مبانی فقهی جبران خسارت از سوی حکومت در خطای قاضی

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 5، دوره 14، شماره 51، خرداد 1397، صفحه 99-118   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.540069

نویسندگان

حجت عزیزالهی^{* 1}؛ علی تولایی²؛ معین فرزانه وشاره³؛ عبدالرضا محمدحسین‌زاده⁴

¹دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، تهران، ایران

²دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه یزد، یزد، ایران

³دانشجوی دکتری فقه و حقوق جزا، دانشگاه آیت‌الله حایری، میبد، ایران

⁴دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه باهنر، کرمان، ایران

چکیده

در جایی که صدور حکم از سوی قاضی، خطا باشد، فقیهان امامیه در خصوص مسؤولیت قاضی، مسؤولیت بیت­المال یا عدم ضمان، اختلاف­نظر دارند. از آنجا که منشأ خطای قاضی متفاوت است، حکم به مسؤولیت یا عدم آن در همه حالت­ها یکسان نیست. اگر منشأ خطا، فسق بینه باشد؛ بدین گونه که قاضی پس از شهادت و صدور حکم، متوجه فاسق­بودن بینه شود، چهار نظریه ارائه شده و نظر برگزیده، ضمان بیت­المال با استناد به قاعده احترام خون مسلمان است. همچنین اگر منشأ خطا، قصور قاضی در موضوع یا تطبیق حکم بر موضوع باشد، بیت­المال ضامن خواهد بود، برخلاف جایی که قاضی در حکم قصور کند که خود او ضامن است. مشهور فقهای امامیه حکم ضمان را به غیر محکوم علیه نیز تعمیم داده­اند. خطای جلاد در اجرای حکم قاضی نیز اگر به واسطه خطای قاضی باشد، همانند خطای خود قاضی است. در دعاوی مالی با تحقق خطا در صورتی که عین باقی باشد، به صاحب اصلی مسترد می­گردد و در صورت تلف عین، اگر قبل از قبض محکوم علیه، عین به دست قاضی نرسیده باشد، ضمان بر عهده تألف است وگرنه ضمان به واسطه تعاقب ایدی بر عهده هر دو آنها خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

