رابطه دین‌داری با احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ واحد تبریز

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 4، دوره 11، شماره 39، تیر 1397، صفحه 59-72   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

ثریا اکبری‌ شهابی¹؛ داود ابراهیم پور²

¹دانشجوی کارشناسی ارشد جامعه‌شناسی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران.

²گروه علوم اجتماعی دانشکده علوم انسانی و تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

چکیده

امنیت یکی از نیازهای ضروری هر انسانی است. احساس امنیت موضوعی است که اخیراً توجه اندیشمندان حوزه‌های مختلف علوم انسانی از جمله جامعه‌شناسی، روان‌شناسی، روان‌شناسی اجتماعی و علوم سیاسی را به خود جلب نموده است. هدف پژوهش حاضر بررسی رابطه احساس امنیت با دین­داری دانشجویان است. جامعه آماری پژوهش شامل دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می ‌واحد تبریز است که به روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای تعداد 380 نفر انتخاب گردیده است. با استفاده از تئوری امنیت باری بوزان، مالر و امیل دورکیم به تبیین احساس امنیت پرداخته شده است. یافته‌های تحقیق نشان از رابطه مستقیم ابعاد پنج‌گانه دین­داری با احساس امنیت اجتماعی می‌باشد

کلیدواژه‌ها

احساس امنیت اجتماعی؛ دین‌داری؛ دانشگاه آزاد اسلا‌می ‌واحد تبریز

اصل مقاله

احساس امنیت باطرح مسائلی هم­چون جامعه خطرپذیر، امنیت وجودی، امنیت ذهنی و رفاه اجتماعی، بعد از دهه 60 قرن بیستم میلادی وارد مطالعات تجربی شد. امروزه بسیاری از صاحب‌نظران احساس امنیت را از حیث اهمیت و ضرورت بر خود امنیت ترجیح ‌می‌دهند و عقیده دارند تجزیه  تحلیل و مطالعه ابعاد آن برای شرایط امروز حتی از خود امنیت مهم­تر است(بیات، 1388: 9). مفهوم امنیت اجتماعی را اولین بار، باری بوزان در سال 1991 به کار برد. امنیت اجتماعی تنها به عنوان یکی از ابعاد رویکرد پنج بعدی او به مقوله امنیت است. امنیت اجتماعی عبارت است از کلیه اقداماتی که به موجب آن اقشار مختلف مردم در محیطی آرام بتوانند فعالیت‌های اجتماعی خود را انجام دهند. از دیدگاه جامعه­شناسان مانند دورکیم و وبر، نظم اجتماعی برای جوامع امری ضروری است و با وجود نظم اجتماعی افراد احساس آرامش ‌می‌نمایند و هر دوی ‌‌‌این جامعه­شناسان بر نقش مذهب در حفظ نظم اجتماعی تاکید دارند. بر اساس دیدگاه ماکس وبر هم­چنان‌که در نزد دورکیم، نظم‌های مشروع را ‌می‌توان برحسب انگیزش‌های کسانی که بدان گردن ‌می‌نهند طبقه­بندی کرد. خود ماکس وبر چهار نوع نظم را از هم متمایز ‌می‌کند که هر چند یادآور چهار نوع کنش­اند اما دقیقاً با آن­ها یکی نیستند: نظم‌های انفعالی یا عاطفی، نظم‌های عقلانی مستند به ارزش‌‌ها، نظم‌های مذهبی و نظم‌های ناشی از اغراض. نظم‌های ناشی از مذهب معطوف به کنشی هستند که سنتی نامیده ‌می‌شود. ‌‌‌این خود نشان دهنده مذهب و سنت در مرحله معینی از تحول تاریخ است(آرون، 1388: 625).

بر اساس نتایج سرشماری 1390 تعداد 4138956 نفر دانشجو از کل 75093444 جمعیت کشور در دانشگاه‌‌ها و مراکز آموزش عالی تحصیل ‌می‌نمایند(نتایج تفصیلی سرشماری، 1390 : 300)، که این افراد 51/5 % از کل جمعیت کشور را تشکیل ‌می‌دهند به عبارت دیگر از هر 20 نفر جمعیت کل کشور یک نفر دانشجو در مقاطع مختلف تحصیلی به تحصیل ‌می‌پردازند. از آن جا که دانشجویان دانشگاه‌‌ها به عنوان نخبگان بالقوه جامعه به شمار ‌می‌آیند و‌‌‌ این افراد در آینده نزدیک در بخش‌های مختلف جامعه به فعالیت خواهند پرداخت و کشور ما نیز در اجرای برنامه‌های توسعه هم اکنون و در آینده نیز خواهد بود، به عبارت دیگر گام‌های توسعه را بر ‌می‌دارد، بدون شک احساس امنیت اجتماعی آنان نقش مهمی ‌بر زندگی خود و دیگر افراد جامعه خواهد داشت. بنابراین پرداختن به مسائل جوانان به عنوان سرمایه‌های اجتماعی اساسی جامعه از ضروری­ترین نیازهای جامعه ما ‌می‌باشد. دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ تبریز به عنوان یکی از بزرگ­ترین مراکز دانشگاهی شمال‌ غرب کشور که دارای رشته‌های مختلف و تخصصی و تراکم دانشجوی بالاتری نسبت به اکثر دانشگاه‌های منطقه دارد و تحقیقات مختلف انجام شده قبلی که نشان از وجود نوعی احساس ناامنی و دغدغه در بین زنان و دانشجویان ‌می‌باشد، از سوی دیگر اهمیت امنیت در زندگی انسان‌‌ها به اندازه‌ای است که فقدان آن باعث مختل شدن روابط اجتماعی انسان‌‌ها ‌می‌شود و بر اثر تدوام آن سرمایه‌های اجتماعی جامعه به زوال ‌می‌رود(احمدی و کلدی، 1391 : 3).

