اقسام و القاب بهشت در قرآن و شعر فارسی تا قرن هشتم هجری

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 8، دوره 10، شماره 36، تیر 1397، صفحه 180-197   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

مریم محمدزاده

استادیارگروه زبان و ادبیات فارسی، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر.ایران

چکیده

    در ادب فارسی و در تفاسیری از قبیل اطیب­البیان فی تفسیر­القرآن، ترجمة تفسیر­طبری و کشف­ الاسرار از هشت بهشت سخن به میان آمده است؛ در حالی که در دو روایت جداگانه­ ای که از ابن عباس نقل شده از هفت بهشت بحث شده است و امام باقر(ع) در کافی، تعداد بهشت­ ها را چهار بهشت می­داند. علاوه بر ­این آراء­گوناگون در زمینة تعداد بهشت­ ها، اسامی آنها نیز به طور یکسان روایت نشده است؛ لذا در این پژوهش به روش کتابخانه­ ای و با استفاده از ابزار فیش­برداری و بهره­ گیری از فنّ تحلیل محتوا، به بررسی انواع و اقسام  بهشت­ در قرآن پرداخته شد و مفاهیم و تصاویر ارائه شده دربارة آنها با شعر فارسی تا قرن هشتم هجری مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید که بر خلاف تصوّر عمومی که در ادبیّات فارسی نیز منعکس شده است در منبع وحی، از چهار بهشت جنّه­ العدن، جنّه ­النعیم، جنّه­ المأوی و جنّه­ الفردوس سخن به میان آمده است و دارالسّلام، دارالقرار، علّییین و خلد، القاب این چهار بهشت هستند که به نادرست در اعتقاد عمومی و ادبیّات فارسی جزو اقسام هشت بهشت مطرح گردیده­ اند.

کلیدواژه‌ها

بهشت؛ قرآن؛ شعر فارسی؛ جنّه العدن؛ جنّه النعیم؛ جنّه المأوی و جنّه الفردوس

مراجع

1. قرآن
2. آلوسی، سیّد محمود­، 1415 ق­، روح المعانی فی تفسیر القرآن­، بیروت­: دارالکتب العلمیّه.
3. ابو­حیان­، محمّدبن یوسف­،­1420 ق­، البحر المحیط فی التفسیر­، بیروت­: دارالفکر.
4.  افصحی­،­نفیسه­،­1386­،­واژگان توصیفی بهشت از دیدگاه معنی­شناسی قرآن­، پایاننامة کارشناسی­ارشد­،­به راهنمایی ابراهیم دیباجی­، دانشگاه تهران
5. امیر­معزّی­، 1318­، دیوان­، به اهتمام عباس اقبال­، تهران­: کتابفروشی اسلامیّه .
6. انوری­، علی بن محمّد­، 1376­، دیوان اشعار­، به اهتمام محمّد­تقی­مدرس­رضوی­،­تهران­: علمی و فرهنگی
7. بغوی­، حسین بن مسعود­، 1420 ق­، معالم التنزیل فی تفسیر­القرآن­، بیروت­: دار احیاء­التراث العربی
8. بیضاوی­، عبدالله بن عمر­، 1418ق­، انوارالتنزیل و اسرارالتأویل، چاپ اوّل، بیروت: داراحیاء­التراث­العربی
9.  پاشایی­، محمّد­تقی­،­1383­، بهشت و بهشتیان در قرآن­، پایاننامة کارشناسی ارشد­، به راهنمایی علی­اصغر­تجری­، حوزة علمیّة قم .
10. ثعالبی­، عبدالرحمن بن محمّد­،­1418 ق­، جواهر­الحسان­فی تفسیرالقرآن­،­بیروت­:­داراحیاء­التراث العربی 
11. حافظ­، خواجه شمس الدین­،­1377­، دیوان­، از روی نسخة دکتر قاسم غنی و علامه قزوینی­، تهران­: سمن
12. حسینی بحرانی­، سیّد هاشم، 1415 ق، تفسیر البرهان­، تهران­: بعثت .
13. خاقانی­، افضل الدین بدیل­،­1377­، دیوان اشعار­، ویراستة دکتر کزّازی­، تهران : مرکز .
14. خواجوی کرمانی­، بی تا­، دیوان کامل­، با مقدمة مهدی افشار­، بی­جا : زرّین .
15. خیّام­، عمر­، 1389­، رباعیّات حکیم عمر خیّام، تهران: ریشة هنر .

16. راغب اصفهانی، حسین بن محمّد،­1412 ق، المفردات فی غرائب القرآن، بیروت: دارالعلم الشامیّه

1. رضوی،­سیّد­تمیز­الحسن، بی­تا، بهشت در قرآن، پایاننامة کارشناسی­ارشد، به راهنمایی مصطفی­اسدی، دانشگاه جامعه المصطفی.

 

1. سعدی، شیخ مصلح الدین، 1386، بوستان، شرح و گزارش از انزابی نژاد ­و سعیدالله قره­بگلو،تبریز: آیدین .
2. ............................  ، 1385، کلیّات سعدی، به اهتمام محمّد علی فروغی، تهران : زوّار .
3. سعدی، توران،­1378، اوصاف­الجنّه فی­القرآن، پایاننامة کارشناسی­ارشد، به راهنمایی دکتر محمّدباقر حجّتی، دانشگاه  آزاد تهران
4. سنایی، مجدود بن آدم ،1364، دیوان اشعار، تصحیح مدرس رضوی، تهران: کتابخانة سنایی .
5. ------------، 1377،­ حدیقه­الحقیقه و شریعه­الطریقه، تصحیح و تحشیة مدرس رضوی، تهران­: دانشگاه تهران
6. طباطبایی، سمیّه، 1386، نگرشی بر بهشت و جهنّم در آیینة نهج البلاغه، پایاننامة کارشناسی­ارشد، به راهنمایی احمد امام زاده، دانشگاه  پیام نور تهران.
7. طباطبایی، سیّد محمّد حسین، بی تا، ترجمة تفسیر المیزان، قم : دفتر انتشارات اسلامی جامعة مدرسین قم
8. طبرسی، سیّد فضل بن حسن ، 1360، ترجمة مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران : فراهانی .
9. 26.  طبری­، 1356، ترجمة تفسیر طبری، تهران: طوس .
10. طریحی، فخرالدین­، 1375، مجمع البحرین، تهران: مرتضوی .
11. طیب، سیّد عبدالحسین­، 1378، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 5، تهران: اسلام .
12. طوسی، محمّد بن حسن، بی تا، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی .
13. عطار، فریدالدین،­، 1373، دیوان، تنظیم جهانگیر منصور ، چاپ اوّل ، تهران : نگاه
14. ........................... ، 1383، منطق الطیر، مقدمه،­تصحیح و­تعلیقات دکتر شفیعی کدکنی، تهران: سخن 
15. ---------- ­،­1385، مصیبت نامه،­تصحیح و­تعلیقات دکتر شفیعی کدکنی، تهران: سخن  .
16. فرّخی سیستانی،­1371، دیوان، به کوشش سیّد محمّد دبیر سیاقی، چاپ چهارم، تهران : زوّار .
17. قطران، ابو منصور­، 1362، دیوان، به اهتمام محمّد نخجوانی، تبریز: شفق .
18. قمی مشهدی، محمّد­بن محمّد­رضا، 1368، تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: وزارت ارشاد

36. کاشانی، ملا فتح الله، 1373، خلاصه المنهج، تهران : اسلامیّه .

1. کلینی، محمّد بن یعقوب، 1363 ، الکافی، تهران: دارالکتب اسلامیّه .
2. گذشته، ناصر ، 1378، بررسی مفهوم بهشت در اندیشه­های دینی، مقالات و بررسی ها ، دفتر 65 .
3. لوائی، افسانه­، 1379، بهشت و اوصاف آن در قرآن، پایاننامة کارشناسی­ارشد، به راهنمایی الیاس کلانتری، دانشگاه  آزاد کرج .
4. مظهری، محمّد ثناءالله­، 1412 ق ، تفسیر المظهری، پاکستان: مکتبه رشدیه .
5. مکارم شیرازی، ناصر، 1374، تفسیر نمونه، تهران: دارالکتب الاسلامیّه .
6. ملا حویش غازی، سیّد عبدالقادر، 1382 ق ، بیان المعانی، دمشق: مطبعه الترقی .
7. منوچهری، احمد بن قوص،­1370، دیوان، به کوشش سیّد­محمّد­دبیر­سیاقی، چاپ اوّل، تهران: زوّار
8. مولوی، جلال الدین، 1380، مثنوی، تصحیح رینولد نیکلسون، تهران: ققنوس .
9. ------------ ،­1385، کلیّات شمس تبریزی­، بر اساس نسخة بدیع­الزمان­فروزانفر،­تهران: ارمغان طوبی .

46. میبدی، احمد بن محمّد، 1371، کشف الاسرار و عدّه الابرار، به اهتمام علی اصغر حکمت، چاپ چهارم، ج 5، تهران: امیر کبیر .

1. ناصر­خسرو، 1378، دیوان اشعار، تصحیح دکتر مجتبی مینوی – دکتر مهدی محقق، تهران: دانشگاه تهران .
2. نظامی،­الیاس­بن­یوسف،­1379،­مخزن­الاسرار،­تصحیح­حسن­وحید­دستگردی،­­به­کوشش­سعید­حمیدیان، تهران: قطره.