مفهوم‌شناسی واژۀ «هنر» در عرفان با تکیه بر شعر حافظ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 6، دوره 14، شماره 50، بهار 1397، صفحه 169-203  

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

حیدر قلی زاده ¹؛ فرهاد محمدی²

¹دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

²دانش‌آموختۀ دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

واژۀ هنر در متون کهن در معانیِ گوناگونی به کار رفته و در تمام انواع متون ادبی هر صفت و مفهومی که جنبۀ مثبت داشته با عنوان هنر بیان شده است. این واژه در حماسه بر هر عمل و صفتی که دارای ارزش و در ارتباط با آیین پهلوانی و حماسی بوده، اطلاق شده است. خالقان آثار تعلیمی و غنایی نیز هرگاه‌ خواسته‌اند مفهومی را برجسته جلوه دهند، آن را هنر نامیده‌اند. به نظر می‌رسد مفاهیمی که از این واژه برداشت می‌شود، ناشی از خود واژه نیست، بلکه گوناگونی معنایی آن، نتیجۀ بافت موضوعی است.
در عرفان هم واژۀ هنر علاوه بر معانی رسمی و عامی که در غیر عرفان نیز وجود دارد، برای معانی خاصی که شاعران عارف مدّنظر داشته‌اند، به کار رفته است. در شعر حافظ هنر در چند معنا به کار گرفته شده است: عشق، رندی، نظربازی، توکّل، غم و دیگر مفاهیمی که در عرفان مهّم‌اند و هنر دانسته شده‌اند. امّا مهم‌ترین نکتۀ مورد بحث در شعر حافظ، اطلاق هنر به عمل سیر و سلوک و اشاره به عارفان با عنوان «اهل هنر» است. در این نوشتار نخست به واژۀ هنر در متون کهن اشاره می‌کنیم، سپس به معنای خاصّ آن در شعر حافظ می‌پردازیم.

کلیدواژه‌ها

هنر؛ عرفان؛ بافت؛ حافظ؛ شعر

مراجع

قرآن کریم.

نهج‌البلاغه. 1388. ترجمۀ سید جعفر شهیدی. چ25. تهران: علمی و فرهنگی.

استعلامی، محمد. 1382. درس حافظ. چ1. تهران: سخن.

اسدی طوسی، ابونصر علی‌بن احمد. 1354. گرشاسب‌نامه. به کوشش حبیب یغمایی. چ2. تهران: طهوری.

پرنیان، موسی و دیگران. 1391. «هنر در شاهنامه». فصلنامۀ تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). س5. ش1. صص 276-263.

پورداود، ابراهیم. 1381. یادداشت‌های گات‌ها. چ 1. تهران: اساطیر.

تبریزی، محمدبن‌ حسین. 1376. برهان قاطع. به کوشش محمد معین. چ6. تهران: امیرکبیر.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. 1375. هفت اورنگ. تصحیح مرتضی مدرس گیلانی. چ7. تهران: اهورا.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1376. دیوان. تصحیح رشید عیوضی. چ1. تهران: امیرکبیر.

حکمت، نصرالله. 1386. حکمت و هنر در عرفان ابن‌عربی. چ2. تهران: فرهنگستان هنر.

ـــــــــــــــ . 1389. مباحثی در عرفان ابن‌عربی. چ1. تهران: نشر علم.

ختمی‌لاهوری، ابوالحسن عبدالرحمان. 1376. شرح عرفانی غزل‌های حافظ. تصحیح بهاءالدین خرمشاهی و دیگران. چ 2. تهران: قطره.

خرمشاهی، بهاءالدین. 1380. حافظ‌نامه. چ12. تهران: علمی و فرهنگی.

رایشلت، هانس. 1383. رهیافتی به گاهان زرتشت و متن‌های نواوستایی. گزارش جلیل دوست‌خواه. چ1. تهران: ققنوس.

رضی، هاشم. 1376. وندیداد. چ1. تهران: فکر روز.

سنایی، ابوالمجد مجدودبن ‌آدم. 1388. دیوان. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. چ7. تهران: سنایی.

ــــــــــــــــــــــــــــ . 1374. حدیقة‌الحقیقه و شریعة‌الطریقه. تصحیح محمد تقی مدرس رضوی. چ14. تهران: دانشگاه تهران.

شعار، جعفر. 1377. «هنر در سخن سعدی». مجموعه مقالات «ذکر جمیل سعدی». ج2. گردآوری کمیسیون ملی یونسکو ـ ایران. چ5. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

عسگری، لیلا. بی‌تا. «ریشه‌شناسی واژة مرد (مردم)، نر (هنر)». انسان‌شناسی و فرهنگ.[1]

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1383. تذکرةالاولیاء. تصحیح رینولد نیکلسون. ترجمۀ مقدمه‌ها ع. روح‌بخشان. چ2. تهران: اساطیر.

فردوسی، ابوالقاسم. 1380. شاهنامه. چاپ مسکو. چ 1. تهران: آبیار.

فرهنگ واژه‌های اوستا. 1369. به کوشش احسان بهرامی. چ1. بی‌جا: نشر بلخ وابسته به بنیاد نیشابور.

فلاحی، صادق. 1384. «هنر در شاهنامه». کیهان فرهنگی. ش 230.

قلی‌زاده، حیدر. 1387. «نفاق و تزویر در آیین رندی حافظ». فصلنامة دانشکده ادبیات و علوم انسانی ارومیه. س1. ش4.

قیصری، داود. 1387. شرح قیصری بر فصوص‌الحکم. ترجمة محمد خواجوی. چ1. تهران: مولی.

معین، محمد. 1376. حاشیه بر برهان قاطع (ر.ک: تبریزی همین منابع).

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1363. کلیات شمس تبریزی. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. چ 3. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــــــــــــ . 1373. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد ا. نیکلسون. به کوشش نصرالله پورجوادی. چ2. تهران: امیرکبیر.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1382. کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار. تصحیح علی اصغر حکمت. چ7. تهران: امیرکبیر.

ناصرخسرو. 1380. دیوان. تصحیح مجتبی مینوی. به کوشش نصرالله تقوی. چ1. تهران: معین.

نظامی، الیاس‌بن یوسف. 1363. لیلی‌ و مجنون. تصحیح بهروز ثروتیان. چ1. تهران: توس.

همتی، همایون. 1387. فهم هنر و هنر فهم. چ 1. آبادان: پرسش.

یثربی، یحیی. 1381. آب طربناک. چ 1. تهران: آفتاب توسعه.

یمینی، عبدالعظیم. 1350. «معانی مختلف هنر در شاهنامه». ارمغان. دوره40. س53. ش5. صص 301- 289.

English Sources

Anthropology and culture. http://anthropology.ir/article/13114.html (acc. 12. Apr. 2018).

 

---

1. Anthropology and culture