 

مبانی نظری

الف) نظم اجتماعی در نظریه دورکیم: به نظر دورکیم، عنصر اصلی تداوم حیات اجتماعی که با وجود تغییرات در روابط ما و افرادی که سازنده آن است استمرار ‌می‌یابد، نظم اخلاقی است. در قاعده مشهور دورکیم، هنگا‌می‌که ما در حال پرستش هستیم، عملاً خود جامعه را در شکل قواعد اخلاقی ‌می‌پرستیم (آرون، 1388: 409-408). از نظر دورکیم هیچ جامعه شناخته شده‌‌‌ای در طول تاریخ بدون دین نبوده است(دورکیم، 1383: 329). قواعدی که جوهره جامعه هستند، مناسک عملی پرستش، فی­نفسه از اهمیت عظیمی ‌برای بقای زندگی اجتماعی برخوردارند؛ زیرا هنگا‌می‌که ما درگیر آن مناسک هستیم، رموزی که زندگی ما را نظم ‌می‌دهد، به خاطر ‌می‌آوریم و مانع از ‌‌‌این ‌می‌شویم که تحت فشارهای زندگی روزمره، تعلق ما (منظور وابستگی ما به جامعه و رموز اخلاقی) سست شود. بنابراین لازم است ‌‌‌این مناسک به طور متناوب احیا و تجدید شوند، پس مناسک مذهبی، اخلاقی را که متضمن آن است زنده نگاه ‌می‌دارد. بنابراین نظم اجتماعی ریشه در سازمان جامعه، نگرش­ها و ارزش­های آن دارد. از نظر کارکردگرایان[1] اعضا و ارکان اصلی سازنده یک جامعه، نهادهای اجتماعی، مانند نهاد اقتصاد، سیاست، خانواده، مذهب و تعلیم و تربیت و امثال آن است.

"ادی" شش کارکرد دین را برای فرد و جامعه بر می‌شمارد: 1. دین برای انسان حمایت و تسلی به بار می‌آورد و از‌‌‌ این طریق هدف‌های تثبیت شده را پشتیبانی می‌کند. 2. دین از طریق آئین‌ها و مراسم، اهمیت عاطفی و هویت و نقطة اتکائی ثابت در بحبوحه ناسازگاری‌های آزاد و عقاید برای انسان به بار آورده که ‌‌‌این همان کارکرد کششی دین است و آموزش آموزه‌های مذهبی و اجرای مراسم مذهبی را در بر می‌گیرد. 3. دین به هنجارها، تقدس می‌بخشد و هدف‌های گروهی را بر فراز هدف‌های فردی قرار می‌دهد. دین نظم اجتماعی را شروع می‌سازد. 4. دین معیارهایی را به عنوان مبنای استفاده از الگوهای اجتماعی موجود فراهم می‌سازد و ‌‌‌این همان کارکرد پیامبرانة دین است­ که می‌تواند مبنایی را برای اعتراض اجتماعی فراهم سازد. 5. دین به انسان در شناخت خودش کمک می‌کند و باعث می‌شود که او احساس هویت کند. 6. دین در فراگرد رشد انسان بسیار اهمیت دارد زیرا به افراد در بحران‌های زندگی و مقاطع گذرا از یک وضعیت به وضعیت دیگر کمک می‌کند(همیلتون، 1387: 221). نقش مذهب از نظر اجتماعی حفظ یکپارچگی اجتماعی جامعه، هم­چنین دیدن ارزش­های اساسی در زندگی اجتماعی و مشروعیت بخشیدن به ‌‌‌این ارزش­ها و تحکیم آن­ها در جامعه است(آرون، 1388: 396).

یکی از برجسته‌ترین نظریه‌پرداز کلاسیک جامعه‌شناسی دورکیم است­که بیشترین تأثیر را بر جامعه‌شناسی دین داشته است. برخی اندیشه‌ها و جنبه‌های رهیافت مذهبی دورکیم تحت تأثیر اندیشه‌های متفکر ماقبل او که به اندازه خودش معروف نیست شکل گرفته‌اند؛‌‌‌ این اندیشمند «رابرتسون اسمیت» است که کتابی در بررسی دین باستانی سا‌می ‌با عنوان سخنرانی‌هایی درباره سامیان منتشر کرد. رابرتسون اسمیت بیشتر بر عملکردها تأکید می‌ورزید تا باورداشت‌ها. به استدلال او، عملکردهای مذهبی مانند تشریفات و مناسک و نه باورداشت‌ها اهمیت بنیادی دارند. به ‌نظر او برای شناخت دین نخست باید شیوه‌های عملکرد مرد‌می ‌را تحلیل کرد و نه باورداشت‌های‌شان را. به نظر وی عملکردها اهمیت درجه یک و باورداشت‌ها اهمیت درجه دو در دین دارند. به نظر اسمیت دین دو کارکرد دارد: یکی تنظیم کنندة رفتار فردی برای خیر همگان است و دیگری برانگیزانندة احساس اشتراک وحدت اجتماعی مثل مناسک و ... .  به عقیده او آدمیان به مناسک و مراسم بیشتر توجه دارند تا آموزه‌های مذهبی و از همین روی
جامعه­شناسی باید نخست به ‌‌‌این مسئله توجه کند که آدم‌ها چه کاری انجام می‌دهند، نه آن که چه می‌گویند. به عقیدة دورکیم، هیچ دینی نیست که ساختگی باشد بلکه هر دینی به هر صورتی حقیقت دارد. چرا که به عقیده او اگر دین یک توهم ‌می‌بود‌‌‌ این همه زمان عمر نمی‌کرد(همیلتون، 1387: 170).

