تحلیل زیباشناسی واژگانی ـ دستوری در دوبیتی‌های باباطاهر

زیبایی‌شناسی ادبی

مقاله 9، دوره 9، شماره 35، فروردین 1397، صفحه 195-209   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

چکیده

بررسی و تحلیل زیباشناسانه واژگانی ـ دستوری دوبیتی‌های باباطاهر‌، جهت برآورد و سنجش سبک ادبی این اشعار، از مهم‌ترین مسایل تحلیلی به شمار می‌آید. در این باب مطالعه تغییرات رخ داده در صامت‌ها و مصوت‌های کوتاه و بلند و نیز و تحقیق در مورد چگونگی تخفیف و تشدید در کلمات و هم‌چنین کلمات نامأنوس در زمینه سیستم واژگانی از جنبه‌های مهم محسوب می‌گردند. در مبحث حاضر، بررسی چگونگی شکل گرفتن کلمات و عبارات از نظرگاه دستوری و نیز دستور تاریخی، از جنبه‌های مختلفی چون: کاربرد صفات، تشکیل افعال پیشوندی و مصادر خاص، علامت‌های نکره و جمع به گونه‌ای مرتبط با دستور تاریخی، دیگر مسایل تاریخی را تشکیل داده‌اند که در این پژوهش با شواهد مثال جهت تنویر ذهن مخاطب آورده شده‌اند که در نهایت چگونگی شکیل و زیبا و دلنشین شدن کلام در دوبیتی‌های این سراینده نتیجه تحقیق حاضر خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

باباطاهر؛ دوبیتی؛ واژگان و دستور زبان؛ سطح زبانی

اصل مقاله

تحلیل زیباشناسی واژگانی ـ دستوری
در دوبیتی‌های باباطاهر

مالک باقری*

حامد رفعت­‌جو**

چکیده

بررسی و تحلیل زیباشناسانه واژگانی ـ دستوری دوبیتی‌های باباطاهر‌، جهت برآورد و سنجش سبک ادبی این اشعار، از مهم‌ترین مسایل تحلیلی به شمار می‌آید. در این باب مطالعه تغییرات رخ داده در صامت‌ها و مصوت‌های کوتاه و بلند و نیز و تحقیق در مورد چگونگی تخفیف و تشدید در کلمات و هم‌چنین کلمات نامأنوس در زمینه سیستم واژگانی از جنبه‌های مهم محسوب می‌گردند. در مبحث حاضر، بررسی چگونگی شکل گرفتن کلمات و عبارات از نظرگاه دستوری و نیز دستور تاریخی، از جنبه‌های مختلفی چون: کاربرد صفات، تشکیل افعال پیشوندی و مصادر خاص، علامت‌های نکره و جمع به گونه‌ای مرتبط با دستور تاریخی، دیگر مسایل تاریخی را تشکیل داده‌اند که در این پژوهش با شواهد مثال جهت تنویر ذهن مخاطب آورده شده‌اند که در نهایت چگونگی شکیل و زیبا و دلنشین شدن کلام در دوبیتی‌های این سراینده نتیجه تحقیق حاضر خواهد بود.

واژه‌های کلیدی

باباطاهر، دوبیتی، واژگان و دستور زبان، سطح زبانی

مقدمه

من از روز ازل طاهر بزادم

از این رو نام بابا طاهرستم

                               (باباطاهر، 1383: 54)

بابا طاهر (معین، ج 5، ذیل عنوان)، از دیرباز به واسطة دوبیتی‌های تاثیر‌گذار خویش که با گویش لری سروده محبوب فرزانگان و فرهیختگان علم و ادب و هم‌چنین مردم عامه بوده است. در باب اصلیت و انتساب او سخن‌ها گفته‌اند‌. برخی از غربیان او را ایرانی دانسته‌اند (ریپکا و دیگران، 1381: 318) برخی تاجیکش شمرده‌اند (فخرایی، 54: 1384) برخی او را از اهالی همدان گفته‌اند (خزایل، 1384، ج1: 365) برخی از تبار یهود (اذکایی، 66: 1375) زرین‌کوب او را اهل حق خطاب کرده است (زرین‌کوب، 1388: 192). در هر صورت او را باید عارفی بلند‌مرتبه و سالکی بزرگ‌روح دانست چنان‌که حتی برخی عرفای بزرگ ارادت صادقی به وی نشان داده‌اند. (فخرایی، 1384: 6).

 بحث در این مقال، مربوط به چگونگی سیستم واژگانی و ترکیب لغوی و هم‌چنین ساختار دستوری دوبیتی‌های اوست و در این پژوهش جهت بررسی اشعار و دوبیتی‌ها نسخه اساس کار، دیوان باباطاهر نسخة «وحید دستگردی» به تصحیح و مقدمه «اسماعیل شاهرودی» می‌باشد.

بحث و بررسی راجع به واژه‌ها و عبارات، حول محورهای ذیل است:

تغییر و تبدیل مصوت‌ها و صامت‌ها، تخفیف و تشدید در کلمات و عبارات، کلمات غیر فارسی و هم‌چنین لغات تبدیل یافته یا لغات دری و پهلوی و نیز بررسی وضعیت دستوری دوبیتی‌های باباطاهر‌.

جدول‌ها و مثال‌هایی نیز جهت به عینیت در آوردن وضعیت واژگان و ساخت دستوری دوبیتی‌ها‌، در این مقاله درج گردیده است. در جستار حاضر سعی بر این بوده است که تا حد امکان از شواهد مثال موجود در ابیات استفاده شود (تا حد حوصلة بحث) و در مواردی که شاهد مثال فراوان‌تر از حدود جدول‌ها بوده، اشاره به فراوانی آن‌ها گردیده است.

در باب پیشینه پژوهش شایان ذکر است تحقیقی که مستقیماً در این باب باشد مشاهده نشد اما در مورد اشعار باباطاهر، مقالاتی منتشر شده است.

واژه و زیبایی

«انا جعلنا ما علی الارض زینه لها لنبلوهم ایهم احسن عملا» ( کهف، 7)

زیبایی کیفیتی است که ممکن است در تمام اشیا و مصنوعات اعم از طبیعی یا بشری یافت شود که زبان نیز از آن جمله به شمار می‌رود. در حقیقت هر لفظ با وجود اوست که معنا می‌یابد (رحمانی، 1388: 22). لفظ و زبان، این موجود پویا، متحول و دگرگون شونده است. (انوری، احمدی گیوی، 1372: 325)

اگر از واژه‌ها و سیستم دستوری یک اثر بحث به میان آید غالباً در نهایت بحث به سمت زبان‌شناسی و سبک‌شناسی اثر پیش خواهد رفت‌. اما اگر بر همین منوال به سمت متن نیز اشاره گردد در پایان خواننده از میزان اثرگذاری لغات و ترکیبات و نحوه دستور زبان کلام بر خود آگاه خواهد شد که این امر یقینا شمه‌ای از علم زیبا‌شناسی است.

در باب چیستی زیبایی واژگانی و دستوری ذکر این نکته ضروری است که اصل تقارن در ظاهر و باطن لغات و هم‌چنین اصل ساده‌گرایی و تراش‌خوردگی در بستر رودخانه زمان و در نتیجه صاف و صیقلی شدن لغات و کلمات و سیستم واژگانی است.

در باب زیبا‌شناسی دستوری نیز باید گفت موازین دستور تاریخی به علاوه موارد مربوط به سهل‌کردن قرائت آثار از نکات عمده در این راه به شمار می‌روند. در هر حال بابا‌طاهر از سخن‌گویان صاحب‌دل صوفیه است که حالات گوناگون و واردات قلبی خود را با بیانی ساده و آهنگی مطبوع و الفاظی دلنشین به نمایش گذاشته و معانی وارد را در قالبی که متناسب با زندگی درویشی و کوه‌نشینی است ادا کرده است. (روحانی، 1364: 25)

زیبا‌شناسی واژه‌ها و عبارات در دوبیتی‌های باباطاهر

تغییر در واژه‌ها به وسیلة تخفیف، تشدید و دیگر عوامل موثر در تغییر حالت کلمات و نیز به کار بردن کلمات غیر فارسی (که البته نمود چندان زیادی ندارند) و هم‌چنین کلمات کهنه و غیر مستعمل (در زمان ما)، هنگامی که همراه با دستوری کهن می‌شوند، گه‌گاه در دوبیتی‌های باباطاهر موجب اشکال خواننده در فهم معانی اشعار می‌گردد.

بدین لحاظ، ابیات دیوان باباطاهر از جهات فوق الذکر به شکلی مبسوط لازم است بررسی شوند. در تحلیل و بررسی سطح زبانی دوبیتی‌های باباطاهر، عوامل ذیل نقش تعیین‌کننده‌ای دارند:

الف) تغییر در مصوت‌ها

یکی از خصایص لهجه دوبیتی‌ها (که عمدتاً به گویش لری است)، تغییر در مصوت‌های کلمات زبان فارسی است. این تغییر به چهار طریق صورت می‌گیرد: تغییر در مصوت کوتاه، تغییر در مصوت بلند، تبدیل مصوت‌های کوتاه به یک‌دیگر و تبدیل مصوت‌های بلند به یک‌دیگر.

1ـ تغییر در مصوت‌های کوتاه

در بعضی کلمات مصوت‌های کوتاه در زبان فارسی، به مصوت بلند در گویش لری تبدیل می‌شوند:

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
دل	دیل	کسره به ی	28	1
دامن	دامون	فتحه به و	21	3
آلاله	آلالی	کسره به ی	75	3

2ـ تغییر در مصوت بلند

گاهی اوقات در برخی از کلمات عکس مورد فوق رخ می‌دهد. یعنی مصوت بلند در زبان فارسی تبدیل به مصوت کوتاه در گویش لری می‌گردد :

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
راه	ره	الف به فتحه	15	1

3ـ تبدیل مصوت کوتاه به مصوت کوتاهی دیگر

در گویش موجود در دیوان باباطاهر گاهی مصوتی کوتاه به مصوت کوتاهی دیگر تبدیل می‌شود. این تغییر به صورت تبدیل یکی از مصوت‌های کوتاه به دیگر مصوت کوتاه رخ می‌نمایاند.

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
تو	ته	ضمه به فتحه	15	1
خوشترم	خوشترم	فتحه به ضمه	81	1
بسازم	بسازم	فتحه به ضمه	19	2
برزَنم	برزُنم	فتحه به ضمه	27	1

این تبدیل یکی از گسترده‌ترین تبدیلات دوبیتی‌هایی است که باباطاهر سروده است

4ـ تبدیل مصوت بلند به مصوت بلندی از نوع دیگر

گاهی اتفاق می‌افتد که مصوت بلندی به مصوت بلند دیگری در لهجه به کار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر ظاهر می‌شود:

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
دارم	دیرم	الف به «ی»	14	2
یاران	یارون	الف به مصوت بلند «و»	15	1
ژیان	ژیون	الف به مصوت بلند «و»	17	3
خواهان	خواهون	الف به مصوت بلند «و»	19	1
هجران	هجرون	الف به مصوت بلند «و»	18	4
درمان	درمون	الف به مصوت بلند "و"	18	4
جان	جون	الف به مصوت بلند "و"	18	4
ندانند	ندونند	الف به مصوت بلند "و"	20	2
ایمان	ایمون	الف به مصوت بلند "و"	21	3
رانی	رونی	الف به مصوت بلند "و"	66	2
خوانی	خونی	الف به مصوت بلند "و"	66	2
بیابان	بیابون	الف به مصوت بلند "و"	21	4
باران	بوران	الف به مصوت بلند "و"	25	1

البته گاهی تبدیل مصوت‌های کوتاه و بلند در یک کلمه هم‌زمان صورت می‌گیرد مانند کلمة دارم که در تبدیل شدن            به «دیرم» هم مصوت بلند (الف) و هم مصوت کوتاه (فتحه) به نوعی دیگر تبدیل می‌شوند‌. (ی و)

ب) تغییر در صامت‌ها

در کلمات به کار رفته در دیوان باباطاهر هر از گاهی با تبدیل صامت‌ها مواجه می‌شویم که به دو صورت کلی است: تبدیل صامت به صامتی دیگر و هم‌چنین تبدیل صامت به مصوت.

