مفاهیم تمثیلی و نمادین مار در آثار حماسی، غنایی و عرفانی (با تکیه بر شاهنامه‌ی فردوسی، خمسه‌ی نظامی و مثنوی مولوی)

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 3، دوره 10، شماره 35، خرداد 1397، صفحه 52-72   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

حمید ایاز¹؛ سهیلا موسوی سیرجانی^{* 2}

¹دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیّات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

چکیده

نماد علامت، اشاره، کلمه، یا چیزی است که یک ویژگی چنان در آن بارز باشد که بتوان آن را نماینده‌ی آن ویژگی دانست و هدف از کاربرد آن، انتقال پیامی ورای مفهوم ظاهری خود است. این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و شیوه‌ی توصیفی ـ تحلیلی نوشته شده است و هدف آن بررسی تطبیقی مفاهیم تمثیلی و نمادین مار در آثار حماسی، غنایی و عرفانی (با تکیه بر شاهنامه‌ی فردوسی، خمسه‌ی نظامی و مثنوی مولوی) است. ابتدا مفاهیم تمثیلی و نمادین این جانور در حیطه‌های حماسه، غنا و عرفان بیان می‌شود. سپس درصد تطبیق مفاهیم تمثیلی و نمادین در دو یا هر سه اثر و درصد کاربرد مفاهیم نمادین مار در هر اثر تعیین می‌گردد. نتیجه‌ای که از این مقاله به دست آمده، این است که 5/37 درصد مفاهیم مار (فرومایگی، آزاررسانی و پیچش) در هر سه اثر و 5/37 درصد (قدرتمندی، پاسبانی و تاریکی) در دو اثر مطابقت دارند؛ 25 درصد مفاهیم نیز فقط در یکی از سه اثر به کار رفته‌اند. نیز 5/12 درصد مفاهیم در حیطه‌ی حماسی و 25 درصد مفاهیم در حوزه‌ی عرفانی است. برای مار هیچ مفهومی در حوزه‌ی غنایی نیامده است. 5/62 درصد مفاهیم در دیگرحیطه‌ها می‌گنجند.

کلیدواژه‌ها

نماد؛ تمثیل؛ مار؛ فردوسی؛ نظامی؛ مولوی

مراجع

1. ایاز، حمید و طحان، احمد. 1395. «خرفستران در اندیشه‌ی ایرانیان بر اساس اوستا، متون پهلوی و شاهنامه فردوسی»: مجله‌ی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. شماره‌ی 44.
2. بهار، مهرداد. 1373. جستاری چند در فرهنگ ایران. تهران: فکر روز.
3. تفضّلی، احمد. 1354. مینوی خرد. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
4. حصوری، علی. 1387. ضحاک. تهران: نشر چشمه.‌
5. دادگی، فرنبغ. 1385. بندهش. گزارش مهرداد بهار. تهران: توس.
6. دادور، ابوالقاسم ـ منصوری، الهام. 1385. درآمدی بر اسطوره‌های ایران و هند. تهران: دانشگاه ‌الزّهرا.
7. دوستخواه، جلیل. 1385. اوستا، کهن‌ترین سرودهای ایرانیان. تهران: مروارید.
8. دهخدا، علی‌اکبر. لغت‌نامه (لوح فشرده). تهران: دانشگاه تهران.
9. زمانی، کریم. 1387. شرح جامع مثنوی معنوی. ج اول تا ششم. تهران: اطلاعات.
10. سلطانی‌گرد فرامرزی، علی. 1386. رمزهایی از اساطیر ایران در شاه‌نامه. تهران: مبتکران.
11. کزازی، میرج‍ﻼل‌الدین. 1385. نامه‌ی باستان (جلد یک تا نه). تهران: سمت.
12. کوپر، جی سی. 1380. فرهنگ مصوّر نمادهای سنّتی. ترجمه‌ی ملیحه‌ کرباسیان. تهران: نشر فرشاد.
13. گوستاو یونگ، کارل با ماری فرانتس و ... . 1383. انسان و سمبل‌هایش. ترجمه‌ی محمود سلطانیه. تهران: جامی.
14. معین، محمد. 1371. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.
15. مولوی، ج‍ﻼل الدین. 1371. مثنوی معنوی. تصحیح نیکلسون. تهران: پژوهش
16. نظامی گنجه‌ای. 1391. اقبال‌نامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
17. ــــــــــــــ 1391. لیلی و مجنون. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
18. ــــــــــــــ 1391. مخزن اﻻسرار. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
19. ــــــــــــــ 1391. هفت‌پیکر. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
20. ــــــــــــــ 1392. خسرو و شیرین. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
21. ــــــــــــــ 1393. شرفنامه. تصحیح بهروز ثروتیان. تهران: امیرکبیر.
22. واحددوست، مهوش. 1379. نهادینه‌های اساطیری در شاهنامه‌ی فردوسی. تهران: سروش.