌ها و رفتار‌های خصمانه روسیه است که با وجود اراده ایران برای داشتن روابط نزدیک با روسیه در شرایط جدید، همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است. هر چند به دلایل گوناگون که در ادامه خواهد آمد، ایران با ﺗﺄکید بر حق حاکمیت، منافع خود در سطوح گوناگون از مسیر رابطه با روسیه پیگیری می‌کند، اما این میراث تاریخی سبب شده همچنان نگاه بدبینانه همراه با بی‌اعتمادی به مسکو و روابط با این کشور، در مطبوعات و مردم ایران وجود داشته باشد.

کلیدواژه‌ها

ایران؛ روسیه؛ آمریکا؛ انقلاب اسلامی؛ افراط‌گرایی؛ برنامه هسته‌ای

اصل مقاله

فراز و فرود روابط ایران و روسیه ٢٠١٦-١٩٩٠

الهه کولایی^[1]

عضو هیئت علمی، گروه اوراسیای مرکزی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

عفیفه عابدی

دانش آموخته رشته روابط بین الملل، گروه روابط بین الملل، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

(تاریخ دریافت 21/7/96 - تاریخ تصویب 18/8/96)

 

 

چکیده

هرچند اکنون برداشت عمومی از روابط روسیه با ایران، روابطی بسیار همگرا و گرم است، اما واقعیت‌های تاریخی در مورد روابط مسکو و تهران، نشان‌دهنده رابطه‌ای پیچیده همراه با فراز و فرود بسیار و وابسته به عوامل و ﻣﺆلفه‌های گوناگون دوجانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی است. این رابطه میراث‌دار رخدادهای دشمنی‌آلود ایران و روسیه از اوایل قرن 19 است که همچنان سایه تردید و بدبینی آن بر این رابطه گسترده مانده است. تصرف خاک ایران توسط امپراتوری روسیه در اوایل قرن 19، مداخله ویرانگر روسیه تزاری در انقلاب مشروطه ایران در اوایل قرن 20، حمایت اتحاد شوروی از جریان‌های تجزیه طلب در شمال و شمال غربی ایران، تخلیه نکردن خاک ایران در پایان جنگ جهانی دوم از سوی نیروهای نظامی اتحاد شوروی، حمایت اتحاد شوروی از حزب توده ایران، حمله اتحاد شوروی به افغانستان و اشغال این کشور مسلمان‌نشین در همسایگی شرقی ایران (1979-1989)، حمایت ﻣﺆثر اتحاد شوروی از عراق در طول جنگ ایران و عراق از سال 1980 تا سال 1988  از جمله اقدام‌ها و رفتار‌های خصمانه روسیه است که با وجود اراده ایران برای داشتن روابط نزدیک با روسیه در شرایط جدید، همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است. هر چند به دلایل گوناگون که در ادامه خواهد آمد، ایران با ﺗﺄکید بر حق حاکمیت، منافع خود در سطوح گوناگون از مسیر رابطه با روسیه پیگیری می‌کند، اما این میراث تاریخی سبب شده همچنان نگاه بدبینانه همراه با بی‌اعتمادی به مسکو و روابط با این کشور، در مطبوعات و مردم ایران وجود داشته باشد.

واژه های کلیدی: ایران، روسیه، آمریکا، انقلاب اسلامی، افراط‌گرایی، برنامه هسته‌ای.

مقدمه

هرچند برداشت عمومی از روابط روسیه با ایران در دهه­های اخیر، روابطی بسیار نزدیک و گرم است، اما واقعیت­های تاریخی در مورد روابط مسکو و تهران، نشان­دهنده رابطه­ای پیچیده همراه با فراز و فرود بسیار و وابسته به عوامل و گوناگون دوجانبه، منطقه­ای و بین‌المللی است. این رابطه میراث­دار رخدادهای دشمنی­آلود ایران و روسیه از اوایل قرن 19 است که همچنان سایه تردید و بدبینی آن بر این روابط باقی مانده است. تصرف سرزمین ایران توسط امپراتوری روسیه در سال­های 1813 و 1828 با قراردادهای گلستان و ترکمن‌چای، مداخله ویرانگر روسیه تزاری در انقلاب مشروطه ایران در حمایت از استبدادگران حاکم در اوایل قرن 20، حمایت اتحاد شوروی از جریان­های تجزیه­طلب در شمال و شمال غربی ایران در پایان هر دو جنگ جهانی اول و دوم، تخلیه نکردن خاک ایران در پایان جنگ جهانی دوم از سوی نیروهای نظامی اتحاد شوروی، حمایت اتحاد شوروی از حزب توده ایران، حمله اتحاد شوروی به افغانستان و اشغال این کشور مسلمان‌نشین در همسایگی شرقی ایران (1979-1989)، حمایت ﻣﺆثر اتحاد شوروی از عراق در طول جنگ ایران و عراق از سال 1980 تا سال  1988 از جمله اقدام­ها و رفتارهای دشمنی­آلود روسیه است که با وجود اراده ایران برای داشتن روابط نزدیک با روسیه در شرایط جدید، همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است. هر چند به دلایل گوناگون که در ادامه خواهد آمد، ایران با ﺗﺄکید بر حق حاکمیت، منافع خود را در سطوح گوناگون از مسیر رابطه با روسیه پیگیری می­کند، اما این میراث­ تاریخی سبب شده همچنان نگاه بدبینانه همراه با بی­اعتمادی به مسکو و روابط با این کشور، در مطبوعات و مردم ایران وجود داشته باشد. در روسیه هم برداشت­ها و دیدگاه­های نخبگان سیاسی و فرهنگی جامعه روسیه دچار نوسان­ها و تحولات جدی بوده است. این روند در سال­های پس از فروپاشی با روشنی بیشتری آشکار شده است. بدبینی و بی­اعتمادی متقابل نسبت به چشم­اندازهای روابط دو کشور، روابط ایران و روسیه را زیر ﺗﺄثیر قرار داده است.

در این نوشتار تحلیلی تلاش شده با نگاهی تاریخی به دوره­های مختلف روابط ایران و روسیه؛ انقلاب، جنگ، برنامه­ی هسته­ای ایران، تحریم و توافق جامعه هسته‌ای (برجام)، دلایل حفظ و گسترش روابط ایران و روسیه، با وجود نارضایتی و بی­اعتمادی در پیکره­ی سیاسی- اجتماعی دو کشور تبیین شود.  

1.‌ رویکرد نظری

سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در چهار دهه گذشته درگیر مسایل گوناگون ارادی و غیرارادی زیادی بوده، اما به نسبت مسایل داخلی، منطقه­ای و بین­المللی خود، در حفظ چارچوب، مبانی و اصول از ثبات بیشتری برخوردار بوده است. بر این اساس یکی از پرسش­های مهم پژوهشی که همواره درباره سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران طرح می­شود، به رویکرد نظری سیاست خارجی جمهوری و دلایل و عوامل این ثبات بنیادین بازمی­گردد که شامل توجه و تمایل تقریباً غیرقابل متزلزل ایران به توسعه روابط با روسیه در چهار دهه گذشته می­شود. به رغم فراز و فرودهای بسیار در رابطه تهران و مسکو، روسیه همواره جایگاه ویژه در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران داشته است. حتی در مقاطعی که استنباط می­شد روابط ایران با غرب تنش­زدایی می­شود مانند دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی و حسن روحانی، روابط ایران با روسیه توسعه بیشتری یافته است.

به طور طبیعی نظرات مختلفی درباره چارچوب نظری مناسب برای توضیح روابط ایران و روسیه وجود دارد. برخی از تحلیل‌گران در بررسی دلایل و عوامل این تداوم رویکرد، به طور عام به چارچوب نظری سازه‌انگاری و نقش هویت جمهوری اسلامی ایران که با استکبار‌ستیزی، حمایت از مسلمانان و مستضعفان پیوند دارد، رجوع می­کنند و برخی از رویکرد نظری امنیت هستی‌شناختی برای تبیین چرایی تمایل نگاه جمهوری اسلامی ایران به روسیه، در مقابل تداوم خصومت سیاسی و امنیتی با آمریکا بهره می­برند. به باور ﻣﺆلفان هر کدام از این رهیافت­های نظری می­توانند به توضیح ثبات مبانی و اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در ٤ دهه گذشته به طور کلی و به طور جزیی در رابطه با روسیه کمک کنند. اما آشکار است که هر کدام از این رویکردها به یکی از ﻣﺆلفه­ها وزن بیشتری می­دهند. در این پژوهش با رویکردی تاریخی تحلیلی، ضمن مقایسه تطبیقی دوره­­ای روابط ایران و روسیه، ثبات نسبی در روابط دو کشور در ٤ دهه گذشته تبیین می­شود و ﺗﺄثیر شرایط متحول تاریخی- سیاسی و بین‌المللی و ﻣﺆلفه­های بسیار گوناگون در سطح داخلی کشورها، روابط دوجانبه، روابط منطقه­ای و بین­المللی مورد توجه قرار می­گیرد.

2.‌ ﺗﺄثیر انقلاب اسلامی بر روابط ایران و روسیه

در دوران اتحاد شوروی و سپس شکل­گیری نظام دوقطبی در پایان جنگ سرد، روابط با ایران برپایه الزام­های ایدئولوژی کمونیستی شکل گرفت. ساختار نظام دوقطبی روابط با ایران را به عنوان یک کشور وابسته به امریکا که سرمایه­داری وابسته را تقویت می­کند، با محدودیت‌های اساسی روبه رو کرده بود. با این حال ویژگی­های ژئوپلیتیکی بی­مانند ایران در غرب آسیا، سبب شد این روابط از ابعاد گسترده­ای برخوردار شود که در میان کشورهای کم­توسعه وابسته به امریکا، کمتر نمونه آن دیده می­شد (کولایی، 1390). برای رژیم ایران نیز در جهت به­دست آوردن امتیازهای بیشتر از امریکا، این روابط پس از به قدرت رسیدن کندی[2] اهمیت بیشتری پیدا کرد. در واقع مجموعه­ای از عوامل داخلی و خارجی موجب شد روابط ایران و روسیه پیش از انقلاب اسلامی، از دهه1960 دچار تغییر کمی و کیفی شود. دلیل آن هم این بود که به نظر می­رسید روابط ایران با آمریکا و غرب بسیار گسترده شده و شاید برای رژیم شاه این نگرانی را ایجاد کرده بود که اگر بیشتر به غرب اتکا کند، امنیت خود را در خطر خواهد انداخت. فناوری­های موشکی هم نیاز امریکا به استفاده از خاک ایران را کاهش داده بود؛ بنابراین شاه کوشید روابط جدیدتری با شوروی بنا گذارد. در این دوره قرارداد صادرات گاز ایران به شوروی و قرارداد ساختن کارخانه ذوب‌آهن در اصفهان بسته شد.

 ایران به تدریج توانست انواع سلاح های سبک را از شوروی خریداری کند که به توسعه بیشتر روابط دو کشور کمک کرد.

پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال 1979، ایران در زمان محمدرضا پهلوی، هم­پیمان ایالات متحده بود. هر دو کشور مسکو را تهدیدی مشترک برای خود برآورد می­کردند. در نتیجه به طور طبیعی از آنجا که در طول جنگ سرد سقوط رژیم­های اقتدارگرای متحد آمریکا، معمولاً به جایگزینی یک رژیم متحد اتحاد شوروی منجر می­شد، انقلاب اسلامی ایران برای واشنگتن نگران­کننده و برای مسکو امیدوارکننده بود. رخدادهایی که در روابط ایران و آمریکا رخ داد، مانند اشغال سفارت امریکا، گروگان‌گیری دیپلمات‌های آمریکایی و قطع روابط دو کشور نیز بر این امیدها افزود. اگر چه فصول ٥ و ٦ قرارداد دوستی ١٩٢١ ایران و شوروی نیز بر اساس شعار نه شرقی و نه غربی انقلاب اسلامی ایران لغو شد، اما جنگ ایران و عراق و پیش از آن تهاجم نظامی اتحاد شوروی به افغانستان که به شدت مورد اعتراض ایران قرار گرفت، تا حد زیادی این معادلات را بر هم زد.

به هر حال به دلیل ضربه­های سنگینی که به ایران در زمینه تسلیحات در جریان جنگ تحمیلی تحمل شده بود و با توجه به تحریم­های گوناگون امریکا علیه اقتصاد ایران، تهران برای بازسازی ایران، پس از جنگ به گسترش رابطه با مسکو روی آورد و از اقدام­های ضدایرانی شوروی در زمان جنگ تحمیلی عراق چشم­پوشی کرد. شواهد تلاش تهران برای نزدیکی به مسکو نیز در دوره همه رییس جمهورهای حاکم بر ایران وجود دارد. در حالی که در برابر آن، رفتار روسیه نسبت به ایران، بیشتر از عوامل منطقه­ای و بین­المللی متاثر بوده است. نقش عامل امریکا در این زمینه غیرقابل چشم­پوشی است (Trenin and Malashenko, 2010, 20) . البته عوامل داخلی ﻣﺆثر بر این دگرگونی نباید مورد غفلت قرار گیرد. ایرانیان هم نقش مسکو را در بازداشتن فشارهای امریکا بسیار مهم ارزیابی کرده‌اند.

3.‌ فروپاشی شوروی؛ آغاز روابط جدید تهران- مسکو

فروپاشی اتحاد شوروی زمینه­ساز آغاز سیاست سردرگم روسیه نسبت به ایران و تا حدودی هم ایران نسبت به روسیه بود. از جهت روسیه، به طور کلی سیاست خارجی این کشور در دهة 1990 دوره‌ای از آشفتگی شدید را پشت سر گذاشت. ضعف ادراک از تحولات محیطی، ناتوانی در سناریوپردازی، تصمیم‌گیری‌های نا بسامان و منفعلانه ویژگی اصلی این دوره بود. (کولایی، 1389: ٢٤) ، البته به دلیل تغییرهای بنیادین سیاسی، اقتصادی و نظامی، این سردرگمی تا حدودی قابل انتظار بود، برخی پژوهشگران به عوامل دیگری نیز در تبیین این دگرگونی اشاره می­کنند. آنها با اشاره به عامل ژئوپلیتیک معتقدند فروپاشی شوروی و تغییر وضعیت همسایگی و به عبارت دیگر شروع دوره پساهمسایگی که به دور شدن روسیه از مرزهای ایران انجامید، موجب شکل­گیری دوره نوین روابط میان دو کشور شده است. (کرمی، ١٣٨٩: ١١٣-١١٢a)، اما از سوی ایران، به نظر می‌رسد ارزیابی­های مناسبی شکل نگرفته بود. مهمترین دلیل آن سفر هاشمی رفسنجانی، رئیس وقت مجلس شورای اسلامی در تابستان ۱۹۸۹ به روسیه و بستن قراردادهای مهم با دولت گورباچف آخرین رهبر اتحاد شوروی بود. این دیدار، تمایل تهران به مسکو را افزایش داده و شعار "نه شرقی، نه غربی" جمهوری اسلامی ایران را تحت ﺗﺄثیر قرار داده بود. اگر چه در آن دوره، ایران که به تازگی از جنگ هشت ساله با عراق رهایی یافته بود، با گسترش روابط با اتحاد شوروی در پی بازسازی توان نظامی خود تلاش می­کرد. بر این اساس هاشمی رفسنجانی با آغاز ریاست جمهوری خود، با سفر به مسکو فصل جدیدی در روابط ایران- شوروی گشود. اما خروج شوروی از افغانستان در سال های 1988 تا 1989 و درگذشت امام خمینی در سال 1989 مزید بر علت شد تا تهران توجه بیشتری به مسکو داشته باشد. بر این اساس زمانی که ایران با فروپاشی اتحاد شوروی غافلگیر شد، نتوانست موضع‌گیری متناسب با روند تحولات داشته باشد. همین عامل به ایجاد روابط سرد با روسیه به عنوان بازمانده و وارث اصلی اتحاد شوروی منجر شد.

برآیند مواضع ایران در برابر کودتای اوت ١٩٩١ علیه میخاییل گورباچف؛ همچنین به توپ بسته شدن مجلس روسیه در سال 1٩93 حمایت از کمونیست‌های تندرو بود. در مجموع دولت ایران از کسانی حمایت می­کرد که مخالف بوریس یلتسین، رئیس جمهور روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی بودند. افزون بر آن در سیاست خارجی دولت جدید روسیه و آندری کوزیرف، اولین وزیر امور خارجه این کشور، همکاری روسیه و آمریکا به ضرورتی اساسی تبدیل شده بود. بر این اساس حتی مقام­های ایرانی از تریبون­های رسمی، یلتسین را به عنوان عامل آمریکا معرفی می­کردند؛ همین عوامل علاوه بر سیاست ایران در آسیای مرکزی و قفقاز، موجب ایجاد بدگمانی در مسکو نسبت به تهران شد. در حالی که قراردادهای تسلیحاتی انجام شده وابستگی نظامی ایران به روسیه را افزایش داده بود.

از نیمه دوم سال 1995 با تغییرهای ایجاد شده در دستگاه سیاست خارجی روسیه و سپس درک ضرورت­های جدید داخلی و منطقه­ای و بین­المللی از سوی رهبران روسیه، گسترش روابط روسیه و ایران در دستور کار سیاست خارجی روسیه قرار گرفت. به عبارت دیگر، چند تحول داخلی و منطقه­ای موجب تمایل روسیه به همکاری با ایران شد. اول اینکه در پی تحولات داخلی روسیه در سال های ٩٣-١٩٩٢ و قدرت یافتن ویکتور چرنومردین، دگرگونی در سیاست خارجی این کشور رخ داد. یلتسین نیز در پی فشار نیروهای ملی­گرا در داخل، لحن خود در سیاست خارجی را تغییر داد (کولایی،١٣٧٤: ٨٥). جنگ اول چچن(٩٦-١٩٩٤) و حمایت ایران از تمامیت ارضی فدراسیون روسیه، با وجود سرکوب مسلمانان چچنی، رضایت مسکو را در پی داشت. ایران از یک­سو به دلیل اینکه خود را در برابر تجزیه­طلبی آسیب­پذیر می­دید و از سوی دیگر به دلیل منافع روابط با روسیه، در برابر برخوردهای خشونت­آمیز مسکو در موضوع چچن سکوت اختیار کرد. روسیه و ایران همچنین برای پایان دادن به جنگ داخلی 5 ساله تاجیکستان (199٧-١٩٩٢) با یکدیگر همکاری کردند (Kozhanov, 2015, 7). روسیه از تشدید بحران تاجیکستان نگران بود. ایران نیز همان­طور که می­توانست در 6 کشور مسلمان­نشین جمهوری آذربایجان، ازبکستان، قرقیزستان، ترکمنستان، قزاقستان و تاجیکستان اعمال نفوذ کند، مورد تهدید قومی برخی از این کشورها هم قرار داشت. گسترش نفوذ طالبان در افغانستان و برجسته ­شدن خطر نفوذ آنان به مناطق مسلمان­نشین پیرامونی، نیز نگرانی مشترک تهران و مسکو در مورد تداوم جنگ داخلی تاجیکستان بود.

بنابراین همکاری برای پایان این بحران برای هر دو طرف ضروری بود. تجربه موفق همکاری ایران و روسیه در پایان بخشیدن به جنگ داخلی تاجیکستان، سبب ایجاد دگرگونی هرچند با برجا ماندن برخی تردیدها، در رویکرد روسیه به جمهوری اسلامی ایران شد (کولایی، ۱۳۸۴: ۲۹). رهبران روسیه دریافته بودند که ایران در آسیای مرکزی نقش مهم و سازنده­ای را می­تواند اعمال کند. بنابراین به تجهیز ایران با سیستم­های نظامی جدید ادامه دادند. این سیاست مخالفت شدید ایالات متحده را به همراه داشت. اما واکنش ایران در مورد شورشیان چچن در سال­های 1996-1994 و حمایت از سیاست روسیه در بوسنی در 1995-1993 سبب شد روابط دو کشور بدون توجه به مخالفت آمریکا گسترش یابد. از ژانویه 1995 که قرارداد همکاری روسیه با ایران برای به پایان بردن نیروگاه هسته‌ای بوشهر، در کنار همه مزایای اقتصادی و سیاسی از نظر ویکتور میخاییلوف که سپس وزیر انرژی روسیه شد، این همکاری را راهگشای حضور روسیه در همکاری­های مشابه در منطقه خاورمیانه و حوزه خلیج فارس دانست (Orlov, 2005, 51).

