تمثیل عرفانی در شعر فولکلور معاصر، بر محور «به علی گفت مادرش روزی»، اثر فروغ فرخزاد

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 7، دوره 10، شماره 36، تیر 1397، صفحه 143-163   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا گلوی¹؛ احمد رضا کیخا فرزانه^{* 2}؛ مصطفی سالاری³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد زاهدان

²دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران

³گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد زاهدان، دانشگاه آزاد اسلامی، زاهدان، ایران.

چکیده

از دیرباز، به ‌دلایل مختلف، شاعران ترجیح داده‌اند که مطلب، و بویژه مسألۀ عرفانی مورد نظر خویش را به ‌صورت غیر مستقیم و گاه رمزی بیان کنند. یکی از روش‌های بیان غیرمستقیم این گونه مطالب، استفاده از حکایت‌های تمثیلی است. در چنین اشعاری که معمولاً حاوی روایت هستند، کشف معنای باطنی شعر در گرو رمزگشایی از داستان است. در گذشتۀ ادب فارسی حکایت‌های حاوی تمثیل عرفانی به ‌وفور ملاحظه می‌شود. با وجود این، در شعر معاصر نیز گاهی می‌توان چنین آثاری را یافت. همچنین، تمثیل‌های عرفانی قدیم با زبان رسمی و فاخر بیان شده‌اند، حال آنکه نمونه‌ای از این گونه حکایات، شعر فروغ فرخزاد، «روزی به علی گفت به مادرش» است که دارای ویژگی‌های فولکلور است. در این تحقیق خوانشی عرفانی از شعر مذکور ارائه و تلاش شده است تا اثر مزبور بر مبنای چنین نگرشی رمزگشایی شود. بر مبنای یافته‌های پژوهش حاضر معلوم شد که به رغم خوانش رایج اجتماعی از شعر مورد نظر و نیز، افشای نیت مؤلف توسط خود او، مبنی بر طرح مسائل اجتماعی در این اثر، می‌توان مبتنی بر نظریات هرمنوتیک، خوانشی عرفانی از حکایت تمثیلی شعر مزبور به ‌دست داد که با مؤلفه‌های ساختاری و محتوایی اثر سازگار باشد. اندیشه‌ها و مفاهیمی همچون بی ارزشی دنیا، اهمیت طلب، شجاعت و عشق عرفانی از جمله مسائلی است که از طریق تأویل خاص در این شعر ملاحظه می‌شود.

کلیدواژه‌ها

تمثیل عرفانی؛ فولکلور؛ شعر معاصر؛ فروغ فرخزاد

مراجع

1. انوار، عبدالـله، (١٣٧٥)، تعلیقه براساس الاقتباس خواجه نصیر طوسی، جلد١(متن اساس الاقتباس)، تـهران: مـرکز.
2. بارانی، محمد؛ و فاطمه محمودی، (1386)، «مقایسۀ ساخت دو حکایت تمثیلی از مثنوی مولوی و مصیبت‌نامه عطار»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شمارۀ 9، سال پنجم، بهار و تابستان، صص 26-5.
3. پورنامداریان، تقی،‌ (١٣٨٣)، رمز و داستانهای رمزی در ادب فـارسی، تهران: علمی و فرهنگی.
4. جرجانی، عبدالقاهر، (١٣٦١)، اسرارالبلاغه، ترجمة جلیل تجلیل، تهران: دانشگاه‌ تهران‌.
5. جلالی پندری، یدالله، (1383)، «سه منظومه گویشورانه در شعر معاصر»، مجلۀ پژوهش‌های فلسفی دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی تبریز، شمارۀ 193، پاییز و زمستان، صص 131-151.
6. سجادی، جعفر، (1383)، فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ج 7، تهران: نشر طهوری.
7. شفیعی‌ کدکنی، محمدرضا، (١٣٨٩)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه.
8. شمیسا، سیروس، (١٣٧٦)، بیان، تهران: فردوسی.
9. شیخ الاسلامی، حسین، (1379)، «نـقد و بررسی‌ شعر فولکلور، همیشه شعر کودک نیست»، کتاب ماه کودک و نوجوان، شماره 38، آذرماه، صص 35-33.
10. صادقی شهپر، رضا، (1387)، «تحول و تعالی اندیشۀ دنیای آرمانی در شعر فروغ فرخزاد»، مجلۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، شمارۀ 11، تابستان، صص 136-119.
11. فتوحی، محمود، (١٣٨٩)، بلاغت تصویر، تهران: سخن.
12. فرزاد، عبدالحسین، (1382)، «جهان فانی در چند تمثیل عرفانی»، مجلۀ فرهنگ، شماره‌های 46-47، تابستان و پاییز، صص 224-217.
13. فرخزاد، فروغ، (1377)، تولدی دیگر، ج 1(مکرر)، تهران: به‌آفرین.
14. قاسمی‌پور، قدرت؛ و آرش آذرپناه، (1394)، «داستان کوتاه تمثیلی در ادبیات معاصر ایران»، مجلۀ پژوهش‌های ادبی، شمارۀ 47، بهار، صص 68-37.
15. کاشانی، عزالدین، (1391)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، به تصحیح: جلال‌الدین همایی، ج 12، تهران: هما.
16. کربین، هنری، (1331)، ابن‌سینا و تمثیل عرفانی، ترجمه: ان شاءالله رحمتی، تهران: انجمن آثار ملی.
17. م. آزاد. (1343)، «دو گفت و شنود با فروغ فرخ زاد»، مجلۀ آرش، شمارۀ 8، تیرماه، صص 64-45.
18. محمدی‌ کله‌سر، علیرضا، (١٣٩٢)، «روایت‌شناسی تمثیل داستانی»، مجلۀ الهیات هنر، شمارة ١، صص ٥- ٢٨‌.
19. ــــــــــــــــــــــــــــــــــ، (1395)، «داستان تمثیلی؛ ساختار، تفسیر و چندمعنایی»، مجلۀ زبان و ادبیات فارسی، شمارۀ 81، پاییز و زمستان، صص 273-257.
20. مرتضایی، جواد، (١٣٩٠)، «تمثیل؛ تصویر یا صنعتی بدیعی»، مجلۀ پژوهش‌های زبان و ادبـیات فـارسی، شـمارة ١٢، صص ٢٩- ٣٨‌.
21. مکلا، ابراهیم، (1377)، «فروغی دیگر در تولدی دیگر»، کتاب: جاودانه زیستن، تهران: مروارید.
22. نیکفام، یوسف، (1387)، «داستان‌نویسی فروغ فرخزاد»، مجلۀ ادبیات داستانی، شماره 114، تیرماه، صص 109-106.
23. نسفی، عزیزالدین‌بن محمد، (1359)، مجموعه رسائل مشهور به کتاب الانسان الکامل، به‌تصحیح و مقدمه: ماریزان موله، تهران: انجمن ایرانشناسی فرانسه.
24. Abrams‌, M. H. (1993), Glossary‌ of Literary Terms; sixed‌ Ed‌,: New York: Harcourt.