نظام جمعیت شهری در مناطق ایران با تاکید بر مطالعه تطبیقی منطقه البرز جنوبی و خراسان

آمایش محیط

مقاله 6، دوره 11، شماره 41، شهریور 1397، صفحه 115-138   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

جواد رحمانی^{* 1}؛ اسفندیار زبردست²

¹(دانشجوی دکتری شهرسازی اسلامی دانشگاه هنر اسلامی تبریز)

²(استاد دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران)

چکیده

نظام شهری هر کشوری بیانگر چگونگی کنش و واکنش متقابل شهرهای آن کشور   می­باشد. در این تحقیق ابتدا به بررسی توزیع فضایی جمعیت شهری ده منطقه طرح کالبدی ملی و منطقه‌ای (از سال­های 1335 تا 1390) پرداخته شده و سپس تحلیل نظام جمعیت شهری در بین ده منطقه کالبدی صورت گرفته است. از بین مناطق ده­گانه طرح کالبدی ملی و منطقه­ای، دو منطقه البرز جنوبی (شامل استان­های تهران، مرکزی، سمنان، زنجان، قزوین، قم و البرز) و خراسان (شامل استان­های خراسان شمالی، خراسان رضوی، خراسان جنوبی)که به ترتیب دارای بیشترین و کمترین میزان تغییر و تحول بین مناطق ده­گانه بوده­اند انتخاب‌شده است. در ادامه تحلیل، شاخص­هایی همچون تغییر جایگاه بیست شهر اول منطقه از سال­های 1335 تا 1390؛ تحلیل تعداد جمعیت واقعی و تعداد جمعیت 20 شهر اول منطقه در رابطه با تئوری زیپف در سال 1390 و همچنین تحلیل­های میزان نخست شهری و عدم تمرکز شهری در دو منطقه البرز جنوبی و خراسان؛ به‌صورت جداگانه انجام‌شده است. سرانجام با مقایسه دو منطقه خراسان و البرز جنوبی باهمدیگر و با مناطق کالبدی ملی منطقه­ای مشخص گردید که منطقه البرز جنوبی به‌رغم اینکه جایگاهش در بین ده منطقه دچار تغییر و تحولی نشده ولی در تحولات درون منطقه­ای دچار تحولات عظیم و بزرگی شده است و بالعکس منطقه خراسان که در تحولات بین منطقه­ای دارای تغییر و تحول اساسی بوده، در تحولات درون منطقه از ثبات نسبی برخوردار بوده است. همچنین در این تحقیق مشخص گردید که با توجه به تحولات بین منطقه­ای، نمی­توان تحلیل و پیش‌بینی درون منطقه­ای را نیز انجام داد.

کلیدواژه‌ها

نظام جمعیت شهری؛ ایران؛ مطالعه تطبیقی؛ مناطق البرز جنوبی و خراسان 

مراجع

 

1. ابراهیم زاده و اسدیان، عیسی و مرتضی (1392). تحلیل و ارزیابی میزان   تحقق­پذیری حکمروایی خوب شهری در ایران، مورد شناسی: شهر کاشمر، جغرافیا و آمایش شهری-منطقه­ای، شماره 6، زاهدان.
2. ابراهیم زاده و رفیعی، عیسی و قاسم (1388). تحلیلی بر الگوی گسترش کالبدی - فضایی شهر مرودشت با استفاده از مدل‌های آنتروپی شانون و هلدرن و ارائه الگوی گسترش مطلوب آتی آن، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، شماره 69، پاییز، تهران.
3. امکچی، حمیده (1383). شهرهای میانی و نقش آن‌ها در چارچوب توسعه ملی، مرکز مطالعات و تحقیقات معماری و شهرسازی، تهران.
4. بسطامی نیا، صفائی پور، ملکی، تازش، امیدی پور؛ امیر، مسعود، سعید، یوسف، کورش (1396). سیرتحولات سلسه مراتب شهری در استان خوزستان طی دهه های (85-1335)، فصل نامه آمایش محیط، شماره 36.
5. بهفروز، فاطمه (1371). تحلیل نظری- تجربی برای متعادل‌سازی توزیع جمعیت در سیستم شهرهای ایران، مجله پژوهش‌های جغرافیا، تهران.
6. تقوایی، مسعود (1379). کاربرد مدل رتبه - اندازه در بازیابی و تعادل بخشی نظام شبکه شهری در ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، شماره 22 و 23، اصفهان.
7. توفیق، پیروز (1384). آمایش سرزمین: تجربه جهانی و انطباق آن با وضع ایران، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
8. جمالی، حسین زاده دلیر و حاتمی علمداری، فیروز، کریم و ایرج (1391). تغییرات ساختاری اقتصادی و بنیان­های جدید برنامه‌ریزی فضایی شهری و منطقه­ای کلان‌شهرها، مورد شناسی: کلان‌شهر تبریز، جغرافیا و آمایش شهری-منطقه­ای، شماره 5، زاهدان.
9. حکمت نیا و موسوی، حسن و میر نجف (1385). کاربرد مدل در جغرافیا با تأکید بر برنامه‌ریزی شهری و ناحیه‌ای، انتشارات علم نوین، یزد، چاپ اول، یزد.
10. خزاعی نژاد و قرخلو، فروخ و مهدی (1391). مطالعه روند تغییرات سکونت جمعیت درمجموع شهری تهران، جغرافیا و آمایش شهری-منطقه­ای، شماره 3، زاهدان.
11. رهنمایی و شاه‌حسینی، محمدتقی و پروانه (1386)، فرایند شکل‌گیری و رشد شهرهای ایران، ماهنامه اطلاعات سیاسی – اقتصادی، شماره 74-73.
12. زبردست، اسفندیار (1386). بررسی تحولات، نخست شهری در ایران، نشریه هنرهای زیبا، شماره 29 بهار، تهران.
13. زیاری، کرامت اله (1384). بررسی سلسله‌مراتب شهری در استان آذربایجان غربی، مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان، جلد هجدهم، شماره 1، اصفهان.
14. سجادی، اسکندرپور، رستمی، ژیلا، مجید، هادی (1394). تحلیل تغییرات شبکه شهری استان همران در یک دوره 50 ساله (1385-1335)، فصل نامه آمایش محیط، شماره 30.
15. سوگل و بیک محمودی، فاضل و حسن (1391)، تحلیلی بر ساختار فضایی جمعیت در نظام شهری استان اصفهان طی سال‌های 1385-1335، آمایش محیط، دوره 5، شماره 19، زمستان.
16. سیاف زاده، علیرضا و همکاران (1391)، بررسی روند تحولات الگوی نظام شهری استان مرکزی و چشم‌انداز آینده آن، جغرافیا و پایداری محیط، شماره 4، پاییز.
17. فرهودی، رحمت‌الله و همکاران (1388). چگونگی توزیع فضایی جمعیت در نظام شهری ایران طی سال‌های 1335 تا 1385، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، دانشگاه تهران، شماره 68، تابستان.
18. عارف زاده، محمدامین (1385). مدل تطبیق سازی نخست شهر و شاخص چهار شهر در تقسیمات استان خراسان، مجله علوم جغرافیایی، شماره 1، بهار، تهران.
19. عباسی، مریانجی، امیدی نژاد، حامد، زهره، احمد رضا (1395). افتراق جغرافیایی- فضایی در محلات شهر خرم آباد، فصل نامه آمایش محیط، شماره 34.
20. مرکز آمار ایران، نتایج تفضیلی زنجان، سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1335 تا 1385.
21. مرکز آمار ایران (1335)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران.
22. مرکز آمار ایران (1390)، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، تهران.
23. نظریان، اصغر (1374). جغرافیای شهری ایران، انتشارات پیام نور، تهران.
24. Jefferson, Mark, (1939). The law of praimat city. Geographical review, Vol 29, No 2, April 1939, pp: 226-232
25. Omuta, Gideon.E.D and Onokbrhoraye.A.G, (1986). Regional Develoment and planning for Africa, university of Benin.
26. Linisky, Arnolds, (1969). Some Generalization Concerning Primate Cities, printed in: Gerald Breese.ed The city in newly developing countries: reading on Urbanism and Urbanization, Prentic Hall, Inc, Englewwood Cliffs, N.J.USA
27. Kerr, D, (1968). Metropolitan Dominance in Canada. Printed in J.Warkent in, Ed, Canada: A Geographical Interpretation, Toronto: Methuen.