مناظره با ابلیس در ادب عرفانی

عرفان اسلامی

مقاله 9، دوره 10، شماره 38، دی 1393   

نویسندگان

علی اکبر افراسیاب پور¹؛ فرشته سعدی²؛ فریبا میربلوک بزرگی³

¹عضو هیأت علمی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

²دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

³پژوهشگر آموزش و پرورش منطقه چهار تهران

چکیده

ابلیس در متون نظم و نثر فارسی هم مطرح گردیده است و گفتگو یا مناظره با ابلیس به گونه‌ای اختصاصی در ادبیات عرفانی قابل شناسایی است. عارفان با الگو گرفتن از قرآن کریم و دیگر کتاب‌های آسمانی، در قالب حکایات و مجادله‌هایی که بین ابلیس و پیامبران و یا عارفان ترسیم نموده‌اند که در ضمن آن به پرسش و اشکال‌هاییعقیدتی هم پاسخ داده‌اندجنبۀبرجسته‌ای از ادبیات تعلیمی را به نمایش گذاشته‌اند و ابلیس در اغلب مناظرات تلاش دارد که عمل خود را توجیه کند و خود را عاشق راستین معرفی نماید. برخی ابلیس را مظهر اخلاق ناپسندی چون تکبر و غرور و تند خویی و نمادی برای قهر الهی دانسته‌اند، از طرفی چون خداوند را احسن الخالقین می‌دانسته‌اند که همه چیز را حکیمانه و خیرخواهانه آفریده است، برای خلقت ابلیس هم حکمت‌هایی سودمند جستجو نموده‌اند که ناآشنایان گمان کرده‌اند از ابلیس دفاع شده است، چنانکه او را کارگزار الهی برای آزمایش انسان‌ها خوانده‌اند. در اینجا مناظره با ابلیس در پنج شیوۀ مناظره با خداوند، انبیا، عرفا، باخود و افراد ناشناس بررسی گردیده است و نمونه‌های آن از ادبیات عرفانی استخراج شده است.

کلیدواژه‌ها

شیطان؛ ادبیات تعلیمی؛ مناظره؛ حدیث نفس؛ توحید