کاربرد ادبی و هنری حرف الف در پهنه ادب پارسی (با تکیه بر اشعار جامی و شاعران سبک عراقی)

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 8، دوره 10، شماره 37، مهر 1397، صفحه 179-224   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

غلامرضا حیدری

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، ابهر، ایران

چکیده

آ، الف، ا، (همزه)، اولین حرف الفبای زبان فارسی و عربی است و نیز نخستین حرف از حروف جمّل و ابجد بوده و به ‌حساب جمّل نماینده عدد یک است. الف، رمز برج ثور است. الف در ادبیات عرفانی و کلامی و فلسفی کنایه از ذات یکتای احدیت، روح اعظم، عالم تجرید و تفرید و سرّ بیچون ... است. حرف الف به‌ واسطه شکل و جایگاه خاص و برخی از ویژگیهای منحصر به ‌فرد، یکی از پرکاربردترین حروف در ساخت مضامین بکر و فضاهای شاعرانه و ترکیبات و تعبیرات نغز و ظریف ادب پارسی بویژه در اشعار شعرای سبک عراقی است. در اکثر اشعار این شاعران، الف؛ سابق، پیشوا، صدرنشین، