تحلیل و تفسیر واژه‌های پارسی‌نژاد در تاریخ بیهقی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 6، دوره 10، شماره 35، فروردین 1397، صفحه 109-127   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمود صادق زاده^{* 1}؛ فاطمه اعتدال²

¹دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلام واحد یزد

²کارشناس ‌ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی‌یزد

چکیده

تاریخ بیهقی یکی از شاهکارهای گران‌قدر نثر فارسی است که به دلیل دارا بودن ارزش‌های ادبی و تاریخی، آشنایی با آن برای هر پارسی زبان تحصیل کرده لازم و ضروری است. نثر تاریخ بیهقی از غنی‌ترین و جذّاب‌ترین نثرهای موجود در تاریخ ادبیّات ایران است. بیهقی از جمله نویسندگانی است که در کاربرد واژگان پارسی، هنر خود را به‌خوبی نشان داده است.مسألة اصلی این جستار، بررسی لغات واصطلاحات پارسی نژاد در تاریخ بیهقی است.
از این رو، به شیوة توصیفی، تحلیلی، تعلیلی و استشهادی به تجزیه، تحلیل و بررسی عناصر زبانی اصیل پارسی در تاریخ بیهقی پرداخته شده است.ابتدا به وی‍ژگی‌های اشتقاق کلمات در تاریخ بیهقی توجه شده، سپس ریشه‌شناسی و مفاهیم اسامی، افعال، صفات و قیود در تاریخ بیهقی، تحلیل و بررسی و بسامد آن‌ها به صورت کمی ارائه شده است.
بیهقی در تاریخ خود علاوه برکاربرد واژگان عربی، ترکی، مغولی و... واژه‌های پهلوی و اوستایی و ایرانی نژاد زیادی نیز به کار برده است. بیش‌ترین واژه‌های ایرانی نژاد به کار رفته در تاریخ بیهقی اسم و فعل و بعد صفت و قید است. واژه های ایرانی نژاد بیهقی، از نظر ساختمان، ساده، مشتق و مرکب هستند. نتیجة این که در تاریخ بیهقی کاربرد واژه‌های مشتق و مرکب، بیش‌تر از واژه‌های ساده است.

کلیدواژه‌ها

تاریخ بیهقی؛ اشتقاق؛ دستور تاریخی؛ واژگان پارسی نژاد

مراجع

کتاب‌ها

1. قرآن‌کریم .(1390). به کوشش: مهدی الهی قمشه ای، تهران : الهادی.
2. ابوالقاسمی، محسن.( 1374). ریشه‌شناسی( اتیمولوژی) چ2، تهران: ققنوس.
3. ــــــــــــــــــ .(1378) ،دستورتاریخی،تهران:سمت.
4. ادی شیر، السید.(1387).واژه‌های فارسی‌‌عربی‌شده،ترجمۀ سید حمید طبیبیان، تهران: انتشارات امیرکبیر.
5. انوری، حسن وحسن احمدی گیوی.(1385).دستورزبان فارسی،تهران:فاطمی.
6. باطنی، محمد رضا.(1373). زبان و تفکر، تهران: نشر فرهنگ معاصر.
7.  ــــــــــــــــــ..(1385). نگاهی تازه به دستور زبان فارسی،چ12، تهران: آگاه.
8. برومندسعید، جواد .(1383). ریشه‌شناسی واشتقاق در زبان فارسی،کرمان:دانشگاه شهید باهنر.
9. بهار، محمد تقی .(1314). تاریخ سیستان، تهران: موسسۀ خاور.
10. ــــــــــــــــــ..( 1382). سبک‌شناسی، تهران: امیرکبیر.
11. بیهقی، ابوالفضل محمدبن حسین .(1390). دیبای دیداری، متن کامل تاریخ بیهقی، مقدمه، توضیحات و شرح مشکلات محمدجعفر یاحقی، مهدی سیدی، تهران: سخن.
12.  ـــــــــــــــــ .(1374).تاریخ بیهقی،چ 4، به کوشش خلیل خطیب رهبر، سه جلد، تهران:  مهتاب.
13. -حسینی‌کازرونی .احمد .(1384). فرهنگ تاریخ بیهقی، چ2، تهران: زوّار.
14. خانلری، پرویز.( 1382). تاریخ زبان فارسی، تهران: نشر فرهنگ نو.
15. خطیب رهبر،خلیل.(1369). گزیدة تاریخ بیهقی،تهران: انتشارات سعدی.

16. خلف تبریزی، محمد حسین بن.(1362).برهان قاطع، تصحیح محمد معین، تهران: امیر کبیر.

17.خیام پور، عبدالرسول.(1375). دستور زبان فارسی، چ10، تبریز: انتشارات کتاب‌فروشی تهران.

18.دهخدا، علی اکبر.(1325). لغت نامه، تهران:چاپخانۀ مجلسی و انتشارات دانشگاه تهران.

19.شمیسا، سیروس.(1379).دستور زبان فارسی 1؛ ،تهران: انتشارات سمت.

20.فرشیدورد،خسرو .(1382). دستور مفصّل امروز، تهران: نشر سخن.

21.ــــــــــــــــــ،.(1383).عربی در فارسی، تهران:انتشارات دانشگاه تهران.

22.ــــــــــــــــــ..(1387). دستور مختصر زبان فارسی، تهران: انتشارات زوار.

23.ــــــــــــــــــ. .(1375).گفتارهایی‌ دربارة‌ دستور زبان فارسی، تهران:انتشاراتامیرکبیر.

24.کلباسی‌، ایران .(1371). ساخت‌ اشتقاقی‌ واژه‌ در فارسی‌ امروز، تهران‌: موسسة‌ مطالعات‌ و تحقیقات‌ فرهنگی‌.

25.مارتینه‌، آندره ‌.(1966). مبانی‌ زبان‌شناسی‌ عمومی‌، ترجمة‌ هرمز میلانیان،‌(1379)، تهران: هرمس‌.

26. معین ، محمد .( 1375). فرهنگ معین شش جلدی، تهران: امیرکبیر.

27.مکنزی،د.ن .(1373).فرهنگ مکنزی، ترجمة مهشید میر فخرایی،تهران: انتشارات پژوهشگاه علوم اسلامی.

28.وحیدیان کامیار، تقی .(1386). دستور زبان فارسی، چ10 ، تهران: انتشارات سمت.

مقالات

1. حق‌شناس‌، علی‌محمد .(۱۳۷۹). «واژه‌سازی‌ درون‌ متن‌»، نشر دانش.ص54-60‌ .
2. صادقی‌، علی‌اشرف‌.(1370-1372). «شیوه‌ها و امکانات‌ واژه‌سازی‌ در زبان‌ فارسی‌ معاصر» (1ـ12)  نشر دانش‌ ، از خرداد و تیر 1370 تا مرداد و شهریور 1372. ص39-45.
3. صحرایی، قاسم. محمدی نژاد، علی.(1392). «تحول معنایی در واژه های تاریخ بیهقی»، رشد آموزش زبان فارسی،شمارۀ 105:ص 21-21.
4. میلانیان‌، هرمز .(1350). «کلمه‌ و مرزهای‌ آن‌ در زبان‌ و خط‌ فارسی»‌، مجلة‌ دانشکدة‌ ادبیّات‌ و علوم‌ انسانی‌، سال‌ هجدهم‌، شمارة‌ 3، تهران‌، دانشگاه‌ تهران‌. ص67-84.
   1. 5.     W. B. Henning, „ Mitteliranisch“,  in Handbuch der Urientalistik, 4. Bd., 1.Absch., Leiden, Köln, 1958, S. 93