روسیه مایل بود در غیاب آمریکا خلایی که در ایران با سقوط رژیم شاه و در عراق با سقوط صدام ایجاد شده بود، پر کند. البته مسکو می­دانست که برخلاف عراق و لیبی، کشورهای اروپای غربی خواستار تقویت روابط اقتصادی با ایران هستند. بنابراین حمایت کامل اقتصادی و سیاسی روسیه و تقاضای قاطعانه رهبران روسیه برای ایفای نقش برتر جهانی با توجه به رویارویی ایران و آمریکا، سبب شد دو کشور در مسیر نزدیکی فزاینده قرار گیرند. موضوع روابط روسیه با امریکا، فراز و فرود آن در دوره­های مختلف و مسایل گوناگون دو کشور همواره روابط روسیه با ایران را شکل داده است (Kozhanov, 2015, 5). تلاش ایران و روسیه برای حفظ ثبات سیاسی و امنیت در آسیای مرکزی و قفقاز، سبب افزایش اعتماد روسیه به ایران شد. روسیه، ایران را یک قدرت منطقه­ای یافت که می­تواند به ثبات و امنیت در "خارج نزدیک" کمک کند. ایران در منازعات حوزه نفوذ سنتی روسیه، مانند قفقاز جنوبی در جنگ قره­باغ میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان فعالانه به عنوان میانجی و صلح­ساز وارد عمل شد و حتی توانست تاحدی از شدت این منازعه بکاهد. جهت‌گیری ایران در جریان جنگ دوم چچن در سال 1999 برای دولت روسیه بسیار ارزشمند بود. ایران با اجرای سیاستی واقع­گرایانه از موضع­گیری به سود مسلمانان چچن خودداری کرد و در بهبود روابط روسیه با کشورهای اسلامی در جایگاه رییس سازمان کنفرانس اسلامی نقشی سازنده داشت. تلاش فعالانه تهران در حفظ صلح و ثبات در منطقه سبب شد هزینه­های روسیه در حفظ ثبات کشورهای این منطقه کاهش یابد. روسیه هم کوشید روابطش را با ایران گسترش دهد(Freedman, 2000).

به طور کلی در دوره آندره کوزیرف با وجود سیطره غرب­گرایی در دولت روسیه، روابط ایران با این کشور با فروش تسلیحات نظامی به تهران روندی رو به گسترش داشت. در جریان افزایش انتقادهای نمایندگان دوما بر یلتسین به دلیل گرایش­های غرب­گرایانه و نیز فشار برای افزایش روابط روسیه با عراق و حمایت از این کشور در برابر امریکا، یلتسین از موضوع رابطه مسکو - تهران برای اثبات ملی­گرایی دولت خود استفاده می­کرد. به باور او این موضوع نشا­ن­دهنده استقلال سیاست خارجی روسیه از امریکا بود. در این دوره با وجود تحریم­های ایالات متحده، در غیاب شرکت­های آمریکایی در بازارهای ایران، گاز پروم روسیه و شرکت فرانسوی توتال، قرارداد توسعه پارس جنوبی را از آن خود کردند. اما آنچه بار دیگر این رابطه را متزلزل ساخت، بحران سیاسی و اقتصادی روسیه بود که بار دیگر توجه مسکو را به واشنگتن افزایش داد. با افزایش نگرانی­های ایالات متحده در مورد گسترش روابط ایران و روسیه، در سال 1995 در پی دیدار ال گور، معاون رئیس جمهوری آمریکا و نخست وزیر روسیه ویکتور چرنومردین، مسکو با توقف صدور تسلیحات به ایران موافقت کرد (Freedman, 2006, 7). از همان آغاز ارتباطات روسیه با ایران برنامه استوار بر اصل منع گسترش و محدود به طرح­های صلح آمیز بود. علاوه بر این برای ﺗﺄمین نظر شرکت­های امریکایی، دولت روسیه به صورت غیررسمی به امریکا وعده داد که همکاری در برنامه هسته­ای ایران محدود به بوشهر باشد (Kozhanov, 2012). روسیه همواره با دستیابی ایران به سلاح هسته­ای مخالفت خود را نشان داده است (Katz, 2015, 2)، اما همکاری هسته­ای با ایران نیز برای این کشور مزایای گوناگون سیاسی و اقتصادی در بر داشته است. روسیه همواره به صلح­آمیز بودن برنامه هسته­ای ایران و پایبندی دولت ایران به این موضوع ﺗﺄکید داشته است (Hibbs, 2013). اما سقوط روبل در سال ١٩٩٨ و بحران­ سیاسی ناشی از آن، به طور کلی سیاست خارجی روسیه را هم منفعل ساخت.

 انتظار می­رفت با انتخاب یوگنی پریماکف و افزایش نفوذ اوراسیاگرایان بر سیاست خارجی روسیه، بار دیگر به سود روابط ایران و روسیه بازگردد. همزمان با تحول در سیاست خارجی روسیه، با روی کار آمدن سید محمد خاتمی در ایران، دگرگونی‌هایی نیز در سیاست خارجی ایران رخ داده بود. در واقع از نیمه دهه ۱۹۹۰ عمل­گرایی در سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران نیز از برجستگی بسیار برخوردار شده و ظرفیت بیشتری را در جهت تنظیم روابط رو به گسترش دو کشور ارائه کرده بود (کولایی، ۱۳۸۴: ۱۲۵). دگرگونی­های داخلی در ایران، قدرت گرفتن اصلاح­طلبان و احتمال بهبود مناسبات ایران و غرب، تمایل روس­ها را به همکاری با ایران افزایش داد. ایران علاوه بر خرید سلاح از روسیه، به دنبال مجوز برای تولید برخی از این سیستم­ها در ایران بود. مجوزهای مربوط به تولید سلاح، به دلیل اینکه با منافع ملی روسیه سازگار نبود، رد شد(Kozhanov, 2012). اما دومین دلیل که به کاهش مناسبات ایران و روسیه انجامید و به­گونه­ای روسیه را به سود بیشتر معامله با آمریکا متوجه ساخت، شرایط دشوار اقتصاد ایران بود که اجازه نمی­داد به طور پایدار هزینه­های تسلیحات روسی و دیگر تجهیزات خریداری شده را به موقع بپردازد. به­همین دلیل با این که پیش­بینی می­شد حجم مبادله تجاری بین دو کشور در سال 1996 به ارزش چندین میلیارد دلار برسد، در این سال حجم مبادلات روسیه و ایران تنها به 5/4 میلیون دلار کاهش یافت. دلیل دیگر رقابت طبیعی تهران - مسکو در حوزه انرژی بوده است. تلاش ایران برای ایجاد مسیر جایگزین برای صدور گاز و نفت آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی در تعارض با تلاش­های مسکو برای کنترل صادرات منابع انرژی این کشورها بود. کنترل مسیرهای انتقال انرژی از شرق و غرب دریای خزر، برای روسیه نه ­تنها مزایای اقتصادی، بلکه امتیازهای گوناگون سیاسی نیز در بر داشت.

به دلیل وجود زمینه­های یاد شده، از اوایل سال ١٩٩٧ رفتارهای خصومت‌آمیز روسیه علیه ایران شروع شد تا جایی که در اواخر سال 1997 یک دیپلمات ایرانی به جرم قاچاق فناوری موشکی اخراج گردید و از ژانویه 1998 روابط دو کشور دچار رکود شد. این وضعیت تا سال 1999 که با انتقاد کنگره آمریکا، تنش میان مسکو و واشنگتن افزایش یافت، ادامه داشت. در پی بروز بحران شدید اقتصادی روسیه در اوت 1998، روسیه در مخالفت با ایالات متحده که شرکت­های روسی را به دلیل آزمایش موشکی ایران تحریم کرده بود، بار دیگر موضوع برنامه صدور تسلیحات به ایران از سوی روسیه از سرگرفت. در نوامبر همان سال، یوگنی آدامف، وزیر وقت انرژی هسته­ای روسیه به تهران سفر کرد. او در جریان دیدار از روند اجرای پروژه نیروگاه بوشهر، موافقت­نامه همکاری تخصصی با ایران را امضا کرد. مقام‌های روسی متعهد شدند که این نیروگاه را تا سال 2003 تکمیل و به ایرانیان تحویل دهند. روسیه در برابر فشارهای گوناگون امریکا، همواره بر پایبندی ایران به مقررات سازمان بین­المللی انرژی هسته­ای ﺗﺄکید داشته است (Mizin, 2004, 81)، اما با شکل­گیری بحران کوزوو، روابط روسیه با ایران هم وارد مرحله بحرانی و پیچیده­ای شد. این بحران­ها با تصمیم کرملین برای حمله نظامی به جدایی­طلبان چچن در اوت 1999 بیشتر شدت یافت. در همان هنگام مسکو از پیامدهای طرح گفتگوی تمدن­های محمد خاتمی و رویکرد سیاست خارجی دولت او که می­توانست به ایجاد ارتباط میان ایران و آمریکا و کاهش نفوذ روسیه در تهران منجر شود، نگران بود.

4.‌ جایگاه ایران در اوراسیاگرایی پوتین

از اواخر دهة 1990 ولادیمیر پوتین با تأکید بر اندیشة «قدرت بزرگ مدرن هنجارمند»، به عنوان منتقد اصلی سیاست خارجی پریماکف که از دیدگاه او جاه‌طلبانه، ایدئولوژیک، تقابل‌‌جویانه و ضدغربی بود، ظاهر شد. او ضمن توجه جدی به ضرورت سازگاری در عرصة خارجی، سه اصلِ نوسازی اقتصادی، دستیابی به موقعیتی شایسته در فرآیند رقابت جهانی و بازگشت جایگاه روسیه در عرصة بین‌الملل به عنوان یک «قدرت بزرگ» را مبنای سیاست خارجی خود قرار داد. پوتین با رویکردی عمل‌گرایانه که با توجه به ضرورت‌ها، بر قابلیت‌های روسیه نیز تأکید داشت، به عملیاتی­کردن این اهداف روی آورد (کولایی، 1389: ٢٤). مدتی کوتاه پس از ظهور پوتین در روسیه، روابط تهران و مسکو بار دیگر به سوی همکاری رفت. پوتین وقتی در روسیه به قدرت رسید که بیش از دو سال از به قدرت رسیدن اصلاح­طلبان در ایران می­گذشت. در سال 1997 سید محمد خاتمی در انتخابات ریاست جمهوری به پیروزی رسیده بود و مدت کوتاهی پس از انتخاب پوتین به عنوان رئیس جمهوری روسیه، در انتخابات مجلس شورای اسلامی ایران نیز اکثریت اصلاح­طلب به پارلمان راه یافتند. این تحولات موجب نگرانی مسکو از احتمال بهبود در روابط تهران -  واشنگتن می­شد، اما پس از ملاقات خاتمی با پوتین در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سپتامبر 2000 و سپس انتقادهای او از سازمان ملل در سخنرانی­اش در مجمع عمومی در مورد محکوم کردن ایران به دلیل دستگیری چند جاسوس یهودی، شرایط از دیدگاه روس­ها بهتر شد. در همین حال پوتین که احیای قدرت روسیه را هدف اصلی خود قرار داده بود، به خوبی آگاه بود که فرایند توسعه روسیه بدون تعامل مثبت با غرب، با مشکلات و ﺗﺄخیر زیادی همراه خواهد شد. او ﺗﺄکید داشت مسکو باید میان رفتارهای نظامی خود در مورد چین، هند و ایران و رویکرد اقتدارآمیز در "خارج نزدیک" از یک سو و ایجاد تصویری بهتر از خود در غرب و نیز همکاری با نهادهای غربی با مهارت و ابتکار عمل رفتار کند. (کولایی، ۱۳۸۹، ۲۲۲)