1ـ تبدیل صامتی به صامت دیگر

بین بیشتر صامت‌هایی که به صامتی دیگر تبدیل می‌شوند با صامت تبدیل شده به آن، معمولاً قرابت لفظی           وجود دارد، مانند تبدیل «دال» به «ذال» یا تبدیل «ب» به «واو».

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
ندانی	نذانی	د به ذ	15	1
بینم	وینم	ب به و	15	2
با	وا	ب به و	53	1
بینند	وینند	ب به و	20	3
بینم	وینم	ب به و	20	3
مبیناد	مویناد	ب به و	22	3
پرویز	پرویج	ز به ج	22	3
بریزن	وریژن	ز به ژ- ب به و	27	3
دانی	ذونو	د به ذ	28	3
بریزم	بریجم	ز به ج	29	1
بسوزم	بسوجم	ز به ج	29	4
سازم	ساجم	ز به ج	32	1
داند	ذونه	د به ذ	33	2
روز	روج	ز به ج	40	1
می کنند	می کرن	ن به ر	51	3
کرده	کرته	د به ت	57	1
بیش	ویش	ب به ت	57	1
ریزد	ریجه	ز به ج	57	2
لابه	لاوه	ب به و	60	3
سوزه	سوجه	ز به ج	57	2
سیلاب	سیلاو	ب به و	60	3
یقه	یخه	ق به خ	81	2
بریزی	بریجی	ز به ج	83	2
نبینی	نوینی	ب به و	90	4

 

چنان‌که ملاحظه می‌شود گاه چندین تغییر در کلمه به وجود می‌آید که البته ملاک ما در    جدول ها، تغییر مورد بحث بوده است.

2ـ تبدیل صامت به مصوت

در بعضی کلمات به کار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر، این تغییر دیده می‌شود:

(قابل ذکر است که موارد تبدیل صامت به «ها»‌ی غیر ملفوظ (به دلیل بروز حذف) در بخش تخفیف کلمات خواهد آمد.)

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
من	مو	ن به و	17	1
شب	شو	ب به مصوت بلند "و"	21	3
آمد	آمو	د به مصوت بلند "و"	23	4
آید	آیو	د به مصوت بلند "و"	23	4
من	ما	ن به الف	42	1
آب	آو	ب به مصوت بلند "و"	49	4
نروید	نرویی	د به ی	66	4
آید	آیی	د به ی	67	4
روید	رویی	د به ی	87	2

ج) تخفیف در کلمات

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های لهجة دوبیتی‌های باباطاهر، تخفیف در کلمات است. این تخفیف معمولاً در وسط و آخر کلمات رخ می‌دهد و با حذف توأم است‌:

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
آمیخته	آمیته	حذف خ	15	2
کرده	کره	حذف د	17	3
دوخته/سوخته	دوته / سوته	حذف خ	38	4
اندوخته	اندوته	حذف خ	42	4
انداختن	انداتن	حذف خ	63	3
آمیخته / ریخته / آویخته	آمیته /  ریته / آویته	حذف خ	71	1
بود	بی	حذف د و تغییر مصوت بلند	15	4
آیند	آین	حذف د	18	2
روند	رون	حذف د	21	1
می‌زنند	می زنن	حذف د	26	2
کند	کره	حذف د و تغییر مصوت	18	4
کردن	کرن	حذف د	19	4
بوسه	بوس	حذف ﻫ	26	2
خودم	خوم	حذف د	26	3
مکن	مکه	حذف ن و تغییر مصوت	40	3
اندیشه	اندیش	حذف ﻫ	32	4
هستم	بیم	حذف و، د، ه	42	2
بود	بو	حذف د	42	3
رفته	روته	حذف ف، تشدید در ضمه	43	1
شوم	شَم	حذف و	44	3
دردها	دردا	حذف ه	75	4
دست	دس	حذف ت	60	1
دیدم	دیم	حذف د	61	1
کن	ک	حذف ن	61	4
اسرافیل	سرافیل	حذف ا	28	1
کسیست	کسیس	حذف ت	63	3
بیرزد	بیرزه	حذف د، تغییر در مصوت	63	4
گویند	گوین	حذف د	64	3
ببّرند	ببّرن	حذف د	65	3
است	بی	حذف د، تغییر در مصوت بلند	67	2
اگر	ار	حذف گ	68	4
شود	شی	حذف د، تغییر در مصوت بلند	82	3
برد	بره	حذف د، تغییر در مصوت	84	1
باز	وا	حذف ز، تغییر در صامت	84	4
ناید	نایه	حذف د، تغییر در صامت	87	4
هستند، باشند، آیند	هند، شند، یند	حذف د، تغییر در صامت	18	1

