بررسی بازتاب نزاع سیمرغ و اژدها در قالی‌های ایرانی با تکیه بر اسطوره‌ها و متون ادبی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 14، شماره 50، بهار 1397، صفحه 137-168  

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

زهرا عسگری¹؛ فریده داوودی مقدم ²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی (گرایش محض) دانشگاه بین‌المللی امام خمینی (ره) قزوین

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شاهد

چکیده

نقوش قالی‌های ایرانی، حاوی روایاتی نمادین است که با الهام از اسطوره‌های ملی در متن و حاشیۀ قالی‌ها به زیبایی به تصویر کشیده شده‌اند. نزاع سیمرغ و اژدها یکی از این نقوش است که به شکل گرفت‌وگیر و در هیئت تقابل، رخ نموده است. بازتاب‌های نمادین هر یک از این دو اسطوره شامل شاخصه‌هایی چون نمادهای اهورایی و اهریمنی، نیکی و شر، زمین و آسمان، مرگ و زندگی و روح و نفس است که با الویّت‌بخشی به اسطوره‌های بومی و در نظرگرفتن مواردی چون تکرار، بسامد و اصالت در این پژوهش مورد بررسی و واکاوی قرار می‌گیرند. یافته‌های پژوهش ناظر بر این است که ریشة اصلی این نزاع، بیانگر مفهوم خیر و شر برخاسته از تقابل اهورایی و اهریمنی این دو اسطوره و تأثیر رویکرد آیینی در شکل‌گیری این نزاع است. نزاعی که در آن، اهریمن با نماد مار و اژدها در حال ستیز با آیین تازه‌ای به نام «مهر» با نماد سیمرغ است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ قالی‌های ایرانی؛ سیمرغ؛ اژدها؛ مهر

مراجع

آزاد برمکی، تقی. 1381. نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سروش.

اسدی طوسی، ابونصر. 1354. گرشاسب‌نامه. به کوشش حبیب یغمایی. تهران: طهوری.

باقرپور، سعید. 1391. «بررسی نمادشناسی نقش مار در تمدّن‌های باستانی». کتاب ماه هنر. ش167.صص 100-108.

بصارم، سیّد جلال‌الدّین. 1375. رؤیای بهشت هنر قالی بافی ایران. تهران: یساولی.

بیدمشکی، مریم. 1383. «مهر به هفت‌خوان رستم». کتاب ماه هنر. ش75. صص 125-114.

پورداوود، ابراهیم. 1380. آناهیتا. به کوشش میترا مهرآبادی. چ1. تهران: افراسیاب.

پورنامداریان، تقی.1386. رمز و داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران: علمی فرهنگی.

تبریزی، محمّد حسین بن خلف. 1361. برهان قاطع. تصحیح محمّد معین. تهران: امیرکبیر.

جابز،گرترود. 1380. سمبل‌ها. ترجمة محمّد رضا بقاپور. تهران: مترجم.    

جمالی، منوچهر. 1997. جام جم (بینش سه زنخدای در ایران. سیمرغ، ناهید، آرمیتی). لندن.

حسامی، وحیده.1390. «تجلّی نقش‌مایة شیر در قالی‌های دورة صفوی». پژوهش هنر اصفهان. س1. ش2. صص16-1.

حسینی روح‌الله و اسدالله محمّدزاده. 1385. «بررسی ساختار تقابل رستم و اسفندیار در شاهنامه». پژوهش ادبیّات معاصر جهان. ش31. صص 64-43.

خزائی محمّد و فریناز فربود. 1382. «بررسی تصویر نماد سیمرغ». هنر و معماری. ش20. صص 14-4.

خسروی‌فر شهلا و امیرحسین چیت‌سازان.1390. «بررسی نماد و نقش پرنده در قالی‌های موزة فرش ایران». پژوهش هنر. س1. ش2. صص44-29.

دادور، ابوالقاسم و الهام منصوری. 1385. درآمدی بر اسطور‌‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: کلهر.

دشتگل، هلناشین. 1383. «تجلّی سیمرغ در عرفان و هنر اسلامی». مجموعه مقالات همایش عرفان، پلی میان فرهنگ‌ها. به کوشش شهرام یوسفی‌فر. تهران: مؤسسة تحقیقات و توسعة علوم انسانی. صص 117-98.