 پوتین ضمن اینکه شرایط توافق گور- چرنومردین را در اکتبر 2000 رد و اعلام کرد دوباره به فروش سلاح به ایران و تکمیل نیروگاه بوشهر خواهد پرداخت، با رخداد تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱، با آمریکا و ناتو در مورد حمایت لجستیکی از حمله نظامی به افغانستان همکاری ﻣﺆثری داشت. یکی از مهمترین شاخص­های رویکرد عمل­گرایانه پوتین در این دوره از سیاست خارجی روسیه و نقطه قوت او این بود که برخلاف گورباچف و سپس یلتسین، به ضعف­ها و محدودیت­های منابع در این حوزه از جمله کاهش قابل ملاحظه توان نظامی، افت توان اقتصادی و تنزل موقعیت سیاسی روسیه در عرصه بین الملل نگاهی واقع‌گرایانه داشت. پوتین کوشید اهداف سیاست خارجی را با توجه به امکانات و خواسته­ها در محیط داخلی و نیز دیالکتیک دو محیط داخلی و خارجی تنظیم کند (کولایی و نوری، ۱۳۸۶: ۳۹).

سفر محمد خاتمی رئیس جمهوری ایران به مسکو در سال 2001 آغازی بر دور جدید توافق های تهران - مسکو بود. هر دو طرف، آشکارا انگیزه­ها و اهداف کافی برای توسعه مناسبات دوجانبه داشتند. برخلاف نخستین دهه پس از استقلال روسیه که رویکرد غرب‌گرایانه بر سیاست خارجی این کشور حاکم بود، در پرتو حاکمیت نگرش اوراسیاگرایانه بر مسکو، توسعه روابط روسیه با جمهوری اسلامی ایران هدف قرار گرفت. بهبود بهای انرژی همچنان­که درآمد روسیه را افزایش داده بود، شرایط اقتصادی ایران را نیز بهبود بخشیده بود و از نظر روس­ها احیای روابط تسلیحاتی می­توانست منبع درآمد جدید روسیه باشد. ایران پس از هند و چین سومین واردکننده سلاح از روسیه برآورد می­شد. ضمن اینکه توسعه روابط نظامی با تهران می­توانست ظرفیت­­های مناسبی برای چانه­زنی مسکو با واشنگتن در بر داشته باشد (کولایی، ۱۳۸۴: ۱۲۵). در همان حال رابطه ایالات متحده و روسیه با لغو توافق ضدموشک­های بالستیک[3] از سوی آمریکا و گسترش ناتو به سوی کشورهای حوزه بالتیک بدتر شده بود (Freedman, 2006, 13). برای تهران نیز دسترسی به تکنولوژی نظامی روسیه و توانمندی موشکی ایران، می­توانست مانع تهدیدهای روزافزون غرب علیه تهران به بهانه ﻣﺴﺄله هسته­ای شدن و به کسب اعتبار منطقه­ای ایران کمک کند.

با آغاز دور جدید معاملات نظامی ایران و روسیه در اولین گام، یک قرار داد 8 میلیون دلاری بین شرکت روس آبورون اکسپورت و ایران بسته شد. در دوم اکتبر ۲۰۰۱ روسیه و ایران موافقتنامه­اى را امضاء کردند که این کشور به ایران سالانه تا سقف ۳۰۰ میلیون دلار تسلیحات متعارف بفروشد. از نگاه مسکو بازار ایران ظرفیت قابل ملاحظه­ای برای واردات تسلیحات متعارف روسیه دارد که یکی از منابع مهم ارزی این کشور است. از جمله عوامل توسعه روابط دو کشور این بوده که در پی خودداری آمریکا از تجارت با ایران، مسکو یک مشتری آماده را برای تسلیحات و همچنین دانش هسته­ای خود یافته است. در موضوع برنامه هسته­ای ایران، هرچند مسکو خود را به طور کامل به اصول عدم گسترش هسته­ای پایبند می­داند، اما رویکرد آمریکا نسبت به ایران را رد می­کند (Bowker, 2007).

بدین ترتیب در سال 2003 سطح تجارت روسیه با ایران به حدود 4/1 میلیارد دلار رسید. مسکو بدین ترتیب توانست ایالات متحده را متقاعد کند که برای منحرف کردن روسیه باید به روش مسالمت‌آمیزتری روی بیاورد، از این رو واشنگتن نیز ضمن موافقت با پیوستن روسیه به گروه کشورهای صنعتی، علاوه بر اختصاص کمک 20 میلیون دلاری به روسیه برای از کار انداختن تجهیزات نظامی باقی­مانده از اتحاد شوروی، وعده یک کمک 10 میلیون دلاری نیز به مسکو داد. اما روسیه به دلیل متعدد بی‌اعتمادی به آمریکا و تعهدهای حقوقی به ایران نسبت به این معامله با ایالات متحده بی­میل بود. منافع اقتصادی در معامله با ایران و ضرورت پیگیری سیاست مستقل در آستانه انتخابات دوما و ریاست جمهوری (Freedman, 2006) آشکار بود، اما از سوی دیگر، مسکو در مورد حمله نظامی احتمالی ایالات متحده و اسرائیل به راکتور هسته­ای بوشهر نگران بود. در این زمان ﻣﺴﺄله وقتی پیچیده­تر شد که ماهواره‌ها نشان دادند ایران علاوه بر راکتور هسته­ای بوشهر در حال ساخت تجهیزات هسته­ای دیگری در نزدیکی نطنز و یک نیروگاه آب سنگین در نزدیکی اراک است.

البته در این دوره اختلاف­هایی هم میان دو کشور وجود داشت. با فروپاشی اتحاد شوروی، دیگر فقط موضوع دو کشور ایران و اتحاد شوروی در دریای خزر مطرح نبود. در پی تجزیه اتحاد شوروی، شمار همسایگان ایران در دریای خزر به چهار کشور افزایش یافته بود که در مورد چگونگی تقسیم دریای خزر و بهره­برداری از ذخایر نفتی آن با یکدیگر اختلاف داشتند. هر چند ایران و روسیه در نخستین سال­های پس از فروپاشی بر اعتبار قراردادهای ۱۹۲۱ و ۱۹۴۰ ﺗﺄکید داشتند، اما به زودی ﻣﺴﺄله رژیم حقوقی دریای خزر و بهره­گیری از منابع گوناگون این دریاچه، به یکی از جدی­ترین اختلاف­های روسیه و ایران تبدیل شد. روسیه از سال ۱۹۹۸ به تقسیم دریای خزر و بستن قرارداد دوجانبه ابتدا با قزاقستان و سپس در سال ۲۰۰۰ با جمهوری آذربایجان روی آورد (کولایی، ۱۳۸۴: ۴۹).

در دیدار خاتمی و پوتین در مسکو، بار دیگر موضوع دریای خزر در روابط دو کشور مطرح شد. ایران مخالف توافق روسیه قزاقستان در ژوییه 1998 بود و خواستار تقسیم برابر منابع دریایی شد. در سال 2002 توافق سه­جانبه روسیه با جمهوری آذربایجان و قزاقستان امضا شد (کولایی و علیزاده، 1395). در اولین نشست رهبران کشورهای ساحلی خزر در آوریل 2002 که با حضور خاتمی و پوتین در جمهوری ترکمنستان برگزار شده بود، هیچ توافقی حاصل نشد. اما با وجود تلاش­های ایالات متحده که در جهت توسعه خط لوله نفت باکو - تفلیس - جیحان و خط لوله­گاز باکو - تفلیس ارضروم بود. همزمان مسکو و تهران نگران گرایش­ گرجستان و جمهوری آذربایجان برای همکاری نزدیک و بیشتر با ناتو بودند، ایران و روسیه چاره­ای جز هماهنگی در سیاست­های خود در این منطقه و یا به عبارت دیگر مدارای مسکو و تهران در این منطقه نداشتند. در سال 2001 با اقدام قاطع و سریع ایران، تلاش شرکت نفت انگلیس برای اکتشاف نفت به سفارش جمهوری آذربایجان در بخشی از دریای خزر که ایران مدعی آن بود، متوقف شد. در اوت 2002 مسکو قرارداد خرید گاز طبیعی از ترکمنستان را نهایی کرد (کولایی و گودرزی، 1392). برای روسیه با توجه به تلاش­های بازیگران منطقه­ای و فرامنطقه­ای، جهت­گیری­ها و سیاست­های ایران بسیار مهم بوده است (Kasting and Fite, 2012, 33).