 

همان گونه که ملاحظه می‌شود در برخی از لغات به همراه حذف و تخفیف، تغییر در صامت و مصوت‌ها نیز قابل مشاهده است‌. مهم‌ترین موارد حذف در اشعار باباطاهر، حذف «خ» مقابل «ت»، حذف «ف» مقابل «ت»، حذف «ت» جلو «س» و حذف «دال» در آخر افعال می‌باشد.

 د) حروف اضافه شده به کلمات  

در برخی از واژه‌ها حروفی به کلمات اضافه می‌شوند‌. البته این قبیل کلمات گاه در فارسی کلاسیک به همین طریق به کار رفته‌اند‌. (حروف اضافه شده به طریق دستوری در بخش دستور مورد بررسی قرار خواهند گرفت.)

 

صورت فارسی	گویش لری	نوع تغییر	شماره صفحه	شماره دوبیتی در صفحه
لاله	آلاله	اضافه شدن آ	18	3
برزگر	برزیگر	اضافه شدن ی	18	3
مدام	مدامان	اضافه شدن ان	48	3
تار چار (چهار)	تارو- چارو	اضافه شدن مصوت بلند و	56	2
شمر	اشمر	اضافه شدن الف	57	1
لابه	آلاوه	اضافه شدن الف ـ تغییر در صامت	60	3
ایم (هستیم)	ایمان	اضافه شدن ان	47	4
سیلاب	سیلاوه	اضافه شدن «ها»ی غیر ملفوظ ـ تغییر در صامت	60	3
انبان	انبانه	اضافه شدن «ها» غیر ملفوظ	85	2

ﻫ ) کلمات و عبارات غیر فارسی

در قرن چهارم و پنجم کم‌کم، راه برای ورود لغات بیگانه باز و بازتر می‌شد و روز به روز تعداد این گونه لغات در زبان فارسی افزایش می‌یافت‌. هر چند هنوز از تصنعات لفظی قرن ششم به بعد در آثار شعرا و نویسندگان آن چنان خبری نبود، اما لغات دیگر زبان‌ها، خصوصا زبان عربی، در آثار ایشان بیشتر و بیشتر جلوه‌گر می‌شد.

دوبیتی‌های باباطاهر نیز از این قاعده مستثنی نبود‌. اگر چه تعداد لغات عربی و... در اشعار باباطاهر اندک است، اما همین تعداد نیز، گاه محقق را به علم بیشتری برای پی بردن به معانی اشعار نیازمند می‌سازد‌. خصوصا این که برخی از این لغات و عبارات از آیات قرآن کریم می‌باشند و از این حیث جذابیت خاصی به سخن بخشیده‌اند:

به دنیا هیچ کس کی ماندنی بی		که دامان بر جهان افشاندنی بی
هنی لا تقنطوا خوانی عزیزم		مگر یا ویلنا نا خواندنی بی

(باباطاهر،1371: 88)

برخی از کلمات عربی به کار رفته در دوبیتی‌های باباطاهر عبارتند از: شرط (ص 17)، قبر (ص 18)، هجران (ص 18)، وصل (ص 18)، قضا (ص 19)، علاج (ص 19)، عاشق (ص 19)، عالم (ص 48)، صبوری (ص 48)، عرب (ص 54)، صراط (ص 55)، حمد و قل هو الله (ص 68)، عشق (ص79)، عزیز (ص 91).

