گروه کارکرد تمثیل در اشعار سبک خراسانی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 7، دوره 10، شماره 35، خرداد 1397، صفحه 135-160   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ویدا شیرکوند¹؛ احمد خاتمی^{* 2}

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد تهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران

²استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید بهشتی- ایران

چکیده

در بلاغت فارسی اصطلاح تمثیل حوزه معنایی گسترده‌ای را در بر می‌گیرد که تشبیه مرکب، ضرب‌المثل، اسلوب معادله، حکایت اخلاقی و روایت‌های داستانی و قصه‌های رمزی را شامل می‌شود. تمثیل ریشه در عقلانیت و اندیشه دارد، از این رو رابطه‌ی آن با متون خردگرا یک رابطه‌ی مستقیم است. در تاریخ ادب فارسی، شاعران سبک خراسانی از مضامین تمثیلی بسته به میزان تعلیمی بودن سروده‌هایشان در جهت بیان مقاصد خویش بهره‌ برده‌اند. در این مقاله میزان گرایش چند تن از سرایندگان این دوره به استفاده از تمثیل با خواندن سی درصد از ابیات هر شاعر و جمع‌آوری یافته‌ها و شواهد به مدد معیارهای سبک‌شناسی، بسامدگیری و با رسم نمودار، مستندسازی شده است. نخستین شاعران این دوره عمدتاً از تشبیهات تمثیلی و ارسال المثل استفاده کرده‌اند و با گذر زمان انواع دیگر تمثیل در سروده‌های شاعران متأخر این دوره نمود می‌یابد و با روش آگاهانه برای پوشیده‌گویی و بیان غیرمستقیم اندیشه خود به تمثیل روی می‌آورند.

کلیدواژه‌ها

تمثیل؛ اشعار؛ سبک خراسانی؛ بلاغت فارسی

مراجع

 

1- انوری، اوحدالدین، (1364)، دیوان اشعار، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: علمی و فرهنگی.

2- انوری، اوحدالدین، (1376)، دیوان اشعار، با مقدمه‌ی سعید نفیسی، تهران: نگاه.

3- بهار، محمدتقی، (1381)، سبک شناسی، تهران: زوار.

4- پورنامداریان، تقی، (1364)، رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

5- خاقانی شروانی، افضل‌الدین، (1375)، تحفه العراقین، به کوشش یحیی قریب، تهران: امیرکبیر.

6- خاقانی شروانی، افضل‌الدین، (1385)، دیوان اشعار، به کوشش دکتر ضیاء سجادی، تهران: زوار.

7- خاقانی، افضل‌الدین، (1357)، دیوان اشعار، به کوشش سیدضیاء سجادی، تهران: زوار.

8- خیام، عمر، (1391)، رباعیات خیام، تهران: ناهید.

9- درخشان، مهدی، (1364)، حکیم کسایی مروزی و تحقیقی در زندگانی و آثار او، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

10- دشتی، علی، (1362)، تصویری از ناصر خسرو، به کوشش مهدی ماحوزی، تهران: چاپخانه علمی، سازمان انتشارات جاویدان.

11- دقیقی، محمدبن احمد، (1373)، دیوان اشعار، به کوشش محمدجواد شریعت، تهران: اساطیر.

12- دولتشاه، سمرقندی، (1337)، تذکره الشعرا، به کوشش محمود فرخ، مشهد: کتابفروشی باستان.

13- رودکی، جعفر‌بن‌محمد، (1378)، دیوان شعر رودکی، تصحیح، پژوهش و شرح جعفر شعار، تهران: قطره.

14- ریاحی، محمدامین، (1383)، کسایی مروزی، زندگی، اندیشه و شعر او، تهران: علمی.

15- زرین‌کوب، عبدالحسن، (1372)، با کاروان حله، تهران: علمی.

16- سنایی، ابوالمجد مجدود بن آدم، (1388)، دیوان اشعار، به کوشش محمدتقی مدرس رضوی، تهران: انتشارات سنایی.

17- شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1375)، صور خیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.

18- شمس قیس‌الرازی،‌ (1373)، المعجم فی معاییر اشعار عجم، تهران: فردوس.

19- شمیسا، سیروس، (1370)، نقد ادبی، تهران: میترا.

20- شهیدی، سیدجعفر، (1355)، یادنامه‌ی ناصر خسرو، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی.

