از تبتّل تا مقامات فنا تحلیلی از سیر و سلوک مولانا بر اساس داستان کنیز و پادشاه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 1، دوره 9، شماره 34، دی 1396، صفحه 13-37   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

مرضیه عطاران

کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی،آموزش و پرورش شیراز،شیراز،ایران

چکیده

دیدار شمس‌الدّین تبریزی و مولانا جلال‌الدین محمّد بلخی یکی از پدیده‌های شگفت‌انگیز پربرکت در تاریخ عرفان اسلامی است که برکات آن در شخصیت و آثار جاودانه‌ی مولانا بر صحیفه‌ی روزگار ماندگار شده است. امّا این ارتباط انسان‌ساز در هاله‌ای از داستانی بی‌مایه پنهان شده است که در آن ضمن پرسشی پیامبر اکرم (ص) با بایزید مقایسه می‌شوند.
در این جستار نگارنده کوشیده است تا با تکیه بر داستان کنیز و پادشاه که نقد حال مولاناست سلوک معنوی او را تبیین کند بر این تقدیر این نتیجه به‌دست آمده که آنچه در اعترافات روشن مولانا و انتقالات ذهنی زبانی او در باب شمس مطرح شده محصول فعالیّتی سنگین از اندیشه‌‎وری و سلوک عملی و حالات و کیفیّات حاصل از آنهاست که در عرفان عملی و اعمال عرفانی شناخته شده است. به گمان ما چنین جریانی امری دفعی و ناگهانی نیست. زمینه‌ها، انگیزه‌ها، سبب‌ها، کارها و شرایط ویژه باید تا کسی به مقام معرفت برسد و بتوان او را عارف خواند.
این داستان آینه‌ای روشن از مراتب و منازل عرفان عملی است که پلّه پلّه از تبتّل تا مقامات فنا و وصول به اوج عرفان که جزیی از ولایت است در آن مطرح شده است و تحوّلات روحی و معنوی مولانا را در منازلی چون: طلب، انقطاع الی الله، ظهور پیر، تبدیل مزاج روحانی و نهایتاً ولایت واکاوی کرده است.

کلیدواژه‌ها

ازلیّت سلوک؛ طلب؛ نیاز؛ انقطاع الی الله؛ پیر؛ تبدیل؛ ولایت

مراجع

1. قرآن مجید، ترجمه‌ی بهاءالدّین خرّمشاهی، تهران: انتشارات دوستان.
2. آملی، شمس‌الدّین محمّد بن محمود (1381). نفائس الفنون فی عرائس العیون، تهران: انتشارات اسلامیّه.
3. اصفهانی، عبدالرحمن (1364). ترجمه‌ی عوارف المعارف، تصحیح قاسم انصاری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
4. افلاکی عارفی، شمس‌الدین احمد (1362). مناقب العارفین، تصحیح تحسین یازیجی، تهران: دنیای کتاب.
5. بدلیسی، عمّار بن یاسر (1394). صوم القلب، تصحیح و تحقیق محمّدیوسف نیرّی، تهران: انتشارات مولی.
6. حافظ، شمس‌الدّین محمّد (بی‌تا) دیوان، تصحیح قدسی شیرازی، تهران، انتشارات اشراقی.
7. رازی، نجم‌الدّین (1365). مرصاد العباد من المبدء الی المعاد، تصحیح محّمد امین ریاحی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
8. _________ (1352). مرموزات اسدی در مزمورات داوودی، تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: مؤسسه‌ی مطالعات اسلامی. دانشگاه مک‌گیل و تهران.
9. روزبهان بقلی شیرازی (1392). عرائس البیان فی حقائق القرآن. ترجمه‌ی علی بابایی. تهران: انتشارات مولی.
10. سبزواری، حاج ملاّ هادی (بی‌تا). شرح اسرار مثنوی، تهران: انتشارات سنایی.
11. سجّادی، سیدجعفر (1360). مصطلحات فلسفی صدرالدّین شیرازی، تهران، نهضت زنان مسلمان.
12. سمنانی، علاءالدّوله (1362). العروه لاهل الخلوه و الجلوه، تصحیح نجیب مایل هروی، تهران: انتشارات مولی.
13. سیّدشریف رضی (1368). نهج‌البلاغه، ترجمه‌ی استاد دکتر سیدجعفر شهیدی، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
14. شمس‌الدّین تبریزی (1356). مقالات. تصحیح محمّدعلی موحّد. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.
15. فریدون احمد سپهسالار (1391). رساله در مناقب خداوندگار، تصحیح و توضیح محمّدعلی موحّد، صمد موحد، تهران: نشر کارنامه.
16. قمی، شیخ عباس (بی‌تا). مفاتیح الجنان، تهران: انتشارات اسوه.
17. کاشانی، عبدالرزاق (1377). اصطلاحات الصوفیه. ترجمه‌ی محمّد خواجوی، تهران: انتشارات مولی.
18. کاشانی، ملاّ فتح‌الله (1389). منهج‌الصّادقین فی الزام المخالفین، تصحیح عقیقی بخشایشی، تهران: نشر نوید اسلام.
19. محیی الدّین بن العربی (1388). رحمه من الرّحمان فی اشارات القرآن، جمع و تألیف محمود محمود الغراب، تهران: انتشارات آیت اشراق.
20. مولوی، جلال‌الدّین محمّد (1363). فیه مافیه. تصحیح استاد بدیع الزمان فروزان‌فر، تهران: انتشارات امیرکبیر.
21. ___________ (1362). مثنوی شریف، به اهتمام نصرالله پورجوادی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
22. نیّری، محمد یوسف (1392). نرگس عاشقان. (تحلیل ساده مبانی محوری عرفانی اسلامی). شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
23. همایی، جلال‌الدین (1356) مولوی‌نامه (مولوی چه می‌گوید؟)، تهران: انتشارات آگاه.