رزمجو، حسین. 1381. قلمرو ادبیّات حماسی ایران. ج2. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

رستگارفسایی، منصور. 1380. «اسطوره‌های پیکرگردانی». مطالعات ایران. س1. ش1. صص154-150.

ـــــــــــــــــــــ . 1379. اژدها در اساطیر. تهران: توس.

رضی، هاشم. 1371. مهرآئین. تهران: بهجت.

ریاضی، حشمت الله. 1384. برگردان روایت‌گونه داستان‌ها و پیام‌های فردوسی به نثر. تهران: اوحد.

سرلو، خوان دواردو. 1389. فرهنگ نمادها. ترجمة مهرانگیز اوحدی. تهران: دستان.

سلطانی گردفرامرزی، علی. 1372. سیمرغ در قلمرو فرهنگ ایران. تهران: مبتکران.

شایسته‌فر، مهناز و طیبه صبّاغ‌پور آرانی. 1388. «مفاهیم نمادین سیمرغ و اژدها و انعکاس آن در قالی‌های صفویّه». نامه هنرهای تجسّمی و کاربردی. س2. ش4. صص 118-98.

شریفیان، مهدی و رضا غفوری. 1387. «بازتاب مهرپرستی در شاهنامه فردوسی». مطالعات ایرانی. ش14. صص 146-131.

شکاری نیری، جواد. 1382. «جایگاه رنگ در فرهنگ و هنر اسلامی ایران». مجموعه مقالات نخستین همایش هنر اسلامی. به کوشش محمّد خزائی. تهران: مؤسسه مطالعات هنر اسلامی.صص 208-189.

طباطبایی، احمد. 1335. «سیمرغ در چند حماسه ملّی». مجلة دانشکده ادبیّات و علوم انسانی تبریز. س 8. ش36. صص51-44.

علمداری، مهدی. 1385. «مایه‌های پویانمایی در ادبیّات فارسی». هنر و معماری. س16. ش62. صص165-145.

فرای، نورتروپ. 1379. رمز کل کتاب مقدّس و ادبیّات. ترجمة صالح حسینی. تهران: نیلوفر.

فربود، فریناز و فهیمه سهیلی‌راد. 1382. «بررسی تطبیقی سیمرغ در متون ادبی، حماسی و عرفانی». مجلة هنر. ش56. صص43-23.

فردوسی، ابوالقاسم. 1387. شاهنامه. به کوشش عبدالله اکبریان راد. چ14. تهران: الهام.

قائمی، فرزاد. 1389. «تفسیر انسان‌شناختی اسطورة اژدها». جستارهای ادبی. س43. ش171. صص 26-1.

کزّازی، میر جلال‌الدّین. 1370. مازهای راز. تهران: مرکز.

کویاجی، جهانگیرکوورجی. 1383. بنیادهای اسطوره و حماسة ایران.گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. تهران: آگه.

لافورگ، رنه.1387. نمادپردازی. ترجمة جلال ستّاری. مجموعه مقالات اسطوره و رمز. چ3. تهران: سروش.

محمّدی، محمّد. 1381. «تخیّل مقدّس و نامقدّس در اسطوره‌ها و افسانه‌های ایرانی». کتاب ماه هنر. ش43. صص 108-104.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه».. فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. ش28. صص157-135.

میرزا امینی، سیّد محمّد مهدی و سیّد جلال‌الدّین بصام. 1390. «بررسی نقش نمادین ترنج در فرش ایران». گلجام. ش18. صص30-9.

واراتانی، ناهوکوتا. 1383. «سمبل مار در متون کلاسیک ادبیّات فارسی». زبان و ادبیّات. ش21. صص 160-147.

واحد دوست، مهوش. 1379. نمادینه‌های اساطیری در شاهنامه. تهران: سروش.

هینلز، جان. 1375. شناخت اساطیر ایران. ترجمة‌ ژاله‌ آموزگار و احمد تفضّلی. چ4. تهران: چشمه.

هال، جیمز. 1387. فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمة رقیّه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.

یاحقی، محمدجعفر. 1386. فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.

یشت‌ها. 1377. به کوشش ابراهیم پورداوود. ج1. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Carducci, Bernardo J. (2009). The Psychology of Personality: Viewpoints, Research, and Applications. 2^nd ed. London: Blackwell.