وجه تسمیه و جلوه‌های تمثیلی آن در متون ادبی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 1، دوره 10، شماره 36، تیر 1397، صفحه 8-26   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

عسکری ابراهیمی جویباری^*

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی- واحد ساری - ایران

چکیده

 انسان در پیرامون خود با اسامی اشخاص، مکان‌ها، حیوانات، نباتات، اشیا وغیره سر و کار دارد که علّت نامگذاری بسیاری از این اسم‌ها بر او پوشیده است. یکی از مسایلی که ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول کرده است، یافتن ارتباط حقیقی بین اسم و مُسمّی است که از آن، تعبیر به وجه تسمیه می‌کنند. وجه تسمیه در متون ادبی بازتاب بسیار گسترده‌ای دارد و از جنبه‌های گوناگون و از جمله تمثیل، قابل بررسی است. مسلم است که تمثیل، همچون ابزاری نیرومند و تأثیر گذار، همواره در متون ادبی و بویژه عرفانی، سبب خلق تخییلات و تمثیلات فراوانی شد و آثاری ارزشمند و بدیع در این زمینه به جا گذاشته است. در این مقاله، نگارنده بر آن است تا هنر و خلاقیّت شاعران و نویسندگان ادب فارسی که با استفاده از ابزار وجه تسمیه، در پروراندن تمثیل‌ها و نمادها نقش اساسی ایفا کردند، شرح و بسط نماید.

کلیدواژه‌ها

وجه تسمیه؛ اَمکنه؛ اشخاص؛ تمثیل؛ متون تاریخی؛ متون ادبی

مراجع

1. ابراهیمی شاه آبادی، رمضان، (1390)، «وجه تسمیۀ کرمان و کرسی نشین آن»، کرمان، مجلّه مطالعات ایرانی، سال دهم، شمارۀ نوزدهم، بهار 1390، صص 1- 12)
2. امین احمد رازی، (1389)، تذکرۀ هفت اقلیم، تصحیح، تعلیقات و حواشی: سیّد محمد رضا طاهری (حسرت)، تهران: انتشارات سروش. چ دوم
3. انوری، (1376)، دیوان اشعار، با مقدّمۀ سعید نفیسی، تهران: انتشارات نگاه.
4. بی آزاری شیرازی، عبدالکریم، (1380)، باستان شناسی و جغرافیای تاریخی قصص الانبیا، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
5. توکّلی مقدّم، حسین، (1375)، وجه تسمیۀ شهرهای ایران، با مقدّمۀ مهدی محقّق، تهران: انتشارات میعاد.
6. جامی، نورالدّین عبدالرّحمن بن احمد، (1370)، مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح و مقدّمۀ مرتضی مدرّس گیلانی، تهران: چاپخانۀ مهارت. چ ششم
7. جوینی، محمد، (1366)، تاریخ جهانگشای جوینی، به همّت محمد رمضانی دارندۀ کُلالۀ خاور، تهران: انتشارات پدیده (خاور). چ دوم
8. خاقانی شَروانی، افضل الدّین بدیل بن علی، (1357)، دیوان اشعار، تهران: زوّار. چ دوم
9. خلف تبریزی، محمد حسین (1376)، برهان قاطع، (ج 2)، به اهتمام محمد معین، تهران: امیرکبیر. چ ششم
10. خوافی، احمد بن محمد، (1386)، مُجمل فصیحی، مقدّمه، تصحیح و تحقیق: محسن ناجی نصر آبادی، تهران: انتشارات اساطیر.
11. دهخدا، علّامه علی اکبر، (1372)، لغت نامه، چاپ اوّل از دورۀ جدید، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
12. ---------------، (1374)، امثال و حِکَم، تهران: انتشارات امیرکبیر.
13. سجّادی، سیّد ضیاء الدّین، (1382)، فرهنگ لغات و تعبیرات دیوان خاقانی شَروانی، تهران: انتشارات زوّار. چ دوم
14. سنایی غزنوی، (1368)، حدیقةالحدیقه وشریعةالطّریقة، تصحیح وتحشیۀ مدرّس رضوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران. چ سوم
15. شریعتمداری، جعفر، (1372)، شرح و تفسیر لغات قرآن بر اساس تفسیر نمونه، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
16. صائب تبریزی، (1386)، دیوان اشعار، به اهتمامِ جهانگیر منصور، تهران: انتشارات نگاه. چ پنجم
17. طبرسی، ابوعلی الفضل بن الحسن، (1380)، ترجمۀ تفسیرمجمع البیان، ترجمۀ آیات، تحقیق و نگارش از علی کرمی، چاپ اوّل، تهران: انتشارات فراهانی.
18. عطارنیشابوری، فریدالدّین محمد، (1386)، دیوان اشعار، به کوشش جهانگیر منصور، چاپ ششم، تهران: انتشارات نگاه.
19. ---------، (1387)، الهی نامه، مقدّمه، تصحیح و تعلیقات: محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات سخن.
20. فردوسی، (1388)، نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، میر جلال الدّین کزّازی، تهران: انتشارات سمت. چ دوم
21. قاآنی شیرازی، حبیب الله ابن محمد علی، (1387)، دیوان اشعار، تصحیح، مقدّمه، تحشیه و تعلیق: مجید شفق، تهران: انتشارات سنایی.
22. قمی، شیخ عباس - عباس بن محمدرضای قمی - (بی تا)، نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم، بیروت: دار المحجة البیضاء و دار الرّسول الاکرم.
23. کزّازی، میر جلال الدّین، (1390)، نامۀ باستان: ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی، تهران: انتشارات سمت. چ دوم
24. مسعودی، علی بن الحسین. (1387). مُرُوجُ الدَّهَب، مترجم: ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
25. مصاحب، غلامحسین، (1383)، دایرة المعارف فارسی، تهران: امیرکبیر. چ چهارم،
26. معین، محمد، (1371)، فرهنگ فارسی معین، تهران، امیر کبیر. چ هشتم
27. مَقدَسی، ابونصرمطهر بن طاهر، (1390)، البِدءِ و التّاریخ- آفرینش و تاریخ-، مقدّمه، ترجمه و تعلیقات از محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: انتشارات آگاه. چ چهارم
28. مولوی، جلاالدین محمد، (1384)، مثنوی معنوی، تصحیح، مقدّمه وکشف الابیات از قوام الدّین خرمشاهی، تهران: انتشارات دوستان. چ هشتم
29. -------، (1375)، کلیّات دیوان شمس، مطابق نسخۀ تصحیح شدۀ استاد بدیع الزّمان فروزانفر، تهران: انتشارات راد.
30. ناصر خسرو، (1368)، دیوان اشعار، به تصحیحِ مجتبی مینوی- مهدی محقّق، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
31. نظامی گنجوی، (1370)، کلیّات خمسه، تصحیح وحید دستگردی، تهران: امیرکبیر. چ پنجم
32. وحشی بافقی، کمال الدّین، (1387)، دیوان اشعار، به کوششِ پرویز بابایی، تهران: انتشارات نگاه. چ ششم