خطای قاضی؛ جرح بینه؛ قصور قاضی؛ ضمان؛ بیت‌المال

مراجع

1. قرآن کریم، (1381)، ترجمه­ علی مشکینی، انتشارات الهادی، قم، چاپ دوم.
2. ابن اثیر جزرى، مبارک، (بی­تا)، النهایه فی غریب الحدیث و الأثر، مؤسسه مطبوعاتى اسماعیلیان، قم، چاپ اول.
3. ابن ادریس حلّى، محمد، (1410)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.
4. ابن بابویه، محمد ابن علی، (1413)، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
5. ابن داوود حلّى، حسن، (1383)، رجال ابن داود، انتشارات دانشگاه تهران، تهران.
6. ابن قدامه، عبدالله ، (بی­تا)، المغنی، دارالکتب العربیه، بیروت.
7. ابن قدامه، عبد الرحمن، (بی­تا)، الشرح الکبیر، دارالکتب العربیه، بیروت.
8. ابن منظور، محمد، (1414‍)، لسان العرب، دار الفکر - دار صادر، بیروت، چاپ دوم.
9. ابو الصلاح حلبى، تقى­الدین، (1403)، الکافی فی الفقه، کتابخانه عمومى امام امیر المؤمنین علیه­السلام، اصفهان، چاپ اول.
10. اردبیلى، احمد، (1403‍)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
11. امام خمینی، سید روح الله، (1422)، استفتائات، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ پنجم.
12. انصاری، مرتضی، (1415)، کتاب القضاء و الشهادات، کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، قم، چاپ اول.
13. بجنوردى، سید حسن، (1419)، القواعد الفقهیه، نشر الهادی، قم، چاپ اول.
14. بحرالعلوم، سید محمّدمهدی، (1363)، الفوائد الرجالیه، تحقیق محمّد صادق بحر العلوم حسین بحر العلوم، مکتبه الصادق، بی­جا،  چاپ اول.
15. تبریزى، جواد، (بی­تا) ، أسس القضاء و الشهاده، دفتر مؤلف، قم، چاپ اول.
16. جوهرى، اسماعیل، (1410)، الصحاح - تاج اللغه و صحاح العربیه، دار العلم للملایین، بیروت، چاپ اول.
17. حر عاملى، محمد بن حسن، (1409)، وسائل الشیعه، مؤسسه آل­البیت علیهم السلام، قم، چاپ اول.
18. حسینى مراغى، سید میرعبدالفتاح بن على، (1417)، العناوین الفقهیه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
19. روحانى، سید صادق، (1412)، فقه الصادق علیه السلام، دار الکتاب - مدرسه امام صادق علیه­السلام، قم، چاپ اول.
20. سبحانی‏، جعفر، (1414)، کلیات فی علم الرجال،  مؤسسه نشر اسلامی، قم، چاپ اول.
21. سبحانی‏، جعفر، (1418)، نظام القضاء و الشهاده فی الشریعه الإسلامیه الغراء، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، چاپ اول.
22. سبزوارى، محقق، محمدباقر بن محمد مؤمن، (1423)، کفایه الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم.
23. شوشترى، محمدتقى، (1406)، النجعه فی شرح اللمعه، کتابفروشى صدوق، تهران، چاپ اول.
24. شهید اول، محمد بن مکى، (بی­تا)، القواعد و الفوائد، کتابفروشى مفید، قم، چاپ اول.
25. شهید اول، محمد بن مکى، (1410)، اللمعه الدمشقیه فی فقه الإمامیه، دار التراث - الدار الإسلامیه، بیروت، چاپ اول.
26. شهید اول، محمد بن مکى، (1414)، غایه المراد فی شرح نکت الإرشاد، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
27. شهید ثانى، زین­الدین بن على، (1412)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، حاشیه سلطان العلماء، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
28. شهید ثانى، زین­الدین بن­على، (1413)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، مؤسسه المعارف الإسلامیه، قم، چاپ اول.
29. شیخ طوسی، محمد، (بی­تا)، التبیان فی تفسیر القرآن دار الاحیاء التراث العربی، بیروت.
30. شیخ طوسی، محمد، (1407)، الخلاف، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
31. شیخ طوسی، محمد، (1390)، الاستبصار فیما اختلف من الأخبار، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول.
32. شیخ طوسی، محمد، (1387)، المبسوط فی فقه الإمامیه، المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه، تهران.
33. شیخ طوسی، محمد، (1400)، النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوى، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ دوم.
34. طاهرى، حبیب­الله، (1418)، حقوق مدنى، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.
35. طباطبایی، سید محمدحسین، (1417)، المیزان فی تفسیر القرآن، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ پنجم.
36. طباطبایی، سید محمد، (بی­تا)، کتاب المناهل، مؤسسه آل­البیت علیهم­السلام، قم، چاپ اول.
37. طبرسى، فضل، (1410)، المؤتلف من المختلف بین أئمه السلف، مجمع البحوث الإسلامیه، مشهد، چاپ اول.
38. عاملى، سید جواد، (بی­تا)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ اول.
39. علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1410)، إرشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
40. علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1420)، تحریر الأحکام الشرعیه على مذهب الإمامیه، مؤسسه امام صادق (ع)، قم، چاپ اول.
41. علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1381)، رجال العلامه - خلاصه الأقوال، منشورات المطبعه الحیدریه، نجف، چاپ دوم.
42. علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
43. علامه حلّى، حسن بن یوسف، (1413)، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ دوم.
44. علامه مجلسى، محمد باقر، (1406)، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، انتشارات کتابخانه آیه­الله مرعشى نجفى - ره، قم، چاپ دوم.
45. عمیدى، سید عمید الدین بن محمد، (1416)، کنز الفوائد فی حل مشکلات القواعد، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
46. فاضل هندى، محمد، (1416)، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، قم، چاپ اول.
47. فخرالمحققین، محمد بن حسن، (1387)، إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ اول.
48. فیض کاشانی، محمد محسن، (بی­تا)، مفاتیح الشرایع، انتشارات کتابخانه آیه الله مرعشى نجفى- ره‌، قم، چاپ اول.
49. کشّى، محمد، (1490)، رجال الکشی، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، مشهد.
50. کلینى، محمد بن یعقوب، (1407)، الکافی، دارالکتب الإسلامیه، تهران، چاپ چهارم.
51. گلپایگانى، سید محمدرضا، (1405)، کتاب الشهادات، دفتر آیه­الله گلپایگانی، قم، چاپ اول.
52. محقق حلی، جعفر، (1408)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، مؤسسه اسماعیلیان، قم، چاپ دوم.
53. محقق داماد، سید مصطفى، (1406)، قواعد فقه، مرکز نشر علوم اسلامى، تهران، چاپ دوازدهم.
54. مفید، محمّد، (1413)، الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول.
55. مفید، محمد، (1413)، المقنعه، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید، قم، چاپ اول.
56. موسوى اردبیلى، سید عبدالکریم، (1423)، فقه القضاء، قم، چاپ دوم.
57. نجفى، محمدحسن، (1404)، جواهرالکلام فی شرح شرائع الإسلام، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ هفتم.