ب) ماکس وبر و نقش نهاد‌های مذهبی در نهادینه شدن ارزش‌‌ها: موضوع اصلی جامعه‏شناسی دین نزد وبر ‌‌‌این است که ارتباط مستقیمی ‌میان نظام اقتصادی و اصول اخلاقی جوامع وجود دارد که بر یکدیگر تأثیر و تأثر دارند. ماکس وبر دین را به عنوان یک پدیدار اجتماعی و فاکتور قابل ملاحظه تلقی کرد که در محاسبات پیشینیان کمتر از آن چه شایسته بود، مورد توجه واقع شده بود. در نظر وبر اعتقادات دینی ‌می‌توانست در عینیت مناسبات و تحولات اجتماعی تأثیر بگذارد. در واقع او سعی داشت برای نظر مارکس تکلمه‌‌‌ای ارائه دهد تا از نظریه انقلابی وی دفع توهم نماید. لذا  قصد داشت بیان دارد که علاوه بر ساختار اقتصادی، ساختار فرهنگی نیز در تحولات جوامع نقش تعیین کننده‌‌‌ای دارند(فراستخواه، 1377: 143-142).

 

تعاریف و ابعاد امنیت اجتماعی

مفهوم امنیت اجتماعی[2] برای اولین بار و به مفهوم فنی کلمه در سال 1993، توسط اندیشمندانی چون باری بوزان[3]، ال ویور[4] و لمیتر[5] تحت عنوان مکتب کپنهاگ مطرح گردید. انگیزه طرح‌‌‌ این عبارت امواج تهدیدآمیزی بود که «هویت گروه‌ها» را در معرض خطر قرار داده بودند .از نگاه علمای مکتب کپنهاگ، امنیت مطلق قابل تصوّر نیست و وجود درصدی از ناامنی و بحران، عامل بالندگی و پویایی حیات بشری است. منابع تهدید به تحرکات نظامی، تزلزل سیاسی، دغدغه اجتماعی، بی‌ثباتی اقتصادی و آلودگی زیست محیطی اطلاق می‌شود که شیوه‌ عمل آن­ها از طریق مولفه‌هایی چون مشخص بودن هویت، قریب‌الوقوع بودن، شدّت احتمال وقوع، عواقب احتمالی و پیشینه تاریخی آن­ها بررسی می‌شود.

زمینه اجتماعی امنیت: در ‌‌‌این دیدگاه امنیت در سه بعد رفتاری، ساختاری و زمینه‌‌‌ای قابل بررسی است:

الف) بعد رفتاری: کلیه عوامل و متغیرهای مربوط به افراد در درون نظام اجتماعی و تعاملات میان آن‌‌ها را در بر ‌می‌گیرد از ‌‌‌این رو بر تمرکز میان افراد، گروه‌‌ها و سازمان‌‌ها در راستای تولید و حفظ نظم اجتماعی متغیرهای زیر قابل بررسی هستند:

1. وجدان فردی و احساس مسئولیت اجتماعی و تعهد اجتماعی 2. رعایت ارزش‌‌ها، هنجارها و الگوهای مشترک و مورد پذیرش عام 3. صداقت، همدلی و همبستگی 4. احساس تعلق و احساس سرنوشت مشترک.

ب) بعد ساختاری: در ‌‌‌این بعد از نظم اجتماعی به سازمان‌‌ها، نهادها، ارزش‌‌ها و هنجارهای حاکم بر جامعه تاکید ‌می‌شود و به عنوان ضرورت‌های­ کارکردی برای تولید و حفظ نظم اجتماعی نگریسته ‌می‌شود. شاخص‌های بعد ساختاری نظم اجتماعی عبارتند از:

1. نهادها و الگوهای نهادی فرآیند تامین نیازهای مادی و معنوی زندگی اجتماعی

2. باورها، ارزش‌‌ها و الگوهای رفتاری حاکم بر رفتار افراد

3. قوانین و مقررات و دستورالعمل‌های تنظیم رفتار اجتماعی

5. ضمانت اجرایی ارزش‌‌ها، هنجارها و قوانین و مقررات

6. هماهنگی و هم راستایی بخش‌های مختلف نظام اجتماعی

7. جامعه‌پذیری و فرهنگ‌پذیری.

ج) بعد زمینه‌ای: بعد زمینه‌‌‌ای شامل شرایط و عوامل محیطی، تاریخی، فرهنگی و تمدنی یک کشور ‌می‌باشد که زمینه‌ساز بروز یا ‌‌‌ایجاد عوامل ساختاری و رفتاری امنیت در یک جامعه ‌می‌شود. شاخص‌های زمینه‌‌‌ای امنیت اجتماعی عبارتند از:

1. تمدن و فرهنگ تاریخی و تجارب تاریخی جامعه

2. سرمایه اجتماعی با شاخص‌های قابل اعتماد متقابل و مشارکت عمومی      

3. ذهنیت روان‌شناختی و ادبیات زندگی اجتماعی          

4. زیرساخت‌های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تولید و حفظ امنیت(موذن‌جامی، 1384: 18).

ت) طبقه‌بندی پنج‌گانه مازلو از نیازهای انسان و جایگاه امنیت در ‌‌‌این نظریه: تئوری سلسله مراتب نیاز مازلو دیدگاهی است که در مطالعه انگیزش انسان که به طور وسیعی مورد بحث واقع شده است. ابراهام مازلو معتقد است که نیازهاى انسان، شامل پنج گروه اصلى هستند: فیزیولوژیکى، ایمنى، اجتماعى (تعلق یا عشق)، نفسانى (عزت نفس) و خودشکوفایی. وی می­گوید که این نیازها نردبانى را مى‏سازند که هرگاه نیاز سطح پایین ارضا شود، سطح بعدى فعال‏تر مى‏شود. به نظر مازلو پس از رفع نیازهای فیزیولوژیک، نیاز ایمنی انگیزه انسان قرار می­گیرد که شامل ایمنی، ثبات، حمایت، نظم و رهایی از ترس و اضطراب است. به اعتقاد مازلو همه ما تا اندازه­ای نیاز داریم که امور، جریانی عادی و قابل پیش‌بینی داشته باشند، تحمل عدم اطمینان دشوار است. در نتیجه می­کوشیم تا سر حد توانایی به امنیت، حمایت و نظم دست می­یابیم. مانند نیاز به محافظت در برابر خطرات یا بیکارى و نیاز به امنیت(رفیع‌پور، 1378: 50).

