اصل «صرفه‌جویی کیفری» مبنای تفسیر احکام و قوانین جزایی اسلام

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 8، دوره 14، شماره 51، خرداد 1397، صفحه 169-190   

شناسه دیجیتال (DOI): 10.22034/ijrj.2018.540072

نویسندگان

حمید مسجدسرایی^{* 1}؛ خالد نبی نیا²؛ احمد باقری³؛ سید محمد صدری⁴

¹دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه سمنان، سمنان، ایران

²دانشجوی دکتری فقه و مبانی حقوق اسلامی

³استاد گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

⁴دانشیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

اصل صرفه­جویی کیفری یکی از بنیادی­ترین اصول در حوزه­ی حقوق کیفری است که پیچیدگی و سختی­هایی را که در برابر حقوق جزا به عنوان یکی از محدودیت­های حقوق و آزادی شهروندان وجود دارد با اندکی ملایمت و سازگاری از بین می­برد. این اصل در واقع، به دنبال تحدید و مرزبندی قلمرو مجاز مداخله­ی حقوق کیفری در حوزه حقوق و آزادی­های شهروندان می­باشد. التزام به اصل صرفه­جویی کیفری نه تنها موجبات استفاده­ی بهینه از حقوق کیفری در جایگاه مناسب آن را فراهم می­سازد بلکه در عین حال، زمینه­ی توجه سیاست­گذار جنایی اسلام به استفاده از ابزارها و نهادهای حقوقی- اجتماعی را نیز فراهم می­سازد.  قاعده قبح عقاب بلابیان، قاعده درأ، اصل احتیاط در دماء، فروج، اعراض و اموال، اصل تفسیر مضیّق، ابتنای شارع بر سختگیری در مرحله ثبوت و اثبات جرم و بنای حدود بر تسامح و تخفیف در اجرای مجازات­ها، اصل اباحه، اصل اعتبار مصلحت در تعیین مجازات و اصل عدم ولایت، تأسیس چنین اصلی را موجه می­سازد. بدون تردید کاربست این اصل در فرایند کیفرزدایی، جامعه­ی غیرمتورم کیفری را مواجه خواهد بود و افزون بر این، بستر تحقق عدالت کیفری را هموارتر خواهد ساخت.

کلیدواژه‌ها

اصل صرفه‌جویی کیفری؛ تفسیر فقه جزایی؛ عدالت کیفری؛ سیاست کیفرزدایی

مراجع

قرآن کریم.

2- اردبیلی، محمدعلی، (1384)، حقوق جزای عمومی، نشر میزان، تهران.

3- آل بحر العلوم، سید محمد، (1403)، بلغه الفقیه، مکتب الصادق، تهران.

4- ایزدی­فرد، علی­اکبر؛ محسنی دهکلانی، محمد؛ قندور بیجارپس، اسمعیل، (1396)، قلمرو «قاعده قبح عقاب بلابیان» در شبهات موضوعیّه، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال نه، شماره 16، صص 69-92.

5- تبریزی، جواد، (بی­تا)، ارشاد الطالب، دار الصدیقه الشهید (س)، قم.

6- ترمذی، ابوعیسی محمد بن عیسی، (1374)، سنن ترمذی، المکتبه الاسلامیه، تهران.

7- جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، (1268)، مسالک الأفهام إلی تنقیح شرایع الاسلام، مؤسسه المعارف الاسلامیه، قم.

8- جبعی عاملی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی، (1410)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، انتشارات داوری، قم.

9- حرّ عاملی، محمد بن حسن، (1410)، وسائل الشیعه الی تحصیل مسائل الشریعه، المکتبه الاسلامیه، تهران.

10- خمینی(امام)، سید روح الله، (1428)، الرسائل (الاجتهاد و التقلید)، مطبعه العروج، تهران.

11- خوئی، سیّد ابوالقاسم، (بی­تا)، مبانی تکمله المنهاج، مطبعه الآداب، نجف اشرف.

12- دراج، بهزاد، (1379)، اصل برائت، مبانی و آثار آن در امورکیفری، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه شهید بهشتی، تهران.

13- رحمدل، منصور، (1385)، معکوس شدن بار اثبات در حقوق موضوعه ایران، پروژه­ی تحقیقاتی دانشکده­ی حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، تهران.

