ریشه شناسی تطبیقی مهمترین واژه های گویش یزدی(با توجه به گویش محلۀ خرّمشاه)

فصلنامۀ ادبیات و زبان های محلی ایران زمین

مقاله 2، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 19، خرداد 1397، صفحه 19-40   

نوع مقاله: مقالۀ پژوهشی

نویسندگان

صدیقه رمضانخانی¹؛ محمود صادق زاده^{* 2}

¹دانشجوی دکتری پژوهش محور زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد، ایران

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد یزد، ایران

چکیده

مطالعات زبانی نشانگر آن‌ است که گویش یزدی دربردارندۀ واژه‌های غنی و کهن ایرانی ‌است که روزگاری دراز در پهنۀ گسترده‌ای و در بین شمار زیادی از مردم کاربرد داشته‌است و متأسفانه امروزه با گسترش فارسی معیار، گسترۀ آن در حال محدود‌شدن است. یکی از ویژگی‌های مهم در بحث گویش‌ها، وجود بسیاری از واژه‌هایی است که با حفظ لفظ و معنا یا پذیرش تغییراتی اندک، از زبان‌های کهن بر جای مانده‌اند و از نظر ریشه‌شناسی و زبان‌شناختی قابل اهمّیت هستند. این ویژگی در گویش‌های گروه مرکزی، از جمله گویش یزدی بیشتر قابل مشاهده است. این پژوهش سعی دارد، پس از بررسی آوایی و معنایی برخی واژه‌های کهن در محله زردشتی‌نشین خرّمشاه یزد، با مقایسۀ مهم‌ترین واژه‌های گویش یزدی با زبان‌های باستانی، به اثبات اصالت زبانی این منطقه و غنای فرهنگی آن بپردازد و نیز خاطر نشان سازد که تحقیق دربارۀ گویش‌ها، زبان‌ها و تنوع گونه‌ای آن‌ها، ارزش شناختی، هویّتی و حتی آموزشی دارد که با آگاهی دقیق در ساختار آوایی، معنایی و دستوری به جا مانده در این گویش‌ها، می‌توان در یک نظام قانونمند، آن‌ها را در جریان پویای زبان وارد کرد و سرانجام بسیاری از آسیب‌های زبانی را برطرف ساخت.

(این مقاله مستخرج از رسالۀ دکتری پژوهش محور رشتۀ زبان و ادبیات فارسی با عنوان «تحلیل و بررسی لغات و تعبیرات زبان یزدی» است.)

کلیدواژه‌ها

محلۀ خرّمشاه؛ گویش یزدی؛ واژه‌های کهن؛ ریشه‌شناسی؛ زبان‌شناختی

مراجع

کتاب‌ها

-  ارانسکی، یوسیف.م،(1378)، زبان‌های ایرانی، ترجمۀ علی اشرف صادقی، تهران: سخن.

- اوشیدری، جهانگیر،(1371)، دانشنامۀ مزدیسنا، تهران: مرکز.

- باقری، مهری،(1380)، تاریخ زبان فارسی، تهران: قطره.

- برهان قاطع، محمدحسین بن خلف تبریزی متخلص به برهان،( 1376)، به سال 1062 هـ .ق، به اهتمام دکتر محمدمعین، تهران: امیرکبیر.

- بندهش هندی(پهلوی ساسانی)،(1368)، تصحیح و ترجمۀ رقیه بهزادی، تهران: موسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

-  بهار، مهرداد،(1365)، دیوان اشعار، تهران: توس.

- بهرامی، احسان،(1369)، فرهنگ واژه‌های اوستا، به یاری فریدون جنیدی، دفتر سوم، تهران: بلخ.

- پاشنگ، مصطفی،(1381)، فرهنگ پارسی پاشنگ، ریشه‌یابی واژگان پارسی، زبان‌شناسی و واژگان جهان زبانی، تهران: پاشنگ.

- پاول، هرن؛ هانیریش، هوبشمان،(1356)، اساس اشتقاق فارسی،ترجمه و تنظیم به نقل شواهد فارسی و پهلوی از جلال خالقی مطلق، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

- تفضّلی، احمد (1378)، تاریخ ادبیات پیش ازاسلام، به کوشش ژاله آموزگار، چاپ سوم ، تهران: سخن.