ث) تعریف آنتونی گیدنز از احساس امنیت در جامعه مدرن و رابطه دین با احساس امنیت:آنتونی گیدنز جامعه شناس معاصر، در مورد امنیت، تمرکز برامنیت وجودی ‌می‌کند. گیدنز درکتاب «تجدد و تشخص» به تحلیل مفهوم خود و ساختارهای نوین هویت شخصی درارتباط با هویت درجامعه مدرن ‌می‌پردازد؛ هم‌چنین درکتاب «پیامدهای مدرنیته» به تحلیل ابعاد نهادی مدرنیت و وابستگی سرمایه‌داری، صنعت، قدرت نظا‌می ‌و کنترل اجتماعی پرداخته است. وی در تعریف امنیت بیان ‌می‌کند که« اعتماد و امنیت، خطر کردن و در معرض خطر قرار گرفتن چیزهایی هستند که به مناسبت‌های تاریخی مختلف در جامعه متجدد وجود داشته است و دارد. اعتماد و مخاطره امنیت و خطر، ‌‌‌این ویژگی‌های دو قطبی و تعارض­آمیز مدرنیت در همه جنبه‌های زندگی روزانه تاثیر ‌می‌گذارد و بار دیگر در هم تندیگی خارق‌العاده موقعیت محلی و جهانی را نشان ‌می‌دهد»(نویدنیا، 1388: 33). گیدنز معتقد است که دین وسیله سازمان دهنده احساس امنیت به چند شیوه است: نه تنها خدایان و نیروهای مذهبی، حمایت‌های قابل اتکای مشیتی را برای مومنان فراهم ‌می‌سازند، بلکه کارگزاران نیز ‌‌‌این کار را انجام ‌می‌دهند. باورداشت­های مذهبی مهم‌ترین کارشان ‌‌‌این است که معمولاً به انسان در مقابل تجربه رویدادها و موقعیت‌‌ها، احساس آرامش و امنیت تزریق ‌می‌کنند(گیدنز، 1377: 124).

 

ابعاد دین­داری

چارلز گلاک و ستارک، پس از مرور مطالعات متعدد محققان دیگر، ابعاد چهارگانه‌ای را برای دین در نظر گرفتند. مباحث گلاک و ستارک در مورد چندبعدی بودن دین توجه پژوهشگران را به چند بعدی بودن دین داری جلب کرده است. به رغم بعضی از انتقادات، مدل گلاک و ستارک مدلی است که یا به طور کامل یا بخشی ازآن، اغلب توسط پژوهشگران حوزه‌‌های مختلف جامعه‌شناسی به کار گرفته می­شود (کیوی و کامپنهود، 1375). به نظر گلاک و ستارک در همه ادیان دنیا به رغم تفاوت‌هایی که در جزئیات دارند، عرصه‌‌های مشترکی وجود دارد که دین­داری در آن جا متجلی می شود. این عرصه‌‌ها که می‌توان آن­ها را ابعاد مرکزی دین­داری به حساب آورد عبارتند از: ابعاد اعتقادی یا ایدئولوژیکی، مناسکی یا اعمال دینی، عاطفی یا تجربی و پیامدی یا استنتاجی.

- بعد اعتقادی یا ایدئولوژیکی، عبارت است: از باورهایی که انتظار می‌رود پیروان یک دین به آن‌ها اعتقاد داشته باشند.

- بعد مناسکی یا اعمال دینی، شامل اعمال دینی مشخصی هم‌چون: عبادت، نماز، شرکت در آئین‌های دینی خاص، روزه گرفتن و ... که انتظار می‌رود پیروان هر دین آن‌ها را به جا آورند.

- بعد عاطفی یا تجربی، ناظر به عواطف، تصورات و احساسات مربوط به داشتن رابطه با جوهری ربوبی هم­چون خدا یا واقعیتی غایی یا اقتداری متعالی است.

- بعد پیامدی یا استنتاجی، ناظر به اثرات باورها، اعمال، تجارب و دانش دینی بر زندگی روزمره پیروان است(Glockandstark, 1965؛ به نقل از سراج زاده).

 

پیشینه تجربی تحقیق

- «پل روی» امنیت را به دو بعد امنیت دولتی و امنیت اجتماعی تقسیم­بندی ‌می‌کند و متذکر ‌می‌شود که امنیت اجتماعی اگرچه بخشی از امنیت دولتی تلقی ‌می‌شود اما ‌می‌توان آن را به عنوان بخش مستقل در نظر گرفت. امنیت اجتماعی نگران هویت جامعه است. اگر جامعه هویت خود را از دست دهد بقای جامعه به خطر ‌می‌افتد. «روی» دیدگاه‌های بوزان و ویور را درباره امنیت اجتماعی تشریح ‌می‌نماید ممکن است دولت‌ها امکانات نظا‌می‌داشته باشند و بخواهند آن را افزایش دهند ولی در مردم آن کشورها ممکن است احساس ناامنی وجود داشته باشد(روی، 1382: 609).

