کاربرد ادبی و تمثیلی و هنری حرف الف در اشعار دو داستان سرای بزرگ منظومه‌های غنایی؛ نظامی و جامی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 4، دوره 10، شماره 36، تیر 1397، صفحه 76-105   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

غلامرضا حیدری^*

استادیار و عضوهیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد ابهر، دانشگاه آزاد اسلامی، ابهر، ایران

چکیده

آ، الف، ا، (همزه): نام نخستین حرف الفبا و حرف تهجی است که سرآمد دیگر حروف است. اولین حرف از حروف جمّل و ابجد است و به حساب جمّل نماینده عدد یک است. الف در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی کنایه از ذات یکتای احدیت، روح اعظم، لطف الله، عالم تجرید و تفرید و... است. حرف الف به واسطه شکل و جایگاه خاص و برخی از ویژگیهای منحصر به فرد، یکی از پرکاربردترین حروف در ساخت مضامین بکر و فضاهای شاعرانه و ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی بویژه در شعر دو شاعر توانای داستان پرداز غنایی، یعنی نظامی به عنوان آغازگر منظومه‌های غنایی و جامی به عنوان خاتم الشعرای این عرصه است. در اکثر اشعار این شاعران، الف؛ سابق، پیشرو، سپهدار، پیشوا، صدرنشین، نامور، معروف و دارای تمثیلی است از کمال، نماد قد و قامت موزون، استوار، کشیده، مستقیم و رعنا است. الف، مظهر سرافرازی، سربلندی، لاغری، ضعف، قیام، ایستادگی، استواری، استقامت، سر پایی، عمودی، ثابت قدمی، قائم بودن، وفادار به عهد بودن و برسر ایمان ماندن، نماد نداری، بی چیزی، مفلسی، فقر، گدایی، عدم، نیستی، فنا و ترک اوصاف، عریانی، برهنگی، آشکارایی، خندانی، شادابی، بی سری، میان بستن وآراستگی، مظهر تنهایی، تجرد، تفرد، یکتایی، جدایی، آزادی و یکرویی، راستی، صداقت، درستی، پاکی، خُردی است. الف بی حرکت و ساکن است. آفرینش الف با نقطه آغاز می‌شود. جمله حروف و اعداد بر محور حرف الف می‌گردند. الف اولین حرف آفرینش است. الف یکی از مشبه به های پرکاربرد ادب پارسی است و شعرا در تصاویر و مضامین شعری، خط عذار، خار، هلال ماه، عصا، قلم، انگشت، تیر و سهم، سرو، دار، ماه نو، کمر و میان باریک و... را به الف مانند می‌کنند. در این مقاله سعی شده است به کاربرد ادبی و هنری، تمثیلی و تصویری الف در اشعار دو شاعر نظامی و جامی پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

الف؛ شعر؛ تمثیل؛ جامی؛ نظامی

مراجع

1. ثروت، منصور، (1375)، فرهنگ کنایات، تهران: امیرکبیر.
2. جامی، عبدالرحمن، (1371)، بهارستان جامی، تصحیح اسماعیل حاکمی، تهران: اطلاعات.
3. -------------، (1341)، دیوان جامی، ویراسته هاشم رضی، تهران: انتشارات پیروز.
4. -------------، (1351)، هفت اورنگ، تصحیح مدرس گیلانی، تهران: سعدی.
5. خلف تبریزی، محمد حسین، (1362)، برهان قاطع، به اهتمام معین، تهران: امیرکبیر. چ چهارم
6. دهخدا، علی اکبر، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، (1377)، لغتنامه، تهران، موسسه لغتنامه دهخدا و دانشگاه تهران.
7. رامپوری، شرف الدین، (1363)، فرهنگ غیاث اللغات، به کوشش منصور ثروت، تهران: امیرکبیر.
8. سجادی، سید جعفر، (1362)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری.
9. سجادی، سید ضیاء، (1374)، فرهنگ لغات و تعبیرات خاقانی، تهران: زوار.
10. شمیسا، سیروس، (1377)، فرهنگ اشارات ادبیات فارسی، تهران: انتشارات فردوسی.
11. عفیفی، رحیم، (1373)، فرهنگنامه شعری، تهران: سروش.
12. معین، محمد، (1375)، فرهنگ معین، تهران: امیرکبیر. چ نهم
13. میرزا نیا، منصور، (1378)، فرهنگنامه کنایه، تهران: امیرکبیر.
14. نظامی گنجوی، ابومحمد، (بیتا)، دیوان قصاید و غزلیات نظامی گنجوی، به کوشش سعید نفیسی، تهران: فروغی.
15. -----------------، (1370)، کلیات خمسه نظامی گنجوی، به تصحیح وحید دستگردی، تهران: امیرکبیر.