14- رحیمی نژاد اسماعیل، (1387)، کرامت انسانی در حقوق کیفری، نشر میزان، تهران.

15- سرمست بناب، باقر، (1387)، اصل برائت در حقوق کیفری، نشر دادگستر، تهران.

16- صانعی، پرویز، (1374)، حقوق جزای عمومی، کتابخانه گنج دانش، تهران.

17- صدر، سید محمدباقر، (1404)، دروس فی علم الاصول، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.

18- طباطبایی، سید علی، (1404)، ریاض المسائل فی بیان الأحکام بالدلائل، مؤسسه آل البیت (ع)، قم.

19- گلدوزیان، ایرج، (1379)، حقوق جزای عمومی ایران، مؤسسه انتشارات جهاد دانشگاهی، تهران.

20- فیض، علیرضا، (1373)، مقارنه و تطبیق در حقوق جزای عمومی اسلام، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تهران.

21- قاضی ابن براج، (1406)، المهذّب، مؤسسه النشر الاسلامی، قم.

22- قرائتی، محسن، (1375)، گناه شناسی، مرکز فرهنگی درس­هایی از قرآن، تهران.

23- قربانی، علی؛ موحدی، جعفر، (1391)، ماهیت برائت در فقه و حقوق، مجله حقوقی دادگستری، شماره 80، صص 63-87.

24- کلانتری خلیل آباد، عباس، متولی زاده، نفیسه، گلستان رو، صدیقه، (1395)، احتیاط در دماء و کاربرد آن در حقوق کیفری، حقوق اسلامی، سال سیزدهم، شماره 51، صص 129-160.

25- مجمع اهل البیت علیهم السلام، (1427)، قواعد اصول الفقه علی مذهب الامامیه، با اشراف محمد  مؤمن قمی، المجمع العالمی لأهل البیت علیهم السلام، قم.

26- محقق اردبیلی، ملا احمد، (بی­تا)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الاذهان، موسسه النشر الاسلامی، قم.

27- محقق داماد، سید مصطفی، (1379)، قواعد فقه (بخش جزایی)، مرکز نشر علوم اسلامی، تهران.

28- مسجد سرائی، حمید؛ مؤمنی، عابدین، (1388)، اجرای حدود در عصر غیبت، مطالعات اسلامی (فقه و اصول)، سال چهلم و یکم، شماره 1/82، صص 135-168.

29- مکی عاملی(شهید اول)، محمد بن جمال الدین، (بی­تا)، القواعد و الفوائد، مکتبه المفید، قم.

30- منتظری، حسینعلی، (1408)، دراسات فی ولایه الفقیه، المرکز العالمی للدراسات الاسلامیه، قم.

31- موسوی گلپایگانی، سید محمدرضا، (بی­تا)، الدر المنضود فی احکام الحدود، نسخه خطی.

32- مؤمنی، عابدین؛ علوی، سیّد محمود؛ رستمی نجف آبادی، حامد، (1396)، مولفه­های تاثیرگذار در اجرای حدود، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، سال نه، شماره 17، صص 235-256.

33- نجفی، محمد­حسن، (1427)، جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، دار الکتب الاسلامیه، تهران.

34- نجفی توانا، علی؛ مصطفی زاده، فهیم، (1392)، جرم انگاری در نظام کیفری جمهوری اسلامی ایران، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 8، صص 149-170.

35- نوبهار، رحیم، (1390)، اصل کاربرد کمینه حقوق کیفری، مجله آموزه های حقوق کیفری، شماره اول، صص 91 - 114.

 36. Kant, Il.(1948). Groundwork of the metaphysic of morals. Trans by H.j.Pato, London, Hutchinson, p.96-97.    

37. Jarbrg, N. (2004). Criminalization of last resort(ultimaratio), Ohio State Journal of Criminal Law, PP.521-534.

38. Pettit, Philip. (1997). Republican theory and criminal punishment, Utilitas, Vol. 9No.1,PP.59-79.

 39. Ashworth, A. (1999). Prinsiples of criminal law. Oxford: Oxford University Press.

40. Braithwaite,J. (1994). Three Rs of republican sentencing Current issues in criminal justice, 5(3), PP.318-325.