تأثیر تصوّف در منظومه‌های عاشقانه

عرفان اسلامی

مقاله 1، دوره 15، شماره 57، آبان 1397، صفحه 13-39   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سیدمرتضی میرهاشمی¹؛ معصومه سیم چی^{* 2}؛ حبیب‌الله عبّاسی³؛ بهادر باقری⁴

¹استاد‌ تمام زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بین‌المللی پردیس خوارزمی تهران، ایران.

³استاد تمام زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

⁴دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

چکیده

تصوّف، که از آن می‌توان به عنوان یکی از عوامل مهم اجتماعی و فرهنگی یاد کرد، از قرن­های نخستین در جامعۀ اسلامی شکل گرفت و به سرعت رشد کرد. با سنایی وارد عرصۀ ادبیات شد و آثار برجسته­ای در این حوزه چه به صورت نثر و چه از نوع آثار منظوم پدید آمد که مثنوی­های عطار و مولانا از جملۀ آنهاست. تحت تأثیر این آثار و با توجه به غلبۀ روح و فرهنگ تصوّف در فضای اجتماعی قرون هفتم، هشتم و نهم، داستان­های عاشقانۀ عصر نیز که به دلیل نگاه عاطفی و احساسی آن­ها بیش از سایر داستان­ها مورد توجّه بوده­اند دگرگون گشته، ضمن حفظ برخی ویژگی­های آثار پیشین، آب و رنگ تازه­ای به خود گرفتند. در این نوشتار برآنیم تا با بررسی برخی از برجسته­ترین منظومه­های عاشقانۀ این قرون یعنی هشت بهشت امیر خسرو دهلوی(قرن هفتم)، جمشید و خورشید سلمان ساوجی و همای و همایون خواجوی کرمانی(قرن هشتم)، و لیلی و مجنون مکتبی شیرازی(قرن نهم)، عناصر مشترکی را که بیانگر تأثیرپذیری پدیدآورندگان این آثار از اندیشه­های صوفیّه است، استخراج کرده و مورد مطالعه قرار دهیم. نتایج پژوهش بیانگر این معناست که این اثرپذیری تنها به تحول شخصیت­های داستانی و صفات و رفتار آنها محدود نگشته بلکه واژگان و تعابیر عاشقانه نیز چه بسا تحت تأثیر تصوّف بار معنایی گسترده­تری یافته­اند؛ به عبارتی می­توان اذعان کرد که عشق زمینی و مجازی در این داستان­ها به پاکی و بلندای عشق آسمانی ارتقا می­یابد و عشق و عرفان آنچنان در هم آمیخته و به هم پیوند می­خورد که نمی­توان حدّ و مرز مشخصی برای عاشقانه یا عارفانه بودن آن­ها تعیین نمود.

کلیدواژه‌ها

داستان‌های منظوم عاشقانه؛ عشق؛ عاشق؛ تصوّف؛ سالک

مراجع