بررسی و تحلیل کارکردهای اخلاقی تمثیل در اسرارنامۀ عطار نیشابوری

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 3، دوره 10، شماره 37، مهر 1397، صفحه 44-66   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سید حسین سیدی^{* 1}؛ حسین قاسمی فرد²

¹استاد زبان و ادبیات عربی دانشگاه فردوسی مشهد

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، واحد نیشابور، دانشگاه آزاد اسلامی، نیشابور، ایران

چکیده

تمثیل یکی از شگردهای ادبی مؤثر در بازگویی و تشریح عمده­ترین مسائل اخلاقی و تعلیمی است؛ زیرا با ساده­کردن موضوعات پیچیده، قدرت درک و تحلیل مخاطب عامی افزایش می­یابد. از آن­جا که هدف اصلی شاعران اخلاق­گرا از سرودن شعر، افزایش سطح معرفت و جهان­بینی مردم است، از ابزارهایی چون تمثیل برای پیشبرد و تحقق اهداف تعلیمی مورد نظر خود استفاده می­کنند. عطار نیشابوری در اسرارنامه، با تکیه بر این بخش از قابلیت­های تمثیل، به تبیین و تشریح مسائل گوناگون اخلاقی، دینی و عرفانی پرداخته است. به این اعتبار، در مقالۀ حاضر، با تکیه بر روش توصیفی- تحلیلی، کارکردهای اخلاقی تمثیل بررسی شده است. به نظر می­رسد شاعر از رهگذر بهره­مندی از شگرد مذکور به توضیح موضوعاتی چون: «دنیاستیزی؛ فنا شدن از خودِ انسانی؛ نفس­ستیزی؛ توجه به عشق­ورزی الهی و معنوی؛ پرهیر از آزمندی و مال­دوستی؛ دوری­گزینی از غفلت­ورزی؛ نکوهش ظاهرپرستی؛ بی­اعتباری عمر آدمی و تناسب میان ظرفیت­های انسانی و هدف برگزیده» پرداخته است. شاعر برای جلوگیری از اختلال در فرآیند درک مخاطبان عام خود، از تمثیل­های عمدتاً ساده و زودیاب استفاده کرده است. این تمثیل­ها در عینیت­بخشی به عمده­ترین مسائل اخلاقی که غالباً انتزاعی و نامحسوس هستند، اثرگذار بوده است.

کلیدواژه‌ها

عطار نیشابوری؛ اسرارنامه؛ تمثیل؛ آموزه‌های اخلاقی

مراجع

1- اشرف­زاده، رضا، (1373)، تجلی رمز و روایت در شعر عطار نیشابوری. تهران: اساطیر.

2- _________، (1382)، عطار و دیگران. مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی مشهد: سخن­گستر.

3- بهبهانی، مرضیه، (1387)، «تمثیل، آیینۀ اجتماع (سیری در تمثیل­های ادبیات عرفانی در آثار عطار و مولانا)». فصل­نامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی دانشگاه آزاد اسلامی تهران جنوب. سال 4. شمارۀ 13. ص (76: 43).

4- تجلیل، جلیل و احمدی، شهرام، (1382)، «مفاهیم اخلاقی در چهار منظومۀ عطار (اسرارنامه، الهی­نامه، منطق­الطیر و مصیبت­نامه)». مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. دورۀ 53. شماره­های 167-166. ص (30: 11).

5- جلیلی، رضا و نوروز، مهدی، (1395)، «فنا در نگاه عطار نیشابوری». مجلۀ ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد. شمارۀ 5. ص (60: 41).

6- ________________، (1397)، «تأثیرپذیری تمثیلی وقار شیرازی در منظومۀ بهرام و بهروز از مثنوی مولانا». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 35. ص (89: 73).

7- حجازی، بهجت­السادات، (1390)، انسان کامل در نگاه عطار. تهران: آوای نور.

8- حسینی کازرونی، سید احمد، (1394)، «تمثیل و ادبیات تمثیلی». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. دورۀ 7. شمارۀ 23. ص (24:13).

9- شجیعی، پوران، (1373)، جهان­بینی عطار. تهران: ویرایش.

10- صاحبی، علی، (1390 الف)، تمثیل­درمان­گری: کاربرد تمثیل در بازسازی شناختی. تهران: سمت، چ 3.

11- _______، (1390 ب)، قصه­درمانی (گسترۀ تربیتی و درمانی تمثیل). تهران: ارجمند، چ 2.

12- صنعتی­نیا، فاطمه، (1369)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی­های عطار نیشابوری. تهران: زوار.

13- عبدی مکوند، اسماعیل، (1394)، «آتش در شعر عطار با محوریت تمثیل». فصل­نامۀ تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی دانشگاه آزاد اسلامی بوشهر. شمارۀ 26. ص (30: 13).

14- عطار، فریدالدین محمد بن ابراهیم، (1392)، اسرارنامه. مقدمه و تصحیح و تعلیقات از محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن، چ 6.

15- قشیری، ابوالقاسم، (1374)، ترجمۀ رسالۀ قشیریه. به تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

16- Burns, G.W, (2000), 101 Healing stories using Metaphor in Therapy. NewYork, John Wiley & Sons.

17- Harper, P & Gary, M, (1997), "Maps and Meaning in life and Healing". in Kedar Nath Dwivedi. the Therapeutic use of stories. London, Routledge.