 نشست سران کشورهای حاشیه خزر در تهران در اکتبر 2007 و دیدار پوتین رئیس جمهور روسیه با آیت الله سید علی خامنه­ای رهبر انقلاب اسلامی ایران افق­های جدیدی از همکاری دو جانبه و منطقه­ای را در آسیای مرکزی برای دو طرف در منطقه خزر و قفقاز گشود. توافق­هایی هم در زمینه افزایش روابط اقتصادی دو کشور انجام ­شد که اراده لازم برای عملیاتی­شدن نداشت. به طور نمونه در جریان نشست کمیسیون همکاری‌های اقتصادی روسیه - ایران در مسکو در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۷ پیش‌نویس توسعه دراز مدت روابط تجاری- اقتصادی، صنعتی و همکاری‌های فنی بین روسیه و ایران امضا شد. در همین زمینه در ۱۱ دسامبر ۲۰۰۷ پیش‌نویس همکاری برای برابرسازی استانداردها و معیارهای دو کشور بین سازمان فدرال استاندارد روسیه و سازمان استاندارد و کنترل کیفیت ایران بسته شد. علاوه بر این، در ۱۳ دسامبر ۲۰۰۷ دولت ایران و روسیه توافق‌نامه‌ای در مورد همکاری‌ در حوزه گردشگری امضا کردند. در دوره دوم ریاست جمهوری پوتین، در مسیر اجرای سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه، آشکارا عوامل راهبردی و سیاسی، جای ملاحظات اقتصادی را گرفته بود (Handa, 2012, 8). بر همین اساس روابط با ایران نیز بهبود بیشتری را تجربه می­کرد، به ویژه در شرایطی که فشارهای امریکا نیز شدت می­یافت. اما با انتقال قدرت از ولادیمیر پوتین به دمیتری مدودیف در سال ۲۰۰۸، بار دیگر روابط تهران و مسکو دچار رکود قابل توجهی شد.

5.‌  همراهی روسیه در تحریم ایران    

مسکو ابتدا از انتخاب محمود احمدی نژاد به عنوان رئیس جمهور ایران در سال 2005 استقبال کرد، زیرا او را متحد خود علیه دشمن مشترک یعنی آمریکا محسوب می­کرد، اما پوتین به زودی متوجه شد که احمدی نژاد با اینکه ضدامریکایی است، اما سیاست پرهزینه‌ای در منطقه و محیط بین­المللی دارد. با این­حال آنچه بیشتر از این به زیان روابط ایران و روسیه تمام شد، پایان ریاست جمهوری پوتین و روی کار آمدن دمیتری مدودیف متمایل به غرب در مسکو بود. هرچند ماه‌های ابتدایی ریاست‌جمهوری مدودیف با اقدام نظامی روسیه در اوستیای جنوبی در اوت 2008 علیه گرجستان و به دنبال آن تقابل همه‌جانبه روسیه با غرب همراه شد، اما در ادامه مدودیف نشان داد که دوره­ای از سیاست خارجی روسیه آغاز شده که تمایل بیشتر مسکو بر هماهنگی با غرب است. او و اوباما سیاست "بازشروع" را برای بهبود روابط با یکدیگر آغاز کردند. بر این اساس دیپلماسی روسیه در برابر ایران نیز روز به روز پیچیده­تر شد. این دیپلماسی اگر چه دوگانگی پیشین را نداشت، اما فشار بیشتری بر ایران وارد می­کرد.

تغییر رفتار مسکو در برابر تهران، ﺗﺄثیر بسیار محسوس در موضوع هسته­ای ایران داشت. تا جایی که احمدی نژاد با انتقاد از عملکرد روسیه در مورد ایران، از تعبیر روسیه به "پلیس خوب" در جمع کشورهای ٥+١ استفاده کرد. با این حال مسکو در ژوئن 2009 برخلاف دولت­های غربی و با وجود اعتراض­های گسترده در تهران، بعد از انتخاب دوباره احمدی نژاد به عنوان ریاست جمهوری ایران، انتخاب وی را تبریک گفت. هر چند سخنان احمدی نژاد در مورد پرداخت غرامت توسط این کشور به سبب اشغال نیمه شمالی ایران توسط شوروی در جنگ جهانی دوم، موجب ناخشنودی مسکو شده بود. پس از آن سفر مدودیف به واشنگتن در سپتامبر 2009 با خبر راه‌اندازی ﺗﺄسیسات فردو در تهران همراه شد که در طرف مقابل نیز رئیس جمهور روسیه در انتقاد از ایران پا را از شرکای غربی خود فراتر نهاد.

روابط ایران و روسیه در سال­های 2009-2010، با وجود پشتیبانی مسکو از احمدی نژاد در رویارویی با جنبش سبز رو به وخامت گذاشت. در شرایط تیرگی روابط امریکا و روسیه، این کشور قرارداد یک میلیارد دلاری فروش موشک‌های اس 300 به ایران را امضاء کرده بود (Trenin and Malashenko, 2010, 23). ولی با صدور قطعنامه 1929 شورای امنیت علیه برنامه هسته­ای ایران، روسیه تحویل آن را به حالت تعلیق درآورد. در برابر با مطرح شدن ابتکار دولت باراک اوباما برای تنظیم مجدد روابط دو کشور و "بازشروع" روابط امریکا و روسیه، تمایل مسکو برای همکاری با واشنگتن در موضوع هسته­ای ایران افزایش یافت. اوج این دیپلماسی با صدور قطعنامه 1737 علیه ایران در سال ٢٠١٠ و در پی آن تحریم­های روسیه علیه ایران رخ داد. دمیتری مدودیف در 22 سپتامبر 2010 فرمانی با عنوان «اقدام­های مربوط به اجرای قطعنامه شماره 1929 شورای امنیت سازمان ملل مورخ 9 ژوئن 2010» صادر کرد که بر اساس آن صدور تانک، خودروهای زرهی، توپ‌های کالیبر بزرگ، هواپیماهای جنگی، بالگرد، ناو جنگی و سیستم‌های ضدهوایی «اس‌300» به ایران و همچنین واگذاری خدمات مالی در رابطه با «برنامه هسته‌ای» ایران از سوی اشخاص حقیقی و حقوقی روسی به طرف‌های حقیقی و حقوقی ایرانی ممنوع شد. بر اساس این فرمان، حتی فعالیت مشترک با بانک‌های ایرانی در روسیه منع و اعلام شد شعبه­های بانکی جدید و بنگاه‌های بیمه جدید ایرانی در روسیه افتتاح نخواهند شد. در این دستور تصریح شده بود: «لازم است در جریان تعامل اقتصادی و از جمله انجام معامله با ساختارهای ثبت شده در ایران یا زیر حاکمیت حقوقی ایران، هوشیاری بیشتری مورد توجه قرار گیرد». افزون بر این، بر اساس این فرمان، ورود و حتی عبور آن بخش از اتباع ایران که با فعالیت اتمی تهران ارتباط داشتند، به و از روسیه ممنوع شده بود. در این رابطه در متمم شماره یک فرمان مدودیف فهرست سیزده نفر از اتباع ایرانیِ ممنوع‌الورود به و ممنوع‌العبور از روسیه منتشر شد. در سال‌های 2006 تا 2009 روسیه پس از ﺗﺄیید مصوبه­های شورای حکام سازمان بین­المللی انرژی هسته­ای، به همه قطعنامه­های شورای امنیت علیه ایران رﺃی مثبت داد(Kozhanov, 2015, 6). روسیه با توجه به قرار گرفتن ایران در مرزهای جنوبی­اش، با دقت و توجه بسیار برنامه هسته­ای آن را زیر نظر داشته است  (Ryabkov, 2012, 12). روسیه در این دوره، ما به ازای مناسبی را نیز از آمریکا را دریافت کرد؛ تعلیق گسترش ناتو به شرق (به ­ویژه به اوکراین و گرجستان)، تعلیق برنامة استقرار منطقة سوم سپر دفاع ضدموشکی امریکا در اروپای شرقی، موافقت با بستن پیمان استارت³، موافقت آمریکا با پیوستن روسیه به سازمان تجارت جهانی، از سرگیری فعالیت شورای روسیه - ناتو و طرح موضوع استقرار سپر دفاع ضدموشکی مشترک بین طرفین در نشست سران روسیه و ناتو در لیسبون در نوامبر 2010.

مارک کاتز فضای دشمنی­آلود میان تهران و واشنگتن را، موجب به وجود آمدن مزایایی برای روسیه از جمله محروم شدن ایران از معادلات انرژی منطقه و اروپا و مساعد شدن فضای فعالیت اقتصادی شرکت‌های روسی در ایران می­داند. سیاست نرم اوباما در مورد ایران، در ابتدای ریاست‌جمهوری او که از جمله در قالب پیشنهاد گفتگو به تهران دنبال شد، سبب بروز نگرانی‌هایی‌ در کرملین، در مورد از دست رفتن این مزایا به تبع بهبود احتمالی روابط تهران - واشنگتن می‌داند (Katz, 2010: 62-63) . شروع تحولات سیاسی در خاورمیانه در سال 2011 به عقب­نشینی کرملین از حمایت­های قبلی خود از سیاست­های دولت اوباما در مورد پرونده هسته­ای ایران شد. با این­حال بر اساس همان سیاست دوگانه، توقف روابط تجاری ایران و روسیه ادامه داشت. در نتیجه حجم اندک مبادلات دو کشور نیز همچنان روند نزولی داشت (Mamedova. 2016:132).

 

حجم مبادلات تجاری ایران و روسیه ٢٠١٤-٢٠١٠ به نقل از وزارت اقتصاد فدراسیون روسیه (میلیون دلار) [4]
سال	صادرات	واردات	مبادلۀ کالا
2010	3378	272	3650
2011	3400	350	3750
2012	1900	430	2330
2013	1170	430	١٦٠٠
2014	1327	355	1682

 

برخی از تحلیل­گران و استراتژیست­های روسیه، ایران را تهدیدی برای روسیه می­دانند. از دیدگاه آنان یک ایران قدرتمند که آسیای مرکزی، قفقاز و خزر را در سند چشم انداز بیست ساله، حوزه حیاتی خود می­داند، می­تواند تهدیدی جدی برای منافع و نفوذ روسیه در این حوزه باشد. بر این اساس در دوره مناقشه هسته­ای ایران، این تفکر بین روس­ها وجود داشت که چه بسا آمریکا بتواند ایران هسته­ای را در مرزهای روسیه به عنوان رقیبی در برابر روسیه بپذیرد.(کرمی، ١٣٨٩: ١٨٧-١٨٦b).

