مضمون‌آفرینی و نمادپردازی از شطرنج در متون منظوم عرفانی

عرفان اسلامی

مقاله 2، دوره 15، شماره 57، آبان 1397، صفحه 41-62   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ناصر علیزاده خیاط¹؛ مهدی رمضانی^{* 2}

¹استاد تمام زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه شهید مدنی آذربایجان. ایران.

²دانشجوی دکتری رشته زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه علامه طباطبایی.ایران.

چکیده

استفاده از مضامین متنوع، گوناگون و به تبع آن نمادپردازی، از جمله شیوه­های شاعران و عارفان برای بیان مطالب و مافی­الضمیر است. با توجه به تعدد آبشخورهای مضمون­آفرینی که خود تحت تأثیر عوامل گوناگونی هستند، شاعران عارفی همچون سنایی، عطار، مولوی، سعدی، حافظ، عراقی، اوحدی و... برای پرورش هر چه بیشتر و انتقال اندیشه­های عرفانی خود از همه امکانات زبانی و بیانی از جمله تأمّل ­برانگیزترین بازی؛ یعنی شطرنج – که در ارتباط مستقیم با حماسه و تداعی صحنه­های رزم است و در ظاهر هیچ تناسبی با اندیشه­های عرفانی ندارد- به بهترین شکل ممکن استفاده کرده­اند. نوشتۀ حاضر بر آن است تا با بازخوانی دقیق آثار منظوم عرفانی، به تحلیل ابیاتی که اصطلاحات شطرنج در آن به کار رفته است، بپردازد. حاصل پژوهش حاکی از تسلط کامل برخی از شاعران عارف به خصوص مولوی به این بازی است؛ چراکه مهمترین مباحث عرفانی و اندیشه­های شاعرانه را با دقایق و ظرایف شطرنج، به نحو احسن بیان کرده­اند.

کلیدواژه‌ها

شطرنج؛ عرفان؛ متون منظوم؛ مضمون‌آفرینی؛ نماد

مراجع