نقش «منِ نفسانی» در مقالات شمس؛ تجّلی «فرایند آینه» در «ساحت خیالیِ» مؤلف و خصایص «نارسیسیستیِ» آن

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 14، شماره 50، بهار 1397، صفحه 205-235  

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

شهاب کاظمیان¹؛ شروین خمسه ²

¹دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

شمس تبریزی از مشایخ بزرگ تصوّف و از تأثیرگذارترین چهره‌ها بر مولانا به ‌شمار می‌رود، در عین‌حال از قِبل روایات موجود، ابعاد مبهم بسیاری در مورد احوال و خصوصیّات وی به‌ چشم می‌خورد. در متن مقالات شمس به ‌منزلۀ اثری که بازتاب‌دهندۀ بخش‌هایی از زندگی و عقاید مؤلفِ خود است، با مجموعۀ عباراتی مواجهیم که متضمن مفاهیمی نظیر انانیّت و تفاخر بوده، نمایانگر جایگاه و اعتبار مفهوم «من» نزد مؤلف هستند. این عبارات عمدتاً به ایراد ‌وجوه تحسین برانگیز «خود» اختصاص‌ داشته، یا دیگر مشایخ را به باد نقد و تقبیح گرفته‌ است. نظر به اینکه در مبانی تصوف، خودپسندی همواره به ‌مثابة مانعی در راه وصول ‌به مطلوب تلقی شده‌ است، با مسئله‌‌ای متناقض‌نما روبه‌روایم که به‌ حتم واجد ریشه‌های گسترده‌ای در شخصیت مؤلف است. بنابر رویکرد روان‌کاوانه، آثار ادبی به ‌منزلۀ مفاهیمی برخاسته از دستگاه نفسانی و بازتابی از ناخودآگاه مؤلف بررسی می‌شوند. بدین‌ترتیب، با روش نقد روان‌شناسانۀ مؤلف از مجرای متن اثر ادبی، به تحلیل مسئلۀ مذکور مبادرت شده، با محوریت مفهوم «من نفسانی» به بررسی زوایای فکری مؤلف در بستر «ساحت خیال» وی و کارکردهای نمادین آن پرداخته شده‌ است. این امر در قالب شکلی تحقق‌ یافته از کارگزاری فرایند استعاری «مرحلۀ آینه» ترسیم شده و در نهایت به ‌صورت بروز مفهوم «نارسیسیسم» و نمودهای رفتاری آن تبیین شده‌ است.

کلیدواژه‌ها

مقالات شمس؛ نارسیسیسم؛ منِ نفسانی؛ مرحلۀ آینه؛ ساحت خیال

مراجع

اَسون، پُل لوران. 1389. واژگان فروید. ترجمة کرامت مولّلی. چ2. تهران: نی.

اشمیت، ژوئل. 1383. فرهنگ اساطیر یونان و روم. ترجمة شهلا برادران. تهران: روزبهان.

اِوَنز، دیلن. 1385. فرهنگ مقدماتی اصطلاحات روان‌کاوی لکانی. ترجمة مهدی پارسا و مهدی رفیع. چ 1. تهران: گام نو.

ایگلتون، تری. 1390. پیش‌ درآمدی بر نظریة ادبی. ترجمة عباس مخبر. چ6. تهران: مرکز.

جانستون، ایدرین. 1394. ژاک لکان. ترجمة هیمن برین. چ1. تهران: ققنوس.

چیتیک، ویلیام. 1388. من و مولانا. ترجمة شهاب‌الدبن عباسی. چ4. تهران: مروارید.

زرّین‌کوب، عبدالحسین. 1389. ارزش میراث صوفیه. چ14. تهران: امیرکبیر.

سجّادی، ضیاءالدین. 1384. مقدمه‌ای بر مبانی عرفان و تصوف. چ11. تهران: سمت.

شمس‌تبریزی. 1377. مقالات شمس. تصحیح محمدعلی موحد. چ2. تهران: خوارزمی.

صاحب‌الزمانی، ناصرالدین. 1389. خط سوم. چ22. تهران: عطایی.

طایفی، شیرزاد و آنیتا خالقی. 1393. «نقد روان‌کاوانۀ سوگ‌‌نامه‌های خاقانی شروانی». پژوهش‌نامة نقد ادبی و بلاغت. ش2. صص 149-133.

فروید، زیگموند. 1393. روان‌شناسی توده‌ای و تحلیل اگو. ترجمة سایرا رفیعی. چ1. تهران: نی.

کدیور، میترا. 1394. مکتب لکان. چ3. تهران: اطلاعات.

کِلِرو، ژان پیِر. 1394. واژگان لکان. ترجمة کرامت مولّلی. چ2. تهران: نی.

مرتضایی، جواد. 1389. اندیشه و زبان در مقالات شمس. چ1. تهران: علمی و فرهنگی.

مولّلی، کرامت.1391. مبانی روان‌کاوی فروید ـ لکان. چ7. تهران: نی.

مهری، بهروز. 1394. «خوانشی لاکانی از غمنامه رستم و اسفندیار». مجلة شعر پژوهی (بوستان ادب). ش4. صص 166-141.

هلر، شارون. 1389. دانش‌نامة فروید. ترجمة مجتبی پردل. چ1. مشهد: ترانه.

هومر، شون. 1394. ژاک لاکان. ترجمة محمدعلی جعفری و ابراهیم طاهائی. چ4. تهران: ققنوس.

یزدخواستی، حامد و فؤاد مولودی. 1391. «خوانشی «لکانی» از شازده‌ احتجاب گلشیری». ادب پژوهی. ش21. صص 139-111.

 

English Sources

Erwin, Edward. (2002). The Freud encyclopedia: theory. therapy. and culture. London & New York : Routledge.

Freud, Sigmund. (1957). The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Tr. & Ed.  by James Strachey. vol.14 (On the History of the Psycho-Analytic movement. Paper on metapsychology. On Narcissism: An Introduction. and Other Works) (1914-1916). London: The Hogarth press and the institute of Psycho-analysis

______________. (1961). The Standard Edition of the Complete Psychological Works of Sigmund Freud. Tr. & Ed. by James Strachey. vol.19 (The Ego and the Id and Other Works) (1923-1925). London: The Hogarth press and the institute of Psycho-analysis.

Lacan, Jacques. (1988). The Seminar Book1 (Freud’s Papers on Technique). (1953–1954). Translation with notes by John Forrester. Ed. by Jacques-Alain Miller. London: Norton & Company Ltd.

____________. (1993). The Seminar Book3 (The Psychoses). (1955–1956). Translation with notes by Russell Grigg. Ed. by Jacques-Alain Miller. London: Norton & Company Ltd.