- پوراحمد و همکاران، در تحقیقی تحت عنوان بررسی رابطه دین­داری و امنیت اجتماعی در فضای شهری و روستایی، از روش تحقیق توصیفی– تحلیلی به شیوه پیمایشی استفاده کرده و از 400 نفر نمونه انتخاب شده به جمع­آوری داده‌های آماری در دو شهر و ده روستا پرداخته است. ‌‌‌ایشان در این تحقیق  از وجود همبستگی معنادار دین­داری با احساس امنیت عمو‌می ‌و رضایت از مسئولان امنیتی و ترس از فضاهای شهری و روستایی بحث ‌می‌کند.

- بررسی نقش مداخله‌گرایانه سازه سرمایه اجتماعی در رابطه بین دین­داری و احساس امنیت اجتماعی پژوهشی است که توسط علی اکبر امین بیدختی در بین دانشجویات دانشگاه‌های غیردولتی شهر سمنان انجام داده است. در ‌‌‌این پژوهش به بررسی نقش سرمایه اجتماعی و دین­داری بر احساس امنیت اجتماعی در قالب الگوی مفهو‌می ‌پرداخته شده است.

- زنگی­آبادی در تحقیقی که به بررسی احساس امنیت در مناطق کوچک و مرزی پرداخته است ضمن توجه به نقش نیروهای انتظا‌می‌در تامین امنیت به مناسبات مشترک شهرهای مرزی با همسایگان خارجی از لحاظ مذهبی و فرهنگی اشاره ‌می‌نماید و به توسعه شهرهای مرزی از لحاظ صنعتی جهت جذب جمعیت و بالابردن مشارکت تاکید ‌می‌نماید و از توسعه اعتماد اجتماعی در محلات برای بالا بردن امنیت اجتماعی به عنوان یک عامل اساسی بحث ‌می‌نماید(زنگی­آبادی، 1390).

- تحقیقی در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشته جامعه­شناسی توسط رامین حبیب­زاده خطبه­سرا، در سال 1384 نگاشته شده و در آن انواع دین­داری در بین دانشجویان این دانشگاه مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تحقیق نشان ‌می‌دهد که دین­داری دانشجویان با ترکیب همه ابعاد و متغیرها بیشتر به سمت متوسط میل می‌کند، به طوری که دین­داری 25/45 درصد از آن‌ها متوسط، 5/41 درصد کم، 25/13 درصد زیاد می­باشد. در ابعاد اعتقادات، تکالیف فردی و اخلاق که جنبه خصوصی­تری دارد، نمره دین­داری بالاست. 37 درصد از دانشجویان دارای دین­داری باطنی، 77/33 درصد دین­داری شریعتی، 32/28 درصد دارای دین­داری اجتماعی هستند. با توجه به این که نسبت دین­داری  باطنی که از ترکیب ابعادی چون اعتقادات، اخلاق و عبادات فردی تشکیل شده، بیشتر است، نشانگر این است که دین­داری در بین دانشجویان به سمت خصوصی و فردی شدن میل می‌کند و این امر موافق نظریه خصوصی شدن دین پارسونز می­باشد. دورکیم نیز اظهار می­دارد در دوره‌ای دین­داری به صورت اعتقادی بوده بعد به آیین و مناسک گرایش پیدا می‌کند و در جوامع مدرن احساس مذهبی غالب است.

 

فرضیه‌هایپژوهش

- بین میزان دین­داری افراد در بعد فکری و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می ‌واحد تبریز رابطه وجود دارد.

- بین میزان دین­داری افراد در بعد اعتقادی و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می ‌واحد تبریز رابطه وجود دارد.

- بین میزان دین­داری افراد در بعد مناسکی و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ واحد تبریز رابطه وجود دارد.

- بین میزان دین­داری افراد در بعد تجربی و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ واحد تبریز رابطه وجود دارد.

- بین میزان دین­داری افراد در بعد پیامدی  و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ واحد تبریز رابطه وجود دارد.

- بین میزان دین­داری و میزان احساس امنیت اجتماعی در بین دانشجویان رابطه وجود دارد.

 

روش تحقیق

روش پژوهش حاضر توصیفی– همبستگی بوده و برای جمع­آوری داده‌‌ها از منابع کتابخانه‌‌‌ای و اسنادی و به منظور سنجش میزان دین­داری و احساس امنیت در بین جامعه نمونه، از روش پیمایشی با استفاده از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. جامعه آماری دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می‌ واحد تبریز ‌می‌باشد که بر اساس بر اساس اعلام دانشگاه به تعداد 21000 نفر دانشجو به تفکیک مقاطع تحصیلی دانشجو ‌می‌باشد.

نمونه آماری از دانشجویان به تعداد 377 نفر دانشجو  بر اساس فرمول کوکران (فرمول تعیین حجم نمونه) و درجه اطمینان 95 درصد و خطای 5 درصد و p=q=0/5 محاسبه گردید. نمونه آماری از بین دانشجویان دانشگاه آزاد اسلا‌می ‌واحد تبریز با استفاده از فرمول تعیین حجم نمونه(منصورفر، 1376: 319)، زیر انتخاب گردید که تعداد آن 377 نفر است.

 

 

در ‌‌‌این فرمول: 21000=N «کمیت با ضریب اطمینان 95 درصد» 96/1=t  5/0=p و 5/0=q اشتباه قابل قبول 5%=d. هم‌چنین برای این که از افت آزمودنی جلوگیری شود 380 پرسشنامه از پاسخگویان تکمیل گردید. از روش نمونه‌گیری طبقه‌ای متناسب با حجم (براساس جنس و مقطع تحصیلی) در مرحله اول و دوم و در مرحله سوم تصادفی ساده استفاده گردید. بدین ترتیب که در مرحله اول بر اساس نسبت دانشجویان بر حسب سن و جنس حجم نمونه انتخاب گردیده و سپس در مرحله بعد بر اساس نمونه­گیری تصادفی انتخاب گردید.