 

6.‌ بازگشت پوتین و توافق هسته­ای ایران

ولادیمیر پوتین سال ٢٠١٢، در حالی به عنوان رئیس جمهور به کاخ کرملین بازگشت که به تصویب دوما و تغییر قانون اساسی روسیه می­توانست تا سال ٢٠١٨ و انتخاب دوباره، رئیس جمهور باشد. سیاست روسیه در مورد ایران در دو سال نخست سومین دور ریاست جمهوری پوتین که با دو سال پایان ریاست جمهوری احمدی نژاد هم­زمان بود، با توجه به سیاست قبلی کرملین تغییر آشکاری نداشت. روی کار آمدن دوباره پوتین در سال ٢٠١٢ نیز به­تنهایی نتوانست این رابطه را دوباره احیا کند. در جریان مذاکرات ایران با قدرت­های جهانی در چارچوب گروه 1+5، روسیه همواره به اطمینان­بخشی به اسراییل در مورد برنامه هسته­ای ایران توجه ویژه داشت. پوتین نیز این سیاست را به ­طور جدی دنبال کرده­ است (Kasting and Fite, 2012, 39). پیروزی حسن روحانی و گفتمان اعتدال­گرا در انتخابات ٢٠١٣ در ایران، با وعده تنش­زدایی در روابط با آمریکا و غرب و حل ﻣﺴﺄله اتمی ایران، بار دیگر بر توجه روسیه نسبت به ایران افزود. در این دوره که با تشدید بحران سوریه و افزایش تمایل روسیه برای ایفای نقش در خاورمیانه هم­زمان بود، موضوع همکاری منطقه­ای به محور همکاری تهران - مسکو تبدیل شد. رویکردهای مشترک دو کشور در مورد مسایل افغانستان، عراق و سوریه سبب شد سرگئی لاوروف در سپتامبر 2014 ایران را "متحد طبیعی" روسیه بخواند‌(Kozhanov, 2015, 9) . مشکلات روسیه با امریکا و اروپا در مورد مسایل اوکراین این روابط را، به ­ویژه پس از تحریم روسیه توسط آنان، بیشتر روابط دو کشور را زیر ﺗﺄثیر قرار داد. در تحولات موسوم به انقلاب­های عربی سبب شد نزدیکی ایران و روسیه در رویارویی با مداخلات امریکا در روند امور داخلی مسایل کشورهای غرب آسیا و شمال افریقا برجسته­تر شود. روسیه به شدت با روند دمکراتیک­سازی مورد حمایت امریکا در کشورهای غرب و مرکز آسیا مخالف بوده است (Handa, 2012, 4).

در همان حال تحولات زیادی که هم در ایران و هم در روسیه رخ داد، از جمله شکل‌گیری بحران اوکراین و تحریم روسیه از سوی غرب و به نتیجه رسیدن مذاکرات هسته­ای و مهمتر از همه ورود روسیه به صحنه عملیاتی نبرد سوریه، موجب شکل­گیری مرحله جدید در روابط تهران و مسکو شده و روابط دو کشور در ابعاد مختلف؛ در زمینه­های سیاسی، اقتصادی، همکاری­های منطقه­ای روند رو به رشد گرفت. برای اولین بار پس از دیدار دوباره ولادیمیر پوتین و آیت‌الله سید علی خامنه­ای در تهران، رهبران تهران و مسکو اعلام آمادگی کردند که با گذشت حدود ٢٥ سال از فروپاشی شوروی، روابط ایران و روسیه با گسترش در همه حوزه­ها به رابطه­ای راهبردی تبدیل شود. به همین دلیل از سال 2015 پس از سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه به ایران، اراده سیاسی شکل گرفته در تهران و مسکو، موجب حرکت­هایی در رابطه اقتصادی دو کشور شد. با همه اراده و تدابیر لازم، حجم مبادلات تجاری بین ایران و روسیه در سال ٢٠١٦ به کمی بیشتر از یک و نیم میلیارد دلار رسیده که اصلا متناسب با ظرفیت­ها و قابلیت­های دو کشور نبوده است.

 با توجه به کاهش موانع سیاسی و اقتصادی، انتظار می­رود ارزش مبادلات دو کشور افزایش یابد. بنا به اعلام مقام‌های روسی، روابط تجاری مسکو و تهران در حالی با افزایش 80 درصدی در 9 ماهه اول سال 2017 به یک میلیارد و 600 میلیون دلار رسیده که هم­زمان ارزش مبادلات اقتصادی روسیه با چین، ویتنام و هند کاهش نشان می‌دهد. بر اساس برآوردها این رقم همچنان سهم ایران از تجارت خارجی روسیه را کمتر از یک درصد حفظ کرده است. بر اساس آمار وزارت صنعت و معدن از ده ماهه اول سال ١٣٩٥ و مقایسه آن با آمار ده ماهه سال ١٣٩٤، فدراسیون روسیه با افزایش سهم ١٧٩ درصدی در میان کشورهای صادرکننده به ایران در رتبه هفتم قرار گرفته است. نکته مهم دیگر این است که در رتبه­های بالاتر از روسیه جز آلمان، ارزش تغییرها منفی بوده است. اما از سوی دیگر با وجود تسهیل شرایط صادراتی ایران به روسیه، هنوز این کشور در میان ١٥ کشور اول مقصد صادراتی ایران قرار نگرفته است. بررسی­های بیشتر نشان می­دهد سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال 2015 در حدود 2 درصد واردات و 3 درصد صادرات این کشور بوده است. در همان­حال سهم روسیه در واردات و صادرات ایران، به ترتیب 5/2 و 7 درصد بوده است (Opinion Poll, 2019, 9).

 

این در حالی است که در این مدت توافق­های بیشتری میان ایران و روسیه در زمینه پروژه­های بزرگ دولتی انجام شده است که می­تواند ارزش روابط تجاری میان دو کشور را افزایش دهد. در این میان توافقنامه­ها در زمینه‌های حمل و نقل و روادید، گمرک و تعرفه­ها، روابط استانی، نمایشگاه­های مختلف در صنایع کوچک و بزرگ، شرایط را برای افزایش مبادلات بازرگانی در بخش­های خصوصی را هم فراهم می­کند. به همین ترتیب می­توان گفت بر اساس نقشه راه شکل گرفته در روابط اقتصادی ایران و روسیه، توافق­ها نیز شامل دو بخش ﺗﺄسیس روابط اقتصادی بلندمدت راهبردی و تقویت روابط فعلی و تجاری خود است.

طرفداران رابطه ایران و روسیه معتقدند، رابطه ایران و روسیه وجوه دوجانبه، منطقه­ای و بین­المللی دارد، که در سطوح اخیر تابع شرایطی متحول و دخالت ﻣﺆلفه­های گوناگون است که در بسیاری موارد در اختیار مستقیم تهران و مسکو نیستند. اما روابط دو جانبه دو کشور با اراده دو جانبه می­تواند در هر شرایطی توسعه یابد. اگر ارزش این رابطه دوجانبه برای هر دو کشور افزایش یابد، جهت­گیری در مسایل منطقه­ای و بین­المللی به هم نزدیک­تر خواهد شد. در دیدگاه روس­ها نیز رابطه دوجانبه به ­عنوان دریچه­ای برای نزدیکی و همکاری منطقه­ای و بین­المللی دیده می­شود. آنان مایل به حضور ایرانی قدرتمند در غرب آسیا هستند که قادر به مقاومت در برابر اهداف و سیاست­های امریکا و اروپا و متحدان آنها در منطقه باشد (Haines, 2015). از دید رهبران روسیه، ایران بازیگری سازگار و همراه در پاسخ به دغدغه­ها و نگرانی­های روسیه در "خارج نزدیک" بوده است. رهبران ایران و روسیه به­­خوبی می­دانند با وجود زمینه­های گوناگون برای همکاری دو کشور، در عرصه­هایی چون انرژی و انتقال آن، به­ویژه در آسیای مرکزی و قفقاز رقابت­های جدی و غیرقابل­انکاری را پیش رو دارند(Khajehpour, 2012, 17). با این­حال در اسناد سیاست خارجی روسیه از سال 2000 تا سال 2013 توجه به جایگاه منطقه­ای ایران، روندی متناسب با افزایش توجه روسیه به خاورمیانه را نشان داده است (Gonzales, 2013, 17).

ولادیمیر ساژین کارشناس سیاسی و خاورشناس روس می­نویسد روسیه - ابرقدرت جهانی - و ایران- ابرقدرت منطقه­ای- هر دو نقش مهمی در خاورمیانه بازی می­کنند. ﺗﺄثیر و نفوذ این دو کشور در تمام نقاط جهان به­ویژه نقاط مهم در خاورمیانه مشهود است. اما از دیدگاه آنها نیز مناسبات تهران- مسکو در چندضلعی روسیه- آمریکا- اسرائیل- عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی قرار می­گیرد (sputniknews.com).  بر این اساس پس از شرایطی که بحران سوریه به­وجود آورد و ایران و روسیه را در کنار دمشق قرار داد، رهبران دو کشور تصمیم گرفتند با افزایش مناسبات دوجانبه زمینه­ها برای اشتراک منافع منطقه­ای و بین­المللی را افزایش دهند. از سال 2015 پس از سفر ولادیمیر پوتین رئیس جمهوری روسیه به ایران، اراده سیاسی شکل گرفته در تهران و مسکو، موجب حرکت­هایی در روابط اقتصادی دو کشور شد. حمله­های هوایی روسیه از 30 سپتامبر 2015 در حمایت از رژیم بشار اسد، جنگ داخلی سوریه را وارد مرحله جدیدی کرد (Parker, 2016, 2). مارک کاتز تحلیل­گر مسایل روسیه می‌نویسد: ایران و روسیه نه فقط در ﻣﺴﺄله سوریه، بلکه در دیگر پرونده‌ها نیز نگاه‌های کم و بیش مشابه هم دارند. او اشاره می­کند که این نزدیکی مواضع موجب عزم جدی دو کشور برای توسعه روابط دوجانبه شده است (Katz, 2017). رسیدن ایران و گروه 1+5 به توافق جامع هسته­ای چشم­انداز بهبود روابط ایران با غرب را تغییر داد(Parker, 2016, 2) ، تحولی که برای رهبران کرملین نمی­تواند چندان خوشایند برآورد شود. هرچند روسیه در جریان شکل­گیری این توافق نقش ﺗﺄثیرگذار داشت، اما نمی­توان فراموش کرد که سیاست ضد غربی ایران برای این کشور چه مزایا و دستاوردهایی در طول سال‌های پس از انقلاب اسلامی در ایران - پیش و پس از فروپاشی اتحاد شوروی، در بر داشته است. البته این واقعیت که پس از پیوسته­سازی شبه­جزیره کریمه به روسیه این کشور نیز از سوی امریکا و اروپا تحریم شد، بر تعمیق و توسعه­ی روابط افزوده است. در شرایط پر تحول پسافروپاشی، ایران به عنوان ابزاری برای سیاست روسیه در برابر امریکا به کار گرفته شده است (Kozhanov, 2012, 5).

