بررسی سیر آفاقی طبیعت و عناصر آن با تکیه بر آیات قرآنی در اشعار مولانا

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 7، دوره 10، شماره 35، فروردین 1397، صفحه 129-151   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ملک محمد فرخ زاد^{* 1}؛ زهرا سرمیلی²

¹عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد ساوه

²دانشجوی دکتری دانشگاه آزاد ساوه

چکیده

از گذشته تا به امروز شعرا در اشعار خود از عناصر طبیعت و مظاهر آفاقی آن برای مقاصدی گوناگونی همچون توصیف، مدح، ذم، تغزل، مرثیه و... بهره برده‌اند. نمود طبیعت در اشعار مولانا اعم از مثنوی و غزلیات شمس در راستای رویکرد آفاقی او به جهان هستی بسیار زیاد است این حضور هم به لحاظ کثرت و تعداد ابیات است و هم به لحاظ تنوّع عناصر طبیعی به کار رفته.آنچه شاعران عارف تجربه کرده‌اند، مفاهیم فرا‌ دنیایی و سرشار از ابهام و ناشناختگی و پیچش است در گذر از آفاق به انفس تصاویر شعری شعر عرفانی مفاهیم معقول عارفانه را در معرض دید مخاطب قرار می‌دهد. سهم طبیعت و پدیده‌های پر تعداد آن در این تصویرسازی قابل توجه است. اندیشیدن درباره‌ی طبیعت در حقیقت به خود اندیشیدن است، شعری که به آفاق و پدیده‌های طبیعی آن بپردازد در همه‌ی زمان‌ها مورد توجه شاعران بوده است برخی تنها به وصف آن پرداخته‌‌اند و برخی دیگر خصوصیات فکری، روحی، نژادی، دینی و عقیدتی خود را با کمک آن به منصه‌ی ظهور رسانده‌اند. شعر کلاسیک عرفانی ما به ضرورت اندیشه‌های متصوفه و عرفا و گشت و گذار و تفرّج آنان در آفاق و دیدن مظاهر طبیعت، به صورتی قابل توجه از پدیده‌های طبیعی بهره گرفته است. کاربرد این عناصر و تصاویر شعری آفاقی به صورت جدّی با سنایی آغاز می‌شود و با مولانا به ژرفای معنای انفسی خود می‌رسد. مولانا با ایجاد پلی میان عالم آفاق و انفس نحوه‌ی تعامل شعر سنتی عرفانی و گذر از محسوس به نامحسوس و طبیعت به فرا طبیعت را به خوبی نشان می‌دهد. در این مقاله نگارنده بر آن است که با روش توصیفی- تحلیلی و مطالعات کتابخانه‌ای ضمن بیان اجمالی نحوه‌ی به کارگیری طبیعت و عناصر مختلف آن در شعر عرفانی مولانا به نحوه‌ی تفاوت کاربرد این عناصر آفاقی در معنای انفسی آنها بپردازد، چرا‌که در اشعار مولانا سیرانفسی طبیعت به عنوان ابزاری برای القای معانی و مفاهیم عرفانی به کار می‌رود.

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ طبیعت؛ آفاق؛ سیر آفاقی؛ مفاهیم انفسی

مراجع

 کتاب:

1. قرآن مجید، ترجمه: ناصر مکارم شیرازی.
2. ابن عربی، محی الدین (بی تا)، فتوحات مکیه، بیروت.
3. پور جوادی، نصر الله( 1395)، پژوهش‌های عرفان، تهران، نشر نی.
4. پورنامداریان، تقی( 1364)، داستان پیامبران در کلیات شمس، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
5. حافظ، شمس الدین محمد(1369)، به تصحیخ محمد قزوینی، قاسم غنی، تهران، امیر کبیر.
6. حسن زاده آملی، حسن(1367 )، رساله انه الحق، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی.
7. خوارزمی، تاج الدین حسین‌ ( بی تا)، شرح فصوص الحکم، تهران، مولی.
8. دوبوکور، مونیک (1373)، رمزهای زند جان، ترجمه : جلال ستاری، تهران، مرکز.
9. دهخدا، علی اکبر( 1372)، لغتنامه، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
10. زرین کوب،  عبد الحسین(1372‌)، جست و جو در تصوف، تهران، مرکز.
11. شفیعی کدکنی، محمدرضا (1383)، صور خیال در شعر فارسی، تهران، آگاه.
12. العبادی، قطب الدین( بی تا)، التصفیه فی احوال متصوفه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران، علمی و فرهنگی.
13. عطار نیشابوری، فرید الدین( 1384‌)، تذکره الاولیاء، به اهتمام محمد استعلامی، تهران، زوار.
14. گلستان، مسعود (1383)، اشاراتی در باب ماهیت هنر اسلامی، تهران، اندیشه.
15. گیلانی، عبد الرزاق(1377)، شرح مصباح الشریعه، تهران، پیام حق.
16. مکی،  ابوطالب (1384‌)، قوت القلوب، بیروت، دارالکتب العلمیه.
17. مولانا، جلال الدین محمدبلخی ( 1380)، مثنوی معنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، چاپ چهارم، تهران، خوارزمی.
18. ..................................................... ( 1388)، غزلیات شمس تبریز، مقدمه و گزینش و تفسیر محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.

 

مقالات:

1.  ابراهیمی کاوری، صادق  ( 1387) مقایسه موضوعی وصف طبیعت در شعر فارسی و عربی، ادبیات تطبیق، شماره 50 .
2. پورنامداریان، تقی ( 1379)، مدخلی بر رمز شناسی غزل‌های مولانا، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز، شماره 174 .
3. جعفری، فرشته( 1386)، خورشید در غزلیات شمس، مجله حافظ، شماره‌ی 41 .