 

جدول شماره (1): توزیع جامعه و نمونه آماری به تفکیک تعداد دانشجویان در مقاطع تحصیلی و جنس

مقطع تحصیلی دانشجویان	حجم جامعه		حجم نمونه
	زن	مرد	زن	مرد
کارشناسی	7800	6200	142	112
کارشناسی ارشد	2800	2200	51	40
دکتری	700	1300	12	23
جمع	11300	9700	205	175

       

یافته‌های تحقیق

در تحلیل آماری داده‌‌ها، رابطه ابعاد دین­داری با احساس امنیت در پنج بعد بررسی شده است. هم‌چنین با توجه به ‌‌‌این که برای سنجش هر بعد دین­داری و احساس امنیت از چندین سوال استفاده شده است. از ‌‌‌این رو سوال‌‌ها پس از ترکیب تجزیه و تحلیل شده­اند. با توجه به فاصله‌‌‌ای بودن سوال‌های مربوط به دو متغیر ذکر شده از آزمون همبستگی برای بررسی همبستگی بین متغیرها استفاده گردید.

نتایج آزمون فرضیه رابطه بین میزان دین­داری افراد در بعد فکری و میزان احساس امنیت اجتماعی این است که بین بعد فکری دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌دار مثبت و ضعیفی وجود دارد.

جدول شماره (2): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین بعد فکری و احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
بعد فکری دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	*101/0 005/0 380

 

آزمون فرضیه رابطه بین میزان دین­داری افراد در بعد اعتقادی و میزان احساس امنیت اجتماعی حاکی از آن است که بعد اعتقادی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌دار مثبت وجود دارد.

جدول شماره (3): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین بعد اعتقادی و  احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
بعد اعتقادی دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	**281/0 005/0 380

 

نوع و جهت رابطه خطی و مستقیم است، به عبارت دیگر هر اندازه که بعد اعتقادی دین­داری در دانشجویان بالا باشد، میزان احساس امنیت اجتماعی در آنان بیشتر است و بر عکس.

آزمون فرضیه رابطه بین بعد مناسکی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی نتیجه‌ای که از آزمون مذکور حاصل شد سطح معنی‌داری محاسبه شده (005/0= sig) کمتر از حداقل سطح معنی‌داری آماری بوده است، بنابراین از لحاظ آماری بین بعد مناسکی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌داری وجود دارد. همان طور که دمراس اشاره ‌می‌کند، افرادی که  از تعاملات و سرمایه اجتماعی بیشتری بهره­مند ‌می‌شوند و همین موضوع به فرد کمک ‌می‌کند تا در انسجام اجتماعی که در مناسک، به ویژه مناسک جمعی احساس ‌می‌کند، به گونه‌‌‌ای در ذهنش تعمیم یابد و فرد در جامعه و فضاهای مختلف احساس ناامنی نکند.

 

جدول شماره (4): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین بعد مناسکی دین­داری و  احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
بعد مناسکی دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	**146/0 005/0 380

 

آزمون فرضیه رابطه بین میزان دین­داری افراد در بعد تجربی و میزان احساس امنیت اجتماعی نتایج حاصل از آزمون فرضیه فوق نشان می‌دهد سطح معنی‌داری محاسبه شده (005/0=sig) کمتر از حداقل سطح معنی‌داری آماری بوده است، بنابراین از لحاظ آماری بین بعد تجربی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌داری وجود دارد.

 

 

 

جدول شماره (5): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین بعد تجربی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
بعد تجربیی دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	**168/0 005/0 380

 

نتایج حاصل از آزمون فرضیه رابطه بین دین­داری افراد در بعد پیامدی و احساس امنیت اجتماعی به شرح زیر است:

 

جدول شماره (6): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین بعد پیامدی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
بعد پیامدی دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	**211/0 005/0 380

 

سطح معنی‌داری محاسبه شده (005/0=sig) کمتر از حداقل سطح معنی‌داری آماری بوده است، بنابراین از لحاظ آماری بین بعد پیامدی دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌داری وجود دارد.

و نتیجه کلی از آزمون فرضیه رابطه بین دین­داری به طور کلی و احساس امنیت حاکی از آن بود که سطح معنی‌داری محاسبه شده (005/0=sig) کمتر از حداقل سطح معنی‌داری آماری بوده است، بنابراین از لحاظ آماری بین دین­داری و احساس امنیت اجتماعی همبستگی معنی‌داری وجود دارد، بدین معنی که با افزایش دین­داری، احساس امنیت اجتماعی افزایش ‌می‌یابد و بر عکس.

 

جدول شماره (7): آزمون همبستگی r پیرسون رابطه بین دین­داری و احساس امنیت اجتماعی

	احساس امنیت اجتماعی
دین­داری	ضریب همبستگی سطح معنی‌داری تعداد مشاهدات	**206/0 005/0 380

 

هم­چنین در بحث رگرسیون برای برازش مدل مذکور کلیه ابعاد متغیر دین­داری (ابعاد پنج‌گانه
دین­داری یعنی بعد فکری، اعتقادی، مناسکی، تجربی و پیامدی) که در مقیاس فاصله‌ای اندازه‌گیری شده بودند به عنوان متغیرهای مستقل وارد معادله شدند. از روش رگرسیون گام به گام استفاده شد به این صورت که ابتدا متغیری که دارای بیشتر ضریب رگرسیونی و کمترین P-value را داشته باشد، برای مدل اول انتخاب می‌شود و در گام‌های بعدی سایر متغیرها به ترتیب اهمیت وارد مدل رگرسیونی گردید.