سرگی بلاگوف در تحلیلی برای آسیا تایمز، با اشاره به سفر روحانی به روسیه در مارس ٢٠١٧ و مذاکرات رؤسای دو کشور برای افزایش مناسبات دوجانبه و منطقه­ای می­نویسد همکاری­های روسیه و ایران در سوریه، بر رابطه روسیه و اسرائیل ﺗﺄثیر منفی گذاشته است. وی می­نویسد روز ١٦ مارس 2017، جنگنده‌های اسراییلی مناطقی در سوریه را که در ارتباط با حزب‌الله لبنان هستند، بمباران کردند. نیروهای ارتش سوریه نیز در برابر آن حمله­هایی با موشک‌های خود انجام دادند. پس از این رخدادها کرملین سفیر اسراییل در روسیه را احضار کرد تا در این زمینه پاسخگو باشد. بلاگوف با اشاره به سخنان وزیر خارجه ایران در مورد امکان استفاده روسیه از پایگاه­های نظامی ایران، این مورد را نیز شاهد دیگری بر توسعه روابط تهران و مسکو به دلیل همکاری ایران و روسیه در سوریه بر می‌شمرد (Blagov, 2017). در همه دوره­های تحولات روابط ایران و روسیه، روابط با اسراییل جایگاه و اهمیت خود را حفظ کرد. برای روسیه حفظ تعادل در روابط با هر دو کشور همواره مورد توجه بوده است (Kozhanov, 2015, 7). روسیه به هر حال رخدادهای موسوم به انقلاب‌های عربی، سبب نزدیکی روز افزون روابط دو کشور شد، اما در مورد روابط راهبردی با ایران پوتین رفتارهای گوناگونی نشان داده است. برخی از تحلیل­گران او را در این زمینه خویشتن­دار خوانده­اند(Parker, 2016, 1) . تعبیر جان ر. هاینس که در بررسی سیاست روسیه در برابر ایران، آن را "بدبینانه و تردیدآلود" خوانده، تصویر روشنی از واقعیت را نشان می­دهد، که در جامعه ایران نیز جریان دارد.

نتیجه گیری

-‌ روسیه یکی از مهمترین همکاران سیاست خارجی ایران است که هم در حوزه بین­المللی (همکاری در سازمان­های بین‌المللی، به ­ویژه شورای امنیت سازمان‌ملل)، همکاری منطقه­ای (همراهی نظامی روسیه با ایران و سوریه در بحران سوریه) و هم در زمینه ﺗﺄمین تسلیحاتی ایران، نقشی مهم و بی­بدیل را ایفا می­کند. در واقع ایران با وجود ماهیت سیاست خارجی مستقل خود، به دلیل تنوع مسایل و اختلاف­های ماهوی با غرب و در راس آن با آمریکا و در شرایط بحران­های غیرقابل پیش­بینی در خاورمیانه، می­کوشد تنها دوست خود در میان کشورهای قدرتمند جهان، یعنی روسیه را به رابطه سودمند دوجانبه بکشاند.

-‌ مهمترین موضوعی که موجب غیرعادی بودن روابط مسکو و تهران است، منافع مشترک جدی دو کشور در مقابله با نفوذ آمریکا در تمام مناطق پیرامون از آسیای مرکزی و قفقاز تا خاورمیانه است. آنچه که موجب شده از نظر تاکتیکی، مواضع ایران و روسیه در سوریه آنچنان وابسته باشند که بر اختلاف راهبردی دو کشور در مورد آینده سوریه و خاورمیانه فایق آیند.

-‌ به دلایل واقع­گرایانه نیز رقابت ذاتی در روابط ایران و روسیه وجود دارد. در موضوع همکاری در سوریه از سال ٢٠١٥ می­توان نمونه آن را مشاهده کرد. روسیه با وجود حمایت از بشار اسد نسبت به حکومت علوی‌­های سوریه به سنی مذهب­ها نگاه مثبت ندارد. در همان­حال با وجود توافق با ایران در هدف مقابله با هژمونی آمریکا در منطقه، ملاحظات ایدئولوژیک در روابط خود ندارد و از هر فرصتی برای بهبود مناسبات با واشنگتن استقبال می­کنند.

-‌ باوجود برخی منافع موازی و متفاوت ایران و روسیه در روابط دوجانبه، منطقه­ای و بین‌المللی، رابطه با روسیه یکی از مهمترین منابع سیاست خارجی ایران در هر سه سطح است. هر چند به نظر نمی­رسد به­دلیل شرایط بسیار متحول و دخالت ﻣﺆلفه­های بسیار گوناگون در سطح روابط منطقه­ای و بین­المللی امکان ترسیم راهبرد برای تحکیم همکاری­ها وجود داشته باشد، اما در سطح دوجانبه، توافق ۲۰۲۰-۲۰۱۶ برای توسعه همکاری تجاری، اقتصادی، صنعتی، علمی و فنی میان ایران و روسیه را می­توان راهبرد روابط تهران- مسکو دانست.

-‌ از آنجا که همکاری کشورها همواره مبتنی بر اصل هزینه و فایده بوده و شراکتی مستحکم­تر است که برای هر دو طرف فایده بیشتر و هزینه کمتر داشته باشد، روابط ایران و روسیه نیز از این قاعده مستثنی نیست. تهران می­کوشد تمرکز بیشتری بر افزایش نقاط کانونی در روابط اقتصادی ایران و روسیه، با هدف ایجاد یک شبکه مستحکم ارتباطی در بلند مدت داشته باشد. به­عبارت دیگر ایران تلاش می­کند از روابط همه­جانبه با روسیه سود بیشتر ببرد و هزینه کمتر بپردازد. خود نیز در مقامی قرار گیرد که فایده بیشتر و هزینه کمتر برای شریک روس خود دارد.

-‌ به باور بسیاری از کارشناسان روابط ایران و روسیه، دو دسته عوامل داخلی و خارجی موانع اصلی موجود بر سر راه گسترش همکاری­های دو کشور هستند. نبود همپوشانی اقتصادی و اقتصادهای وابسته ایران، روسیه به صادرات انرژی و دولتی بودن اقتصادی دو کشور و تفاوت­های فرهنگی و اجتماعی؛ مانع گسترش روابط اقتصادی و نیز روابط سیاسی دو کشور می­شود. علاوه بر آن، با وجود توافق هسته­ای، روابط پر فراز و نشیب غرب، روسیه و ایران، از موانع گسترش همکاری­های ایران و روسیه است. اثر غرب بر این رابطه هم مستقیم و هم غیرمستقیم است. از سویی با وجود همه­ی دشمنی­ها، روسیه به رهبری پوتین نیز نشان داده خواستار روابط مسالمت­آمیز و پرسود با غرب، به­ویژه آمریکا است. این در حالی است که حکومت ایران معتقد است دشمنی آمریکا با جمهوری اسلامی ایران پایان­ناپذیر است. بر این اساس با وجود تلاش ایران و روسیه برای بی­اثر ساختن عامل آمریکا در رابطه دو جانبه، وقتی منافع تهران و مسکو در موضوعی متفاوت می­شود و ﻣﺴﺄله غرب نیز مطرح است، بدبینی و بی­اعتمادی تاریخی بر روابط دو کشور سایه می­افکند. با چنین زمینه­ای، بستر لازم برای اثرگذاری غرب در جهت جلوگیری از نزدیک شدن روابط ایران و روسیه نیز فراهم می­شود مانند ﻣﺴﺄله هسته­ای ایران.

-‌  در همین­حال ترسیم ویژگی­های واقعی دو کشور در سطح منطقه و نظام بین­الملل، انگیزه­­ها، اهداف، موانع، تهدیدها و برنامه­ها نشان می­دهد همکاری­های دوجانبه و منطقه­ای ایران و روسیه وجود شرایط پیچیده­ای را الزامی می­سازد که همیشه فراهم نیست. یکی از آن شرایط غلبه بر ﺗﺄثیر منفی عامل غرب و یا استفاده از این عامل به­عنوان یک ﻣﺆلفه مثبت در روابط دوجانبه است؛ به­عبارت دیگر روابط با امریکا و اروپا، از ﻣﺆلفه­های ﺗﺄثیرگذار در روابط ایران و روسیه است، اما موضوع غرب نیز در روابط دوجانبه و همچنین منطقه­ای­­ و بین­المللی دو کشور ﻣﺴﺄله­ای ساده نیست.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

منابع:  

-      کولایی، الهه و علیزاده، شیوا. (۱۳۹۵). جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر. تهران، مرکز آموزش‌ و پژوهش‌ها‌ی بین‌المللی‌ وزارت‌ امور خا‌رجه.‌

-      کولایی، الهه و گودرزی، مهناز. (۱۳۹۲). دریای خزر، چالش ها و چشم اندازها. تهران، میزان.

-      کولایی، الهه. (۱۳۹۰). ات‍ح‍اد ج‍م‍اه‍ی‍ر ش‍وروی‌ و ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران (اصلاحات). چاپ دوم. ت‍ه‍ران، م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی.‌

-      کولایی، الهه. (1396). سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی. چاپ پنجم. تهران، سمت.

-      کرمی، جهانگیر. (١٣٨٩). «روابط ایران و روسیه در سالهای 1368 تا1388: بسترها، عوامل و محدودیت­ها، مطالعات اوراسیای مرکزی». سال سوم، شماره 6، صص. 136 -111 (a).

-      کرمی، جهانگیر. (١٣٨٩). «ایران و روسیه: متحد شرقی یا تهدید جنوبی، روابط خارجی». سال دوم، شماره 3، صص. 199-171 (b).

-      کولایی، الهه و نوری، علی‌رضا. (۱۳۸۶). «تحول در سیاست خارجی روسیه در دوران پوتین، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی». دوره 2، شماره 3. صص. 56-23.

-      کولایی، الهه. (1374). «روسیه، غرب و ایران، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز». دوره ۴، شماره12، صص. 94-75.

-      ساژین، ولادیمیر. (2017). به مناسبت سفر حسن روحانی به مسکو، اسپوتینک.قابل دسترس در سایت اسپوتنیک ایران.

 

-      Bowker, Mike. (2007). Russia, America and the Islamic World. Hampshire, England: Ashgate.

-      Dannreuther Roland. (1998). “Is Russia Returning to the Middle East?”. SAGE Publications, Vol. 29)3(, Pp: 345-358.

-      Freedman, Robert O. (2000). “Russian-Iranian Relations in the 1990s”. Meria Journal, Vol. 4(2), pp.3-7.

