تصحیح و بازخوانی عباراتی از جواهرنامۀ نظامی

پژوهشنامه نسخه شناسی متون نظم و نثر فارسی

مقاله 3، دوره 2، شماره 4، شهریور 1396، صفحه 54-76   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید جواد مرتضایی¹؛ اکبر حیدریان²

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

در تصحیح متون، پی بردن به لغزش‌ها و فهم اغلاط راه‌یافته به متن از اهمیت خاصی برخوردار است. در این باره، یکی از مواردی که در تصحیح متون گذشته باید با دقت زیاد بدان نگریسته شود، مسئلۀ تصحیف و تحریف است. بر این اساس، گاهی مصحح ناگزیر است در کنار نسخ خطیِ معتبر یک کتاب، از منابع دیگری برای انجام کار تصحیح بهره بگیرد که از آن به منابع جانبی تعبیر می‌شود. متون جانبی در کنار متن مصحح برای تشخیص تحریفات و تصحیفات و نیز زدودن زواید از متن مورد تصحیح، نقش بسیار پُررنگ و مؤثری خواهد داشت.
در این جُستار با هدف پیشبرد کوشش‌های مصحح محترم، بر آنیم تا به بررسی چند تصحیف در کتاب جواهرنامه نظامی بپردازیم؛ چراکه این متن به دلیل برخورداری از واژگان کهن و ناشناختۀ بسیار، بیشتر مورد تغییر قرار گرفته است. در کنار ضبط‌های پیشنهادی با ارائۀ شواهدی از متون جانبی از قبیل متون تاریخی و جغرافیایی و نیز با ارائۀ شواهد درون‌متنی، پشتوانۀ ضبط‌های پیشنهادی خود را مستند خواهیم کرد.
 

کلیدواژه‌ها

تصحیح؛ تصحیف؛ جواهرنامه؛ سبک‌شناسی

مراجع

1- آقا‌بزرگ تهرانی، محمدمحسن (بی‌تا)، الذریعة الی تصانیف الشیعه، گردآوری احمد بن محمد حسینی، بیروت: دار‌الاضواء.

2- ابن خردادبه، عبدالله بن عبدالله (1881م)، المسالک و الممالک، لیدَن: مطبعه بریل.

3- ابن عبدالحق، عبد المؤمن بن عبدالحق (1412)، مراصد الاطّلاع علی اسماء الامکنة و البقاع، تحقیق علی محمد بحاوی، بیروت: دارالجیل.

4- الاصفهانی، حمزة ‌بن الحسن (1992)، التنبیه علی حدوث التصحیف، تحقیق محمد اسعد طلس، بیروت: دار صادر.

5- اعتماد‌السلطنه، محمدحسین ‌بن علی (1363)، تطبیق لغات جغرافیایی قدیم و جدید ایران، تحقیق میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.

6- افشار، ایرج (1350)، «جوهرنامۀ نظامی مأخذ تنسوخ‌نامه و عرایس‌ الجواهر»، یغما، سال 24، 35ـ۴۲.

7- اقبال آشتیانی، عباس (1384)، تاریخ مغول از حملۀ چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: امیرکبیر.

8- بروکلمان، کارل (1971)، فقه اللغات السّامیه، ترجمۀ رمضان عبدالتواب، الریاض: مطبوعات جامعة الریاض.

9- بهار، محمدتقی (1369)، سبک‌شناسی، چ۵، تهران: امیرکبیر.

10- تربیت، محمدعلی (1316)، «الماس»، مجلۀ مهر، سال 5، ص11.

11- تبریزی، محمدحسین بن‌ خلف (1379)، برهان قاطع، به‌اهتمام محمد معین، تهران: نیما.

12- جرجانی، سید اسماعیل (1380)، ذخیرۀ خوارزمشاهی، تصحیح و تحشیۀ محمدرضا محرری، تهران: فرهنگستان علوم پزشکی ایران.

13- جمالی یزدی، ابوبکر مطهر (1386)، فرّخ‌نامه، به‌کوشش ایرج افشار، چ۲، تهران: امیرکبیر.

14- جوهری نیشابوری، محمد ‌بن ابی‌البرکات (1383)، جواهرنامۀ نظامی، به‌کوشش ایرج افشار و همکاری محمدرسول دریاگشت، چ۱، تهران: میراث مکتوب.

15- جوینی، عطاء‌الملک (1385)، تاریخ جهانگشای جوینی ،تصحیح محمد قزوینی، به اهتمام شاهرخ موسویان، تهران: دوستان.

16- حافظ ابرو، عبدالله بن لطف‌الله (1380)، زبدة ‌التواریخ، تصحیح کمال حاج سید جوادی، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

17- حسینی، شرف عبد‌الحی (1382ق)، نزهة‌‌الخواطر و بهجة ‌المسامع و النواظر، حیدرآباد: مطبعة مجلس، دائرة المعارف العثمانیة.

18- خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین (1380)، تاریخ حبیب ‌السیر فی اخبار افراد بشر، زیر نظر محمد دبیرسیاقی و مقدمۀ جلال‌الدین همایی، تهران: خیام.