نتایج تحلیل رگرسیونی "عوامل تبیین کننده احساس امنیت اجتماعی" نشان می‌دهد که از میان متغیرهای مستقل وارد شده در مدل رگرسیونی در مدل نهایی همه متغیرها وارد معادله رگرسیونی شدند و تقریباً 22 درصد از تغییرات متغیر وابسته تحقیق را تبیین می‌کنند. خلاصه مدل رگرسیونی چندگانه در جدول (8) آمده است:

 

جدول شماره (8): شاخص‌ها و آمارهای تحلیل رگرسیونی چند متغیره‌ای ”احساس امنیت اجتماعی“

ضریب همبستگی چندگانه	(Multiple  R)	469/0
ضریب تبیین	(R  Square)	22/0
ضریب تبیین تصحیح شده	(Adjusted R Square)	215/0
اشتباه معیار	(Standard Error)	19/0

 

نتایج تحلیل واریانس برای مدل نهایی نشان می‌دهد که متغیرهای تبیین کننده به طور معنی‌داری قادر هستند تغییرات متغیر وابسته "احساس امنیت اجتماعی" را پیش‌بینی و تبیین کنند. به عبارت دیگر، مدل تبیینی AR تصحیح شده معنی‌دار می‌باشد. از میان متغیرهای که وارد مدل شده‌اند متغیر تابع بیش از هر عامل دیگر از بعد اعتقادی دین­داری تأثیر می‌پذیرد.

 

جدول شماره (9): تحلیل واریانس رگرسیون چند متغیره ”احساس امنیت اجتماعی“

منبع تغییرات	مجموع مربعات	درجه آزادی		میانگین مربعات	F	Sig
رگرسیون	970/15	4		99/3	63/76	000/0
باقیمانده	544/19	375	0521/0
کل	514/35	379

 

بحث و نتیجه‌گیری

با مقایسه تحقیق حاضر و مطالعات پیشین و چهارچوب نظری، به ‌‌‌این نتیجه ‌می‌رسیم که نتایج تحقیق در منطقه مورد مطالعه در راستای چارچوب نظری و نتایج پیشین است. در رابطه ابعاد دین­داری با احساس امنیت اجتماعی، از جمله مطالعات علمی‌در زمینه بعد مناسکی و مطالعات گلانتر، لورن و کارل در زمینه بعد پیامدی، نتایج ‌‌‌این تحقیق در راستا و تأیید نظریات و مطالعات پیشین است. هم‌چنین بر اساس نظریات دورکیم با در نظر گرفتن نتایج به دست آمده از تحقیق حاضر، بین دین­داری و نظم و احساس امنیت اجتماعی رابطه وجود دارد و به استناد تئوری گیدنز رابطه بین دین­داری و احساس امنیت اجتماعی نیز تأیید ‌می‌گردد. یافته‌های پژوهش حاضر نتایج تجربی پژوهش‌های انجام شده داخلی و خارجی را نیز تأیید ‌می‌نمایدکه نتایج تحقیق و پژوهش‌های پوراحمد و همکاران و زنگی­آبادی و احمدی هم موضوع را تأیید ‌می‌نماید.

پیشنهادها

پیشنهادها و راهکارها بر اساس یافته‌های پژوهش به شرح زیر است:

- امنیت اجتماعی مقوله چند بعدی ‌می‌باشد. در ‌‌‌این پژوهش ارتباط آن با دین­داری مورد بررسی قرار گرفت. بنابراین با توجه به جامعه ‌‌‌ایران، ازطریق تقویت هنجارهایی که ریشه در مذهب دارند نظیر اعتماد، حسن ظن، درستکاری و نظایر‌‌‌این‌‌ها ‌می‌توان به افزایش سرمایه اجتماعی در جامعه کمک کرد و از بروز رفتارهای ضد اجتماعی (دروغگویی، خیانت در امانت و نامنی) جلوگیری نمود.

- از آن جایی که در پژوهش حاضر بین احساس امنیت و و جنس تفاوت مشاهده گردید و در برخی شاخص‌‌ها زنان احساس امنیت پایین­تری داشتند، لذا سازمان‌های نظارتی با تأمین امنیت در فضاهای عمو‌می ‌از جمله پارک‌‌ها، کوچه‌‌ها و ... موجبات ارتقاء احساس امنیت در بین آن‌‌ها را فراهم بیاورند.

- انجام تحقیقات اجتماعی در دراز مدت منجر به افزایش شناخت و در نتیجه تأثیر بر رفتارهای عموم مردم ‌می‌گردد، لذا پیشنهاد ‌می‌گردد تحقیقات مرتبط با احساس امنیت اجتماعی در میان اقشار مختلف مردم انجام گیرد تا نسبت به موضوع شناخت و آگاهی بیشتر حاصل شده و بینش و نگرش مردم نسبت به موضوع گسترده و حساسیت بیشتر گردد.

- رسانه‌های جمعی خصوصاً تلویزیون در‌‌‌ ایجاد رفتارها و تغییر آن نقش اساسی دارند، با توجه به وضعیت امروزی جامعه ‌‌‌ایران و گسترش استفاده از انواع رسانه‌ها به ویژه رسانه‌های اجتماعی، لزوم پرداختن به رفتارهای اصیل و ریشه‌دار اخلاقی و دینی و تهیه و تدوین برنامه‌های مرتبط با ضرورت ایجاد و حفظ امنیت اجتماعی ‌می‌توانند در شکل‌گیری و تدوام احساس امنیت در میان همه اقشار جامعه به ویژه دانشجویان نقش اساسی‌‌‌ایفاء نمایند.

- با توجه به ‌‌‌این که مناسک جمعی با تقویت تعاملات اجتماعی، احساس امنیت را در فرد تقویت ‌می‌کند، با تشویق مردم و دانشجویان و مهیاکردن زمینه‌های روانی حضور افراد در مراسم‌هایی با مضمون و محتوای معنوی و دینی، ‌می‌توان به تقویت احساس امنیت در افراد کمک کرد.

