شیوۀ برخورد فردوسی با نظام اساطیری

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 14، شماره 50، خرداد 1397، صفحه 13-47   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

مسعود آلگونه¹؛ لیلا میرمجربیان^{* 2}

¹استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

²هیئت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان

چکیده

فردوسی در روایتِ شاهنامه با یک مسئلة مهم مواجه شده است؛ آن هم طرز تلقیِ عصرِ وی از اساطیر است. گویی عصری که فردوسی در آن می‌زیست یکی از شکوفاترین دورانِ خردورزی در ایران زمین محسوب می‌شود. با این تصور، شیوۀ مواجهه فردوسی با اساطیری که یکسره از بندِ قواعدِ خرد آزاد و رها هستند چگونه می‌توانست صورت گرفته باشد. بدیهی است که فردوسی در گرانیگاه دو دنیای متفاوت از هم واقع شده بود: دنیایِ بیرونی خردورزِ قرنِ چهارم و دنیای درونی خردگریزِ اساطیر. گره زدن این دو دنیا به یکدیگر کار سترگی است که می‌بایست در شاهنامه صورت پذیرفته باشد. این پژوهش به‌ این مسئله می‌پردازد که شاهنامه چه امکانات و شیوه‌هایی را برای برخورد با نظام اساطیری به کار بسته است. به همین منظور پس از تفکیک اشکالِ متفاوت تفسیر اسطوره‌ها به تفسیر تمثیلی، تفسیر نام‌گرایانه، تفسیر اوهمریستی، و تفسیر فیزیکی با بررسی متن شاهنامه ـ به صورت استقرای ناقص ـ می‌کوشیم پاسخی درخور برای این پرسش فراهم آوریم.

کلیدواژه‌ها

تفکّر اسطوره‌ای؛ تفسیر تمثیلی؛ تفسیر نام‌گرایانه؛ تفسیر اوهمریستی؛ تفسیر فیزیکی

مراجع

وستا: کهن‌ترین سرودها و متن‌های ایرانی. 1377. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چ 2. تهران: مروارید.

بهار، مهرداد. 1377. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

پورخالقی چترودی، مه‌دخت و فرزاد قائمی. 1389. «تحلیل نمادینگی آتش در اساطیر بر مبنای نظریة همترازی و رویکرد نقد اسطوره‌ای با تمرکز بر اساطیر ایران و شاهنامه فردوسی». جستارهای ادبی. پاییز. دورة 43. ش3. صص. 118- 95.

تزاک، گرهیلد. 1378. «بازگشت اسطوره». ترجمة محمدرضا نیک فر. نگاه نو. بهار. ش40. صص 90-77.

خالقی مطلق، جلال. 1372. گل رنج‌های کهن. تهران: مرکز.

ــــــــــــــــــ . 1381. سخن‌های دیرینه. تهران: افکار.

ریاحی، محمد امین. 1380. فردوسی. تهران: طرح نو.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1381. نامور نامه. تهران: سخن.

ستاری، جلال. 1380. اسطوره و حماسه در اندیشة ژرژ دومزیل. تهران: مرکز.

ـــــــــــــ . 1381. اسطوره و رمز در اندیشۀ میرچا الیاده. تهران: مرکز.

سرکاراتی، بهمن. 1357. «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». مجلة دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز. بهار. ش‏‏125. صص 66-1‏.

شایگان، داریوش. 1380. افسون زدگی جدید. تهران: فرزان روز.

صفا، ذبیح الله. 1387. حماسه‌سرایی در ایران. چ8. تهران: امیرکبیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1382. شاهنامه. به کوشش سعید حمیدیان. تهران: قطره. 

قائمی، فرزاد. 1391. «تحلیل اسطوره کیومرث در شاهنامه فردوسی و اساطیر ایران بر مبنای رویکرد نقد اسطوره‌شناختی». جستارهای ادبی. بهار. دوره 45. ش1. صص. 64 - 37.

ـــــــــــ . 1392. «بررسی کهن الگوی انسان نخستین و نمودهای آن در بخش پیشدادی شاهنامه فردوسی بر مبنای اسطوره‌شناسی تحلیلی». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. تابستان. دوره 9. ش31. صص. 169 - 209.

قائمی، فرزاد و دیگران. 1388. «تحلیل نقش نمادین اسطوره آب و نمودهای آن در شاهنامه فردوسی بر اساس روش نقد اسطوره‌ای». جستارهای ادبی. تابستان. دوره 42. ش2. صص. 67- 47.

ـــــــــــــــــــ . 1388. «تحلیل نمادینگی عناصر خاک و باد در اساطیر و شاهنامه فردوسی بر اساس نقد اسطوره‌ای». ادب پژوهی. زمستان. دوره 3. ش10. صص. 82-57.

کارنامه اردشیر بابکان. 1383. ترجمة صادق هدایت. تهران: نگاه.

کاسیرر، ارنست. 1377. اسطورۀ دولت. ترجمة یدالله موقن. تهران: هرمس.

ــــــــــــــ . 1378. فلسفة صورت‌های سمبلیک: جلد دوم اندیشة اسطوره‌ای. ترجمة یدالله موقن. تهران: هرمس.

کایوا، روژه. 1379. «کنش اسطوره». جهان اسطوره‌شناسی. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز.

کویاجی، جهانگیر کوورجی. 1383. بنیادهای اسطوره و حماسۀ ایران. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. چ 2. تهران: آگاه.

معین، محمد. 1384. مزدیسنا و ادب پارسی. تهران: دانشگاه تهران.

مکاریک، ایرنا ریما. 1383. دانش‌نامۀ نظریۀ ادبی معاصر. ترجمة مهران مهاجر و محمد نبوی. تهران: آگه.

مهرگان، آروین. 1385. انسان‌شناسی معرفت‌شناختی. اصفهان: فردا.

نولدکه، تئودر. 1369. حماسۀ ملی ایران. ترجمة بزرگ علوی. تهران: جامی.

یاحقی، محمّدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات پارسی. تهران: فرهنگ معاصر.