21- شهیدی، سیدجعفر، (1387)، شرح لغات و مشکلات دیوان انوری، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

22- طالبیان، یحیی، (1378)، صور خیال در شعر شاعران سبک خراسانی، کرمان: انتشارات عماد کرمانی.

23- عبادیان، محمود، (1372)، درآمدی بر سبک شناسی ادبیات، تهران: آوای نور.

24- عروضی سمرقندی، احمد بن عمر، (1327)، چهار مقاله، به تصحیح محمد قزوینی، به کوشش محمد معین، هلند، لیون.

25- عطار نیشابوری، فرید الدین، (1392)، دیوان عطار به اهتمام و تصحیح تقی تفضلی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.

26- عنصری بلخی، ابوالقاسم، (1363)، دیوان اشعار، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: سنایی.

27- غلامرضایی، محمد، (1387)، سبک شناسی شعر فارسی از رودکی تا شاملو، تهران: جامی.

28- فتوحی رود معجنی، محمود، (1389)، بلاغت تصویر، تهران: انتشارات علمی.

29- فتوحی، محمود، (1390)، سبک شناسی، نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.

30- فردوسی، ابوالقاسم، (1380)، شاهنامه، زیر نظر ی. ا. برتلس، ج 1-9، تهران: ققنوس.

31- قربانی، ابوالقاسم، (1375)، زندگی‌نامه ریاضی‌دان دوره اسلامی از سده سوم تا سده یازدهم، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

32- ماهیار، عباس، (1382)، شرح مشکلات خاقانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

33- محجوب، محمدجعفر، (1350)، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، دانشسرای عالی.

34- معدن کن، معصومه، (1378)، نگاهی به دنیای خاقانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.

35- منوچهری دامغانی، ابوالنجم، (1384)، دیوان اشعار، به کوشش محمود دبیرسیاقی، تهران: زوار.

36- ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین، (1365)، دیوان اشعار، تصحیح مجتبی مینویی و محمد محقق، تهران: دانشگاه تهران.

37- ناصرخسرو، ابومعین، (1386)، دیوان اشعار، به کوشش تقی‌زاده، تقوی، مینویی، تهران: اساطیر.

38- نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف، (1386)، کلیات نظامی، به تصحیح حسن وحید دستگردی، ج 1و2، تهران: زوار.

39- نظامی، الیاس بن یوسف، (1376)، گنجینه‌ی حکیم نظامی گنجه‌ای، تصحیح وحید دستگردی، به کوشش دکتر سعید حمیدیان، تهران: قطره.

40- نفیسی، سعید، (1341)، محیط زندگی و احوال و اشعار رودکی، تهران: ابن سینا.

41- نفیسی، سعید، (1384)، زندگی‌نامه‌ی شیخ فریدالدین عطار نیشابوری، تهران: اقبال.

42- هدایت، رضاقلی‌خان، (1381)، مجمع‌الفصحاء، به کوشش مظاهر مصفا، تهران: امیرکبیر.

43- همایی، جلال‌الدین، (1377)، فنون بلاغت و صناعات ادبی، تهران: نشر هما.

 

ب) مقالات

44- حسینی کازرونی،‌ سید احمد، (1396)، مضامین تمثیلی در اشعار ناصرخسرو، فصلنامه‌ی تحقیقات تمثیلی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر، شماره‌ی سی و سوم، صص 19-8..

45- رحیمی، غلامرضا، (1389)، اهداف و ابزارهای کاربرد تمثیل در دیوان خاقانی، مجله‌ی گوهر گویا، دانشگاه اصفهان، زمستان 1389، شماره‌ی چهارم، صص 112-93.

46- شهیدی، سیدجعفر، (1371)، انوری کیست و شعر او چیست؟ مجله‌ی آشنا، شماره‌ی هشتم، آذر رودی، صص 43-37.

47- طالبیان، یحیی، (1377)، تشبیه تمثیل در شعر منوچهری، مجله‌ی دانشگاه شهید باهنر کرمان، شماره‌ی چهارم و پنجم، صص 82-72.

48- غلامرضایی، محمد، (1381)، طرز عنصری، مجله‌ی شناخت، بهار 1384، شماره‌ی سی و سوم، صص 50-23.

49- وحید دستگردی، محمد، (1317)، حکیم نظامی گنجوی، مجله‌ی ارمغان، دوره‌ی نوزدهم، آبان ماه، شماره‌ی 8-9-10، صص 496-489.