- درهمین راستا سرمایه‌گذاری هدف­مند در دانشگاه و برگزاری منظم مراسم‌های اجتماعی و فرهنگی با محتوای اخلاقی و دینی، در قالب‌ها و به مناسبت‌های مختلف ملی، دینی و قومی و ... ‌می‌تواند احساس آرامش را در دانشجویان تقویت نماید.    

---

1.  Functionalists

^1. Societal Security

^2. Barry Buzan  

^3. Ole Weaver

^4. Lemaitre

مراجع

منابع

آرون، ریمون. (1388). مراحل اساسی اندیشه در جامعه شناسی. مترجم: باقر، پرهام. تهران: انتشارات علمی ‌و فرهنگی.

احمدی، محمد؛ و کلدی، علیرضا. (1391). سنجش میزان احساس امنیت اجتماعی در بین زنان شهر سنندج و عوامل موثر بر آن، فصلنامه علمی ‌و پژوهشی زن و جامعه. سال سوم، شماره چهارم، زمستان 1391.

بوزان، باری. (1378). مردم، دولت‌‌ها و هراس. ترجمه: پژوهشکده مطالعات راهبردی.

بیات، بهرام. (1388). جامعه­شناسی احساس امنیت. تهران: انتشارات امیرکبیر.

پوراحمد و همکاران. (1391).  بررسی رابطه دین­داری و احساس امنیت در فضاهای شهری و روستایی، فصلنامه پژوهش‌های راهبردی امنیت و نظم اجتماعی. سال اول، شماره اول.

خدایاری، محمد. (1388). مقیاس‌های سنجش دین­داری در ‌‌‌ایران. تهران.

دلاور، علی. (1384). ساخت و هنجاریابی شاخص‌های احساس امنیت در تهران، دو ماهنامه علمی ‌پژوهشی دانشگاه شاهد. سال پانزدهم، شماره 28، اردیبهشت 1387.

دورکیم، امیل. (1383). صور ابتدایی حیات دینی، ترجمه: باقر، پرهام، تهران: نشر مرکز.

رجبی‌پور، محمود. (1382). درآمدی بر احساس امنیت در بستر امنیت عینی، فصلنامه دانش انتظامی. سال پنجم، شماره 2.

رجبی‌پور، محمود. (1382). درآمدی بر احساس امنیت در بستر امنیت عینی. تهران: انتشارات معاونت اجتماعی ناجا.

رفیع پور، فرامرز. (1378). آنو‌می‌اجتماعی. تهران: انتشارات شرکت سها‌می‌انتشار.

روی، پل. (1382). معمای امنیت اجتماعی. ترجمه: منیژه، نویدنیا. فصلنامه مطالعات راهبردی.سال ششم، شماره سوم. صص 708-605. قابل دسترس در www.sid.ir.

زنگی‌آبادی، علی؛ و همکاران. (1390).  سنجش احساس امنیت اجتماعی در بین شهروندان شهرهای کوچک و مرزی، فصلنامه دانش انتظا‌می. ‌سال سیزدهم، شماره اول.

سراج‌زاده، سیدحسین. (1378). نگرش‌‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی و دلالت‌‌های آن برای نظریه سکولارشدن، نمایه پژوهش. شماره 9 و 10، بهار و تابستان 1378.

صانعی، پرویز. (1385). جامعه‌شناسی ارزش‌‌ها. تهران: انتشارات جار.

عسگری، محمود. (1381). مقدمه‌‌‌ای برجامعه­شناسی امنیت، فصلنامه راهبرد. شماره26، صص 111-93.

فراستخواه، مقصود. (1377). دین و جامعه. تهران: شرکت سها‌می ‌انتشار.

قاضی طباطبایی، محمود. (1376). تکنیک‌های خاص تحقیق. تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور.

کیوی، ریمون؛ و لوک وان، کامپنهود. (1391). روش تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه: عبدالحسین، نیک‌گهر. تهران: چاپ اول، نشر توتیا.

گیدنز، آنتونی. (1377). پیامدهای مدرنیت. ترجمه: محسن، ثلاثی. تهران: نشر مرکز.

مرکز آمار‌‌‌ ایران. (1391). نتایج تفصیلی سرشماری1390. تهران: انتشارات مرکز آمار ‌‌‌ایران.

منصورفر، کریم. (1376). روش‌های آماری. تهران: انتشارات دانشگاه تهران. 

موذن جامی، محمدهادی. (1384). تاملی بر مفهوم نظم و امنیت و عوامل مرتبط با آن، فصلنامه مطالعات امنیت اجتماعی. شماره 1.

نادری، حمداله؛ و همکاران. (1389). بررسی رابطه احساس امنیت اجتماعی و سرمایه اجتماعی (مطالعه موردی شهر اردبیل)، فصلنامه مطالعات امنیت  اجتماعی. شماره 21، بهار 1389.

نبوی، سید عبدالحسین؛ و همکاران. (1389). بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی موثر بر احساس امنیت اجتماعی، فصلنامه جامعه‌شناسی کاربردی. شماره 4، زمستان 1389.

ورسلی پیتر. (1379). نظم اجتماعی در نظریه جامعه­شناسی. ترجمه: سعید، معیدفر. تهران: انتشارات تبیان.

همیلتون، ملکم. (1387). جامعه­شناسی دین. ترجمه: محسن، ثلاثی. تهران: نشر ثالث.

Buzan, Barry; Weaver, Ole. (1998). Liberalism and security: the contradictions of the liberal leviathan. Copenhagen peace research institute (COPRI) Working papers.