بررسی انتقادی و تجزیه و تحلیل مقاله «الهی‌نامه‌ی عطار، بحر وافر یا بحر هزج؟

فصلنامه زبان و ادب فارسی

مقاله 2، دوره 6، شماره 21، اسفند 1393، صفحه 37-50   

نوع مقاله: علمی-پژوهشی

نویسنده

رضا برزویی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد سنندج

چکیده

در جوامع علمی و دانشگاهی، نقد و ارائه­ی نظر در باره­ی مقالات، کتب و اندیشه­هایی که با زبان یا قلم عیان و بیان شده­اند ضمن اینکه رواج فراوانی دارد، قطعاً به دور از هر گونه غرض­ورزی و خالی از حبّ و بغض و در راستای پیشرفت و شفافگری صورت می­گیرد. از این روی پس از مطالعه­ی مقاله­ای با عنوان «الهی­نامه­ی عطار، بحر وافر یا بحر هزج؟» که نگارنده­ی ارجمند آن، بعد از ارائه­ی مطالب و مباحث و استناد به شواهدی از ابیاتِ فارسی و عربی، بر آن است که با توجه به ارکانی که در این مثنوی بر وزن مفاعلتن آمده است و با استدلالهای علمی ثابت کند که این مثنوی در بحر وافر معصوب مقطوف سروده آمده است و در این باره می­نویسند :«در مثنوی الهی­نامه­ی عطار نیز ارکانی از این بحر (وافر) آمده است که وزن این مثنوی را از هزج مسدس محذوف به وافر معصوب مقطوف درآورده است، پس می­توان گفت؛ که مثنوی الهی­نامه­ی عطار نیز در بحر وافر معصوب مقطوف، مفاعَلَتُن مفاعَلَتُن فعولن سروده شده است.»^[1] با توجه به نامعتبر بودن این نتیجه و دلایلِ منجر به آن که ناشی از ناشناس بودن موضوع و مبحث مهم و مطرحی در عروض کهن با عنوان « تخریج بحور» می­باشد، مقاله­ی حاضر به معرفی این موضوع اساسی و توصیفِ کامل آن، اختصاص یافت تا زمینه­ی آشنایی بهینه­ی اهل ادبی که فرصت و مجال نمی­یابند تا به غور و تفحص در مطالب ثقیل عروض کهن فارسی که در کتبی همچون «المعجم فی معاییر اشعار العجمِ شمس قیس رازی»  مطرح شده است فراهم آید، چرا که از دیگر سو، غالب تألیفات عروضی معاصر نیز بر مبنای شیوه­های نوینی منتشر می­شوند و از «تخریج» و مباحث بسیار دیگری همچون؛ ساختن افاعیل از ترکیب سبب و وتد و فاصله یا دوایر عروضی و قرار دادن چند بحر در یک دایره یا فکّ بحور و ... نامی نبرده­اند. اما با استناد به «تخریجِ بحور از یکدیگر» ثابت می­شود که می­توان، شعری را زیر مجموعه­ی یک یا دو بحر عروضی قرار داد و در اوزان مختلفی آن را تقطیع کرد، بی آنکه بسان «ذوبحرین»، نیازی بدان باشد که « کلمات به کار رفته در بیت را سبک یا سنگین و با اشباع کسره­ها بخوانی و یا سبک و بدون کششِ مصوتها یا صامتها تلفظ کنی تا وزن، تغییر یابد.(همایی: 1372، 80) عدم آشنایی با چنین مباحثی باعث صرف زمان و توانایی فراوان و انجام تحقیق در باره­ی موضوعی خواهد شد که یکی از اصول مسلم عروضی بوده است.



2. مقاله­ی الهی نامه ی عطار، بحر وافر یا بحر هزج؟، ص آخر، ذیل عنوانِ نتیجه گیری(صفحه­ی 60 مجله­ای که این مقاله در آن چاپ شده است.)

کلیدواژه‌ها

تخریج؛ بحر وافر؛ بحر هزج؛ الهی‌نامه؛ افاعیل عروضی؛ زحاف

مراجع