اکثر لغات به کار رفته در دیوان باباطاهر ساده و بدون ابهام می‌باشند. گاهی به ندرت به لغات ترکی نیز در اشعار باباطاهر برخورد می‌کنیم، مانند کلمة «یالان» (دروغ) در دوبیتی زیر:  

دلم از دست ته نالانه نالان		درون دل ز خونم گشته پالان
هزاران قول با ما بیش کردی		همه قولان ته یالان یالان

( باباطاهر، 1371: 49)

و) واژه‌های نا مأنوس

نخست باید گفت که وجود واژه‌های نامانوس در سخن بابا طاهر دلیلی بر کاهش ارزش زیباشناختی اثر وی محسوب نمی‌شود. این لغات امروز ممکن است به گوش چندان خوشایند نباشند اما در گذشته، گاه عکس این قضیه صادق بوده است؛ یعنی برخی از این واژه‌ها و کلمات در ادبیات کهن دارای زیبایی خاص خود بوده‌اند.  

این قبیل واژه‌ها در دوبیتی‌های باباطاهر کم و بیش به چشم می‌خورند‌. البته برخی از کلمات، بنا بر لهجه و سیستم گزینش واژگانی، در اثر تبدیل و تخفیف از حالت فارسی معمول خارج شده‌اند اما تعدادی اندک از کلمات برای خواننده نا مأنوس به نظر می‌رسند که عمدتاً به دلیل انقضای عهد استفاده از آنها، چنین وضعیتی دارند مانند:

هشتن (مصدر، به معنی گذاشتن، ص18)، جره باز (باز نر شکاری، ص24)، بوره (بیا، ص24)، واجم ـ واژم (گویم، ص39)، آذرستان (آتشگاه، ص36)، نهله (نمی‌گذارند، ص36)، وثاق (اتاق، ص34)، تلواسه (میل مفرط، ص49)، بو (باشد، اس، ص42)، هنی(هنوز، ص57) و...

ز) تشدید

برخی از کلمات و واژه‌ها به شکل مشدد (بدون نیاز به تشدید) در دیوان باباطاهر آمده‌اند که اغلب به دلیل ضرورت وزنی چنین شکلی به خود گرفته‌اند‌:

کیّان (کیان)، نکنّی (نکنی، ص15)، سوته دلّان (سوته دلان، ص82 ).

ح) برخی از ویژگی‌های دستوری

این مورد نیز گاهی موجب می‌شود که خوانندگان در مواجهه با دوبیتی‌های باباطاهر چندان دقیق به کنه مفهوم بیت آگاه نشوند. از نظر دستور زبان، این دوبیتی‌ها تابع دستور زبان کهن یا تاریخی می‌باشند و ویژگی‌های کهنگی علائم فعلی و.‌.. در آنها کاملاً مشهود است. چند ویژگی مهم دستوری که بن‌مایة سیستم دستوری دوبیتی‌های باباطاهر است و هم‌چنین برخی از دیگر مختصات دستوری مورد استفاده در دوبیتی‌ها، ذیلاً معرفی خواهد شد‌:

استفاده از «ین» در محل «یای» نسبت: خاکین (39).

کاربرد صفت پیشین از موصوف (‌در برخی از اوقات‌): اسپید باز (باز سپید، ص81).

کاربرد «همی» به جای «می» در معنای استمرار: همی گشت، همی دونم (ص 54)

استفاده از افعال پیشوندی‌: وانویسند (بنویسند، ص 21)، وانهم (بنهم، ص 24).

وانوازم (بنوازم، ص 32)، در گدازه (بگدازه‌، ص42)، وابیرزه (می‌ارزد، ص 63).

5ـ فعل دعایی‌: مرویا (ص 14)، مویناد (مبیناد، ص32).

6ـ «ک» تصغیر: کمترک، پرورک، دلک (ص74).        

7ـ مصادر و اسم مصدرهای خاص‌: هشتن (ص54)، نالش (نالیدن، ص79).

8ـ اسم و اتباع: گیج و ویج (ص57)، خان و مان (ص24).

9ـ انواعی خاص از صفت: درد دار (دردمند، ص36)، وزنین (‌سنگین، ص35).

10ـ «الف» منادا: دلا (ص 46‌)، خداوندا (ص26).

11ـ «ان» جمع به جای «ها»: شامان (شب ها، ص49)، کوهان (کوه‌ها، ص18)، سالان، ماهان (سال‌ها، ماه‌ها، ص19)، گلان (گل‌ها ،ص20).

12ـ به کار بردن «یک» به همراه «ی» نکره: یک عمری (ص41).

13ـ اضافة مقلوب: جو کنار (ص19).

14ـ اسم صوت: هی هی (ص 19).

15ـ نوع خاص از ادغام فعل ربطی در کلمه ماقبل خود: مایلستم (‌مایل هستم، 32)، دلستم ( دل هستم، ص32).

16ـ فعل + ستم (ماضی نقلی‌): آمدستم (آمده‌ام، ص34)، نشنوستم (نشنیده‌ام، ص35)، نگروستم (‌نگرویده‌ام، ص 35‌)، ندروستم (ندرویده‌ام، ص35‌).

از نظرگاه زیبا‌شناسی دستوری باید گفت اشعار این عارف فرزانه پیرو سبک دستوری قرن چهارم و پنجم است که نحوه ساخت جمله‌ها بسیار ساده و بی‌پیرایه توام با لازمه آن یعنی معنایی کامل بوده است (فرشیدورد، 1388: 63). جملات پیچیده کمتر در آثار شاعران و نویسندگان این عهد یافت می‌شود و کلمات اغلب فارسی است‌؛ هم‌چنین ویژگی‌های دستور تاریخی را هم می‌توان در دوبیتی‌های باباطاهر همدانی، مشاهده کرد‌. خود این ساده‌نویسی دلیلی بر زیبایی کلام باباطاهر است. این ساده‌نویسی هم محصول سبکی زمان شاعر است و هم به نوعی سبک شخصی باباطاهر، بر ساده‌نویسی استوار بوده است که دلاویزی کلام را بیش از پیش موجب گردیده است.

 

 

 

 

 

نتیجه‌

بابا‌طاهر همدانی، این عارف وارسته با زبانی شیرین و شکل گفتاری خاص خود دوبیتی‌های زیبایی سروده است که بر دل هر خواننده تاثیر‌گذار است.

در مبحث حاضر دو مختصه زبانی دوبیتی‌های این شاعر ارجمند مورد بررسی قرار گرفت که در مسیر شناخت زیبایی‌های ساختاری واژگان به کار رفته در اشعار وی است. نخست تحلیل وضعیت واژگانی و زبانی اشعار بود که نشان می‌داد مباحث تبدیل، تخفیف و تشدید در سیستم صامت‌ها و مصوت‌ها توأم با کاربرد برخی از واژه‌های غیر فارسی و برخی لغات و افعال نامأنوس شکل ساختاری دوبیتی‌ها را تحت تاثیر خود قرار داده است.

دومین مورد، بررسی وضعیت دستوری ـ زبانی این دوبیتی‌ها بود که روشن می‌ساخت وجود مشخصات دستور تاریخی از قبیل: نوع خاص افعال، پیشوند‌های کهن، مسایل ویژة  زبان... باعث گردیده تا این ویژگی‌ها همراه با سیستم واژگانی دوبیتی‌های باباطاهر از زبان این شاعر، زبانی کهن با ویژگی‌های دستور تاریخی و گویشی خاص در شعر ایجاد کند تا خوانندگان قرن‌ها با این زبان شیرین، شیوا و ارزشمند، دوبیتی‌های بابا طاهر را با گوش جان نیوش نموده، از زیبایی‌های فزون از حد آن آن بهره‌مند گردند.

 

 

 

 

 

 

 

منابع و مآخذ

1ـ قرآن کریم.

 2ـ اذکایی‌، پرویز. باباطاهرنامه. تهران: انتشارات توس، چاپ اول، 1375.

3ـ انوری، حسن؛ احمدی‌گیوی، حسن. دستور زبان فارسی 2، تهران: انتشارات فاطمی،     چاپ هشتم، 1372.

4ـ باباطاهر. دوبیتی‌های باباطاهر عریان همدانی، تهران: نگاران قلم، 1383.

5ـ بابا‌طاهر همدانی. دیوان باباطاهر. نوشته شده از روی نسخه وحید دستگردی، تصحیح و مقدمه اسماعیل شاهرودی، تهران: انتشارات فخر ‌رازی، تهران: چاپ سوم، 1371.

6ـ خزائل، حسن. فرهنگ ادبیات جهان. تهران: کلبه، جلد اول، 1384.

7ـ رحمانی، محمدرضا. روش تحقیق در منطق زیبایی و انسان‌شناسی. تهران: سوره مهر، چاپ اول، 1388.

8ـ روحانی، بابا مردوخ. تاریخ مشاهیر کرد. تهران: سروش، جلد اول، 1374.

9ـ ریپکا، یان،{و...دیگران}. تاریخ ادبیات در ایران، از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمه عیسی شهابی. تهران: علمی و فرهنگی، 1381.

10ـ زرین‌کوب، عبدالحسین. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر، 1388.

11ـ فخرایی، مصطفی. باباطاهر همدانی. تهران: تیرگان، 1384.

12ـ فرشید‌ورد، خسرو. دستور مختصر امروز، برپایه زبان‌شناسی جدید. تهران: سخن، چاپ اول، 1388.

13ـ معین، محمد. فرهنگ فارسی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ بیست و سوم، 1385.

---

* عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تویسرکان، گروه زبان و ادبیات فارسی، تویسرکان، ایران.

** دانشجوی دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور تهران.

تاریخ دریافت: 30/2/97                                                                                                          31/4/97

مراجع

1ـ قرآن کریم.

 2ـ اذکایی‌، پرویز. باباطاهرنامه. تهران: انتشارات توس، چاپ اول، 1375.

3ـ انوری، حسن؛ احمدی‌گیوی، حسن. دستور زبان فارسی 2، تهران: انتشارات فاطمی،     چاپ هشتم، 1372.

4ـ باباطاهر. دوبیتی‌های باباطاهر عریان همدانی، تهران: نگاران قلم، 1383.

5ـ بابا‌طاهر همدانی. دیوان باباطاهر. نوشته شده از روی نسخه وحید دستگردی، تصحیح و مقدمه اسماعیل شاهرودی، تهران: انتشارات فخر ‌رازی، تهران: چاپ سوم، 1371.

6ـ خزائل، حسن. فرهنگ ادبیات جهان. تهران: کلبه، جلد اول، 1384.

7ـ رحمانی، محمدرضا. روش تحقیق در منطق زیبایی و انسان‌شناسی. تهران: سوره مهر، چاپ اول، 1388.

8ـ روحانی، بابا مردوخ. تاریخ مشاهیر کرد. تهران: سروش، جلد اول، 1374.

9ـ ریپکا، یان،{و...دیگران}. تاریخ ادبیات در ایران، از دوران باستان تا قاجاریه. ترجمه عیسی شهابی. تهران: علمی و فرهنگی، 1381.

10ـ زرین‌کوب، عبدالحسین. جستجو در تصوف ایران. تهران: امیرکبیر، 1388.

11ـ فخرایی، مصطفی. باباطاهر همدانی. تهران: تیرگان، 1384.

12ـ فرشید‌ورد، خسرو. دستور مختصر امروز، برپایه زبان‌شناسی جدید. تهران: سخن، چاپ اول، 1388.

13ـ معین، محمد. فرهنگ فارسی، تهران: مؤسسه انتشارات امیرکبیر، چاپ بیست و سوم، 1385.