- جلالی نائینی، سید محمد رضا،(1375)، فرهنگ سنسکریت- فارسی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- حسن‌دوست، محمد(1393).فرهنگ ریشه‌شناختی زبان فارسی. دورۀ 5جلدی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.

-  داعی الاسلام، سیّد محمد،(1362).فرهنگ نظام، فرهنگ فارسی به فارسی با ریشه‌شناسی و تلفظ واژه‌ها به خط اوستایی، تهران: دانش.

- دوستخواه، جلیل،(1375)،اوستا، ج2، تهران: مروارید.

- دهخدا، علی اکبر،(1377)، فرهنگ دهخدا، تهران: دانشگاه تهران.

- رمضانخانی، صدیقه،(1387)، فرهنگ زرتشتیان یزد، تهران: سبحان نور و پایگاه پژوهشی شهر تاریخی یزد.

- سرحدی، ابراهیم،(1388)، ریشه‌یابی سد واژه سیستانی، دفتر نخست، خراسان: سیمرغ.

- سروشیان،جمشید،(1370)،سروش، با مقدمه ابراهیم پورداود، به کوشش: منوچهر ستوده،چاپ سوم، تهران: دانشگاه تهران.

- سلّوم، محمدداود،(1384)، فرهنگ واژگان اکدی،ترجمه نادر کریمیان سردشتی، تهران: پژوهشکدۀ زبان و گویش.

- فردوسی، ابوالقاسم،(1384)، شاهنامه(نامۀ باستان)، ویرایش و گزارش به‌کوشش میرجلال‌الدین کزازی، چاپ سوم، تهران: سمت.

-  فلاح پور، سعید؛ (1387)، فرهنگ واژه‌های معماری سنتی ایران، تهران: کتابخانه ملی.

- فرهادی راد، یوسف،(1381)، بررسی ریشه‌شناسانه گویش بافت، کرمان: مرکز کرمان شناسی.

- فره وشی، بهرام،(1380)، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران: دانشگاه تهران.

- کاشانی،محمدقاسم بن حاجی محمد،(1338)، فرهنگ مجمع الفرس، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران: اسفند.

- لکوک، پیِر،(1387). گویش‌های مرکزی ایران، در راهنمای زبان‌های ایرانی، ویراسته رودریگر اشمیت، زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، چاپ دوم، تهران: ققنوس.

- ماهیارنوابی، یحیی،(1374)، یادگار زریران، تهران: اساطیر.

- محمدی،ابوالقاسم،(1373)،گویش مردم بافق؛ کرمان،کرمان: آموزش عالی خواجه‌نصیرکرمان.

- مزداپور، کتایون،(1374)، واژۀ‌نامه گویش بهدینان شهر یزد، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی.

- مکنزی، د.ن،(1373)فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

- معین، محمد،(1386)، فرهنگ معین، تهران: امیر کبیر.

- مقدّم، محمد،(1342)، راهنمای ریشۀ فعل‌های ایرانی در زبان اوستا و فارسی باستان و فارسی کنونی، تهران: موسسه مطبوعات علمی.

- ناتل خانلری، پرویز،(1387)، تاریخ زبان فارسی، تهران: فرهنگ نشر نو.

- نوشین، عبدالحسین(1389)، واژه‌نامک، تهران: معین.

2. مقاله‌ها

- صادقی، علی اشرف (1369)،«نقدی بر واژه‌نامۀ یزدی»، مجلۀ زبان‌شناسی،سال هفتم، ش2: ص 242.

- مسرت، حسین(1384)، « واژه‌ها و گویش‌های یزدی»، نامۀ پارسی، سال دهم، ش38: صص 188-181.

- نجف زاده، محمد باقر،(1368)، «نقد و معرفی واژه‌نامه مازندرانی»، مجلۀ زبان‌شناسی، تهران: بنیاد نیشابور.

3- منابع لاتین

- Bartholomae, Ch.(1904). Altiranisches wörterbuch. strassburg: karl j.Trübner.

- Horn,P.,(1893).Grundriss der neupersischen Etymologie,Strassburg

- Rudiger. Sehmitt  Compendium Linguarum Iranicarum.c. 1989