19- دهخدا، علی‌اکبر (1373)، لغت‌نامه، زیر نظر سید جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران.

20- رادویانی، محمدبن عمر (1362)، ترجمان البلاغه، به تصحیح و اهتمام احمد آتش، تهران: اساطیر.

21- سمرقندی، عبد‌الرزاق ‌بن اسحاق (1383)، مطلع‌ السعدین، تحقیق عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

22- شاه ارزانی، محمد اکبر بن محمد (بی‌تا)، مفرح‌القلوب (شرح قانونچه)، لاهور: مطعبه اسلامیه.

23- شکراللهی طالقانی، احسان‌الله (1385)، «تصنیف و تحریف»، آینۀ میراث، دورۀ جدید، شماره 1، 129ـ۱۵۷.

24- شمس قیس، شمس‌الدین محمد قیس رازی (1360)، المعجم فی معاییر اشعار العجم، تصحیح محمد قزوینی و تصحیح مجدد مدرّس رضوی، چ۳، تهران: زوّار.

25- صالحی‌نیا، مریم، و اکبر حیدریان (1395)، «تصحیح یک تصحیف در روضة ‌الصفا میرخواند»، فصلنامۀ نسخه‌شناسی متون نظم و نثر فارسی، شمارۀ دوم، 121ـ۱۳۰.

26- عقیلی علوی شیرازی، محمدحسین ‌بن محمد هادی (1385)، خلاصة ‌الحکمة عقیلی، تصحیح اسماعیل ناظم، قم: اسماعیلیان.

27- کاتب هزاره، فیض‌محمد (1912)، سراج التواریخ، کابل: مطبعه دارالسلطنه.

28- کاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن علی (1345)، عرایس‌ الجواهر و نفایس ‌الاطایب، تصحیح ایرج افشار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

29- کنی، ملا علی (1421)، توضیح المقال فی علم الرجال، تحقیق محمدحسین مولوی، بی‌جا: دارالحدیث.

30- فرقانی، محمد فاروق (1385)، تاریخ اسماعیلیان قهستان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

31- قهرمانی مقبل، علی‌اصغر و سید ناصر جابری اردکانی (1393)، «تصحیف در خط عربی و فارسی و نقش آن در پیدایش برخی صنایع بدیعی»، نامۀ فرهنگستان، شمارۀ 14، 38ـ۵۰.

32- لسترنج، گای (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.

33- مامقانی، عبدالله (1411)، مقابس الهدایة فی العلم الدرایه، تحقیق محمدرضا المامقانی، قم: آل البیت.

34- مستوفی، حمدالله (1381)، نزهة ‌القلوب، تحقیق محمد دبیر سیاقی، قزوین: حدیث امروز.

35- نسوی، محمد بن احمد (1324)، سیرۀ جلال‌الدینیاتاریخ جلالی، ترجمۀ محمدعلی ناصح، به‌کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران: سعدی.

36- نسوی، محمد بن احمد (1384)، سیرت جلال‌الدین منکبرنی، تصحیح و تعلیقات مجتبی مینوی، تهران: علمی و فرهنگی.

37- نصیر‌الدین طوسی، محمد بن محمد (1363)، تنسوخ‌نامۀ ایلخانی، تصحیح محمدتقی مدرّس رضوی، تهران: اطلاعات.

38- نظامی عروضی، احمد بن عمر (1364)، چهارمقاله، تصحیح و تعلیقات محمد قزوینی، تهران: کتابفروشی اشراقی.

39- نفیسی، علی‌اکبر (ناظم‌الاطبا) (بی‌تا)، فرهنگ نفیسی (فَرنودسار)، مقدمۀ محمدعلی فروغی، تهران: خیام.

40- النُّویری، شهاب‌الدین احمد (1433)، نهایة ‌الارب فی فنون ‌الادب، القاهره: دارالکتب و الوثائق القومیّه.

41- واله اصفهانی، محمد یوسف (1372)، خلد برین (ایران در روزگار صفویان)، به‌کوشش هاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.

42- وطواط، رشیدالدین (1362)، حدائق السحر فی دقائق الشعر، به اهتمام اقبال آشتیانی، تهران: طهوری.

43- هدایت، رضاقلی‌خان (بی‌تا)، فرهنگ انجمن‌آرای ناصری، به اهتمام و سرمایه آقای حاج سید اسماعیل کتابچی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.

44- همدانی، رشید‌الدین فضل‌الله (1384)، جامع‌ التواریخ (تاریخ هند و سند و کشمیر)، تصحیح محمد روشن. تهران: میراث مکتوب.

45- حموی، شهاب‌الدین ابوعبدالله  یاقوت بن عبدالله  (1380)، معجم‌البلدان، ترجمۀ علی نقی منزوی، تهران: سازمان میراث‌فرهنگی کشور (پژوهشگاه).

46- ----------- (1993)، معجم‌الادبا، تحقیق احسان عباس، بیروت: دارالغرب الاسلامی.