-      Katz, Mark (2010), “Russian-Iranian Relations in the Obama Era”. Middle East Policy, Vol. XVII (2), pp: 62–69.

 

-      Mizin, Viktor. (2004). “The Russia-Iran Nuclear Connection and U.S. Policy Options”. Middle East Review of International Affairs, Vol. 8(1), pp.71- 85.

-      Orlov, Vladimir, A. and Alexander Vinnikov (2005), “The Great Guessing Game: Russia and Iranian Nuclear Issue”. The Washington Quarterly, Vol. 28(2), pp. 49-66.

-      Mamedova, Nina. (2016). “Trade and Economic Relations between Iran and Russia: Potential and Realization, Russia-Iran Partnership: An Overview and Prospects for the Future”. (S.L.). Institute for Iranian Studies and Eurasia (IRAs). Pp. 132-143.

-      Blagov Sergei. (2017). Alliance with Syria tightens Russia’s Ties with Iran, Asia Times, available at: www.atimes.com/article.

-      Freedman, Robert O. (2006). Russia, Iran and The Nuclear Question: The Putin Record, The Strategic Studies Institute (SSI).   available at: http://StrategicStudiesInstitute.army.mil.

(Accessed on: 25 Nov. 2017).

-      Gonzales, Francisco J. Ruiz. (2013).The Foreign Policy Concept of the Russian Federation: A Comparative Study, ieee.es. available at: http://DIEEEM06_2013_Rusia_ConceptoPoliticaExterior_FRuizGlez_ENGLISH.pdf.

-      Haines, John R. (2015). Russia, Iran, and the (Increasingly) Lonely Superpower, Foreign Policy Research Institute, March 17, available at:  https://www.fpri.org/article. 

-      Handa, Shivani. (2012). Russia in the Middle East Exploring Russia’s Regional Relationships and Influence. available at:  www.basicint.org/sites/default/files.

-      Hibbs, Mark. (2013). An Iran Deal Buy-In for Russia?, Carnegie Endowment for International Peace. available at: http://Carnegieendowment.org. (accessed on: 17 May 2014).

-      Kasting, Nori & Brandon Fite. (2012). U.S. and Iranian Strategic Competition, The Impact of China and Russia. available at:  www.csis.org/analysis/us-and-iranian-strategic.

-      Katz, Mark. (2015). Elusive as Ever:  The State of Iranian- Russian Cooperation, Middle East Program, available at:  www.wilsoncenter.org/.../elusive-ever-the-state-iranian-russian.

-      Katz, Mark. (2017). Assessing the Putin-Rouhani Summit. March 29 available at: https://lobelog.com/assessing-the-putin-rouhani.

-      Khajehpour Bijan. (2012). The Role Of Economic & Energy Relations With Turkey And Russia In Iran’s National Strategy, available at: https://csis-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files.

-      Kozhanov, Nokolay. (2015). Understanding the Revitalization of Russian-Iranian Relations. available at: http://carnegieendowment

.org/files.

-      Kozhanov, Nokolay. (2012). Russia’s Relations with Iran Dialogue without Commitments. Available at: www.washingtoninstitute.org /policy-analysis/view/russian.

-      Ministry of Economic Development of the Russian Federation. (s.n.). Foreign economic information portal.  available at: http://www.ved.gov.ru/monitoring/foreign_trade_statistics/countries_breakdown.

-      Parker, John W. (2016). Russia, Iran: Strategic Partners or Competitors? , Rice University’s Bakers Institute for Public Policy, available at: www.bakerinstitute.org/research/russia-iran.

-      Ryabkov, Sergey. (2012). Further Sanctions against Iran Piontless. available at:  http://dx.doi.org/10.1080/19934270.2012.669967.

-     Trenin, Dmitri and Alexey Malashenko. (2012). Iran, A View from Moscow. available at: http://carnegieedowment.org/files.

 

---

[1]   این مقاله بخشی از نتایج یک طرح پژوهشی است که با استفاده از اعتبار صندوق پژوهشگران ریاست جمهوری اجرا شده است                                                                                                                               Email: [e-mail]

فصلنامه مطالعات روابط بین الملل، سال دهم، شماره 40، زمستان 1396، صص. 135-164.

[2] Kennedy

[3] ABM

[4] Ministry of Economic Development of the Russian Federation. Foreign economic information portal. Sorted by country. www.ved.gov.ru/monitoring/foreign_trade_statistics

 

مراجع

منابع:  

-      کولایی، الهه و علیزاده، شیوا. (۱۳۹۵). جستارهایی پیرامون مسائل دریای خزر. تهران، مرکز آموزش‌ و پژوهش‌ها‌ی بین‌المللی‌ وزارت‌ امور خا‌رجه.‌

-      کولایی، الهه و گودرزی، مهناز. (۱۳۹۲). دریای خزر، چالش ها و چشم اندازها. تهران، میزان.

-      کولایی، الهه. (۱۳۹۰). ات‍ح‍اد ج‍م‍اه‍ی‍ر ش‍وروی‌ و ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران (اصلاحات). چاپ دوم. ت‍ه‍ران، م‍رک‍ز اس‍ن‍اد ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی.‌

-      کولایی، الهه. (1396). سیاست و حکومت در اوراسیای مرکزی. چاپ پنجم. تهران، سمت.

-      کرمی، جهانگیر. (١٣٨٩). «روابط ایران و روسیه در سالهای 1368 تا1388: بسترها، عوامل و محدودیت­ها، مطالعات اوراسیای مرکزی». سال سوم، شماره 6، صص. 136 -111 (a).

-      کرمی، جهانگیر. (١٣٨٩). «ایران و روسیه: متحد شرقی یا تهدید جنوبی، روابط خارجی». سال دوم، شماره 3، صص. 199-171 (b).

-      کولایی، الهه و نوری، علی‌رضا. (۱۳۸۶). «تحول در سیاست خارجی روسیه در دوران پوتین، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی». دوره 2، شماره 3. صص. 56-23.

-      کولایی، الهه. (1374). «روسیه، غرب و ایران، مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز». دوره ۴، شماره12، صص. 94-75.

-      ساژین، ولادیمیر. (2017). به مناسبت سفر حسن روحانی به مسکو، اسپوتینک.قابل دسترس در سایت اسپوتنیک ایران.

 

-      Bowker, Mike. (2007). Russia, America and the Islamic World. Hampshire, England: Ashgate.

-      Dannreuther Roland. (1998). “Is Russia Returning to the Middle East?”. SAGE Publications, Vol. 29)3(, Pp: 345-358.

-      Freedman, Robert O. (2000). “Russian-Iranian Relations in the 1990s”. Meria Journal, Vol. 4(2), pp.3-7.

-      Katz, Mark (2010), “Russian-Iranian Relations in the Obama Era”. Middle East Policy, Vol. XVII (2), pp: 62–69.

 

-      Mizin, Viktor. (2004). “The Russia-Iran Nuclear Connection and U.S. Policy Options”. Middle East Review of International Affairs, Vol. 8(1), pp.71- 85.

-      Orlov, Vladimir, A. and Alexander Vinnikov (2005), “The Great Guessing Game: Russia and Iranian Nuclear Issue”. The Washington Quarterly, Vol. 28(2), pp. 49-66.

-      Mamedova, Nina. (2016). “Trade and Economic Relations between Iran and Russia: Potential and Realization, Russia-Iran Partnership: An Overview and Prospects for the Future”. (S.L.). Institute for Iranian Studies and Eurasia (IRAs). Pp. 132-143.

-      Blagov Sergei. (2017). Alliance with Syria tightens Russia’s Ties with Iran, Asia Times, available at: www.atimes.com/article.

-      Freedman, Robert O. (2006). Russia, Iran and The Nuclear Question: The Putin Record, The Strategic Studies Institute (SSI).   available at: http://StrategicStudiesInstitute.army.mil.

(Accessed on: 25 Nov. 2017).

-      Gonzales, Francisco J. Ruiz. (2013).The Foreign Policy Concept of the Russian Federation: A Comparative Study, ieee.es. available at: http://DIEEEM06_2013_Rusia_ConceptoPoliticaExterior_FRuizGlez_ENGLISH.pdf.

-      Haines, John R. (2015). Russia, Iran, and the (Increasingly) Lonely Superpower, Foreign Policy Research Institute, March 17, available at:  https://www.fpri.org/article. 

-      Handa, Shivani. (2012). Russia in the Middle East Exploring Russia’s Regional Relationships and Influence. available at:  www.basicint.org/sites/default/files.

-      Hibbs, Mark. (2013). An Iran Deal Buy-In for Russia?, Carnegie Endowment for International Peace. available at: http://Carnegieendowment.org. (accessed on: 17 May 2014).

-      Kasting, Nori & Brandon Fite. (2012). U.S. and Iranian Strategic Competition, The Impact of China and Russia. available at:  www.csis.org/analysis/us-and-iranian-strategic.

-      Katz, Mark. (2015). Elusive as Ever:  The State of Iranian- Russian Cooperation, Middle East Program, available at:  www.wilsoncenter.org/.../elusive-ever-the-state-iranian-russian.

-      Katz, Mark. (2017). Assessing the Putin-Rouhani Summit. March 29 available at: https://lobelog.com/assessing-the-putin-rouhani.

-      Khajehpour Bijan. (2012). The Role Of Economic & Energy Relations With Turkey And Russia In Iran’s National Strategy, available at: https://csis-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-public/legacy_files.

-      Kozhanov, Nokolay. (2015). Understanding the Revitalization of Russian-Iranian Relations. available at: http://carnegieendowment

.org/files.

-      Kozhanov, Nokolay. (2012). Russia’s Relations with Iran Dialogue without Commitments. Available at: www.washingtoninstitute.org /policy-analysis/view/russian.

-      Ministry of Economic Development of the Russian Federation. (s.n.). Foreign economic information portal.  available at: http://www.ved.gov.ru/monitoring/foreign_trade_statistics/countries_breakdown.

-      Parker, John W. (2016). Russia, Iran: Strategic Partners or Competitors? , Rice University’s Bakers Institute for Public Policy, available at: www.bakerinstitute.org/research/russia-iran.

-      Ryabkov, Sergey. (2012). Further Sanctions against Iran Piontless. available at:  http://dx.doi.org/10.1080/19934270.2012.669967.

-      Trenin, Dmitri and Alexey Malashenko. (2010). Iran, A View from Moscow. available at: http://carnegieendowment.org/files.