شقاوت و شکنجه در اساطیر و حماسه‌های ایرانی (با تکیه بر شاهنامۀ فردوسی)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 14، شماره 50، خرداد 1397، صفحه 75-107   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

صادق جقتایی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ولایت

چکیده

شکنجه از قدیمی‌ترین پدیده‌های زندگی اجتماعی و سیاسی بشر است. تاریخ ملل مملو از اعمال شنیع و ننگین انسان‌ها است که غالباً به مرگ دردناک همنوع می‌انجامیده؛ شقاوت‌ها‌یی همچون مُثله کردن، سوزانیدن، پوست بازکردن، شکنجۀ نُه مرگ، و جز آنها. شگفت‌آور است دانستن اینکه دین‌ورزان نیز گاه در همسویی با ارباب قدرت، مُهر تأیید بر چنین رفتارهایی می‌نهاده‌اند.
نویسندۀ این جستار بر آن است تا با روشی توصیفی ـ تحلیلی ضمن اشاره‌ای گذرا به چند و چون شکنجه در ایران باستان، آن را در برخی آثار حماسی فارسی به ویژه شاهنامه بررسی کند.
یافته‌ها نشان می‌دهد که به گواهی شاهنامه، در ایران پیش از اسلام، انواع شکنجه به انگیزه‌های مختلف اِعمال می‌شده و فردوسی با تمام دلبستگی به فرهنگ ایران، از بیان این نقاط تاریک تاریخ ایران فروگذار نکرده است. دیگر آنکه سخت‌ترین شکنجه‌ها در پی اتّحاد قدرت‌مندان و دین‌ورزان، برای سرکوب مخالفان و دست‌یابی به مشروعیت و قدرت بیشتر، اِعمال می‌شده است.

کلیدواژه‌ها

شقاوت؛ شکنجه؛ ایران باستان؛ شاهنامه؛ دین

مراجع

ابونیا، فرحناز. 1385. «زندان، از ابتدا تا پایان دورۀ قاجاریه (1)»،نشریۀ اصلاح و تربیت، ش 51. صص 43-41.

ارداویراف‌نامه.1372. به کوشش فیلیپ ژینیو. ترجمه و تحقیق ژاله آموزگار. چ 1. تهران: انجمن ایران‌شناسی فرانسه در ایران- انتشارات معین.

اسدی طوسی، علی بن احمد. 1354. گرشاسب‌نامه. تصحیح حبیب یغمایی. چ2. تهران: طهوری.

بریان، پی‌یر. 1377. تاریخ امپراتوری هخامنشیان. ترجمۀ مهدی سمسار. ج1. تهران: زریاب.

بهار، مهرداد. 1375. ادیان آسیایی. چ 2. تهران: چشمه.

پروکوپیوس. 1391. جنگ‌های پارسیان:ایران و روم. ترجمۀ محمّد سعیدی. چ 5. تهران: علمی و فرهنگی.

دورانت، ویل. 1387. مشرق زمین گاهوارۀ تمدن. ج 1. ترجمة احمد آرام و دیگران. چ13. تهران: علمی و فرهنگی.

دینکرد کتاب سوم (دفتر یکم).1381. ترجمه و آوانویسی فریدون فضیلت.  چ 1. تهران: فرهنگ دهخدا.

راوندی، مرتضی. 1382. تاریخ اجتماعی ایران. ج 9. تهران: روزبهان.

رضی، هاشم. 1381. دانشنامۀ ایران باستان. تهران: سخن.

زمانی، حسین. 1385. «روند مناسبات دینی و سیاست در ایران باستان با تکیه بر دورۀ ساسانیان»، فصلنامۀ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، پاییز. ش2. صص 83-55.

ـــــــــــ . 1386. «شاه آرمانی در ایران باستان و بایستگی‌های او»، فصلنامۀ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ ﺗﺎرﻳﺦ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد محلات، س 2. ش 7. صص 138-123.

طبری، محمد بن جریر. 1385. تاریخ طبری. ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. ج1. چ7. تهران: اساطیر.

عطایی رازی (عطاء بن یعقوب). 1382. برزونامه. به کوشش محمد دبیر سیاقی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

غفاری فرد، عباسقلی. 1392. تاریخ سخت‌کشی. چ2. تهران: نگاه.

فردوسی، ابوالقاسم. 1391. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ4. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

قاظیها، فاطمه. 1385. «فرمان فتحعلی‌شاه مبنی بر آزار و شکنجۀ همسر و عروس صادق‌خان شقاقی در ملأ عام»، بخارا. ش50.

کریستنسن، آرتور. 1382. ایران در زمان ساسانیان. ترجمۀ رشید یاسمی. به کوشش حسن رضایی باغ بیدی. چ 3. تهران: صدای معاصر.

مجیدزاده، یوسف. 1380. تاریخ تمدن بین‌النهرین. ج 3. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

مرادی غیاث آبادی، رضا. 1380. کتیبه‌های هخامنشی [ویرایش دوم]. چ2. شیراز: نوید شیراز.

ــــــــــــــــــــــ . 1384. بیستون: کتیبۀ داریوش بزرگ. چ 3. شیراز: نوید شیراز.

میران، ژاک. 1353الف. «شکنجه از قدیمی‌ترین پدیده‌های تاریخ بشر است». ترجمۀ هادی خراسانی. وحید. ش126. صص 201- 195.

ــــــــــ . 1353ب. «شکنجه از قدیمی‌ترین پدیده‌های تاریخ بشر است». ترجمۀ هادی خراسانی. وحید. ش127. صص 349-343.

ــــــــــ . 1353ج. «شکنجه از قدیمی‌ترین پدیده‌های تاریخ بشر است». ترجمۀ هادی خراسانی. وحید. ش 128. صص 398- 394.

ــــــــــ 1353د. «شکنجه از قدیمی‌ترین پدیده‌های تاریخ بشر است». ترجمۀ هادی خراسانی. وحید. ش 129. صص505-500.

میلر، ویلیام مک الوی. 1382. تاریخ کلیسای قدیم در امپراطوری روم و ایران. ترجمۀ علی نخستین. تهران: اساطیر.

هینتس، والتر. 1386. داریوش و ایرانیان (تاریخ فرهنگ و تمدن هخامنشیان: کتاب اوّل و دوم). ترجمۀ پرویز رجبی. تهران: ماهی.

یارشاطر، احسان. 1383. تاریخ ایران کمبریج. ترجمۀ حسن انوشه. ج3. قسمت اول. چ4. تهران: امیرکبیر.

English Sources

Ardāy Virāf Nāma (Zoroastrian Persian narrative). (2009/1388 SH). Ed. Dārīuš Kārgar. Uppsala: Uppsala University Publications.