حکیم سبزواری و سازوارسازی دیدگاه سهروردی و صدرالمتألّهین در مسألۀ اِبصار

 پژوهشهای معرفت شناختی

مقاله 7، دوره 7، شماره 16، دی 1397، صفحه 151-176   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد هادی توکلی^{* 1}؛ حسینعلی شیدانشید²

¹دانش اموخته دکتری فلسفه اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی

²استادیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه

چکیده

صدرالمتألّهین که در اِبصار، به نظریّۀ خلق و انشای صور محسوس توسط نَفْس عقیده دارد، نظریّۀ علمِ حضوریِ اشراقی اِبصار اثر شیخ اشراق، را نپذیرفته و اشکالاتی بر آن وارد کرده است. سبزواری در دفاع از نظریّۀ شیخ اشراق، علاوه بر پاسخگویی به نقدهای صدرالمتألّهین، در توجیه این نظریّه و سازوار ساختن آن با مبانی حکمت متعالیه کوشیده است. این مقاله به گزارش و نقد و بررسی این کوشش سبزواری که در واقع نوعی نوآوری در سازوارسازی دو آن دیدگاه است، اختصاص دارد. حاصل آنکه دو گونه توجیه از سخنان وی می­توان داشت که البتّه با اشکالاتی از جمله ناسازگاری با نظام حکمت اشراقی، روبه­روست، امّا نظریّه­ای را که در تبیین کیفیّت اِبصار در مورد نفوس کامل از توجیه دوم وی به دست می­آید می توان نظریّه­ای جدید در سیر تطوّر نظریّۀ اِبصار دانست که مبتنی بر مبانی حکمت متعالیه نیز هست.

کلیدواژه‌ها

اِبصار؛ سبزواری؛ سهروردی؛ صدرالمتألّهین؛ علم اشراقی

مراجع

1. آشتیانی، سیّد جلال­الدین.(1381). شرح بر زاد المسافر، قم: دفتر تبلیغات اسلامى‏.
2. آملی، شیخ محمد تقی.(1374). دررالفرائد، قم: مؤسسه دارالتفسیر.
3. توکّلی، محمدهادی و حسینعلی شیدان­شید.(1395). «دفاع حکیم سبزواری از سهروردی در کیفیّت اِبصار»، جاویدان­خرد، شماره 30، پاییز و زمستان 1395، ص61-82.
4. جوادی­آملی، عبدالله.(1375-). رحیق مختوم، قم: اسراء.
5. جوادی­آملی، عبدالله.(1386-). سرچشمه اندیشه، تحقیق عباس رحیمیان، قم: اسراء.
6. سبزواری، حاج ملاهادی.(1360). «التعلیقات علی الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة»، در: شیرازی 1360.
7. سبزواری، حاج ملاهادی.(1362). اسرارالحکم، مقدّمه و حواشی ابوالحسن شعرانی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
8. سبزواری، حاج ملاهادی.(1372a). شرح الأسماء الحسنی، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
9. سبزواری، حاج ملاهادی.(1372b). شرح دعاء الصباح ، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: دانشگاه تهران.
10. سبزواری، حاج ملاهادی.(1374). شرح مثنوی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی.
11. سبزواری، حاج ملاهادی.(1376). رسائل حکیم سبزواری، تصحیح و تعلیق سیدجلال­الدین آشتیانی، تهران: انتشارات اسوه.
12. سبزواری، حاج ملاهادی.(1379). شرح­المنظومة، تصحیح و تعلیق حسن حسن­زاده آملى‏ تهران: نشر ناب.
13. سبزواری، حاج ملاهادی.(1383). «التعلیقات»، در: شیرازی، صدرالدین محمد (1383)، الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، ج8، تصحیح علی­اکبر رشاد، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا.
14. سبزواری، حاج ملاهادی.(1981). «تعلیقه بر اسفار»، در: شیرازی1981.
15. سبزواری، حاج ملاهادی.(بی­تا). حاشیه بر المبدأ و المعاد، نسخ خطی کتابخانۀ مدرسۀ فیضیّۀ قم، ش1960، ص512-614.
16. سهروردى، شهاب­الدین.(1380). مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح هانرى کربن، سیدحسین نصر، و نجفقلی حبیبی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.
17. شیدان­شید، حسینعلی.(1395). «نوآوری‌های حکیم سبزواری دربارۀ مسئلۀ اصالت وجود»، معرفت فلسفی، شماره52، تابستان 1395، ص145-170.
18. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1360). الشواهد الربوبیة فى المناهج السلوکیة ، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، مشهد: المرکز الجامعى للنشر.
19. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1361).  العرشیة، تصحیح غلامحسین آهنی، تهران: انتشارات مولى.
20. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1363). مفاتیح الغیب، مقدمه و تصحیح محمد خواجوى، تهران: موسسه تحقیقات فرهنگى.
21. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1378). سه رسائل فلسفى، مقدمه و تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، چ سوم، قم: بوستان کتاب.
22. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1381). زادالمسافر، در: آشتیانی، 1381.
23. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1382). شرح و تعلیقۀ صدرالمتألّهین بر الهیّات شفا، تصحیح نجفقلی حبیبی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.
24. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت: دار احیاء التراث.
25. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1354). المبدأ و المعاد، تصحیح سید جلال­الدین آشتیانى، تهران: انجمن حکمت و فلسفه ایران‏.
26. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1366). تفسیر القرآن الکریم، تصحیح محمد خواجوی، قم: بیدار.
27. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1387). رسالة فی اتّحاد العاقل و المعقول، تصحیح بیوک علیزاده، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.
28. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1391). تعلیقه بر شرح حکمة­الاشراق، در: قطب­الدین شیرازی 1391.
29. شیرازی، صدرالدین محمّد.(1393). شرح الهدایة الأثیریّة، تصحیح مقصود محمّدی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا‏.
30. طباطبائی، سیّدمحمدحسین.(1416). نهایةالحکمة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی‏.
31. عبودیّت، عبدالرسول.(1385). درآمدی به نظام حکمت صدرایی، تهران: سمت؛ قم: انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى.
32. فیّاضی، غلامرضا.(1386). «وجودذهنیدرفلسفۀاسلامی»، معرفت فلسفی، شماره6، تابستان 1386، ص7-17.
33. فیّاضی، غلامرضا.(1387). هستی و چیستی در مکتب صدرایی، تحقیق و نگارش حسینعلی شیدان‌شید، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
34. قطب­الدین شیرازی، محمودبن­مسعود.(1391). شرح حکمة الاشراق (به انضمام تعلیقات صدرالمتألّهین)، تصحیح سید محمد موسوی، تهران: حکمت.
35. مطهّری، مرتضی.(1371). مجموعه آثاراستاد شهید مطهّرى، تهران: انتشارات صدرا.
36. یزدان­پناه، یدالله.(1389). حکمت اشراق: گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهرودی، تحقیق و نگارش مهدی علی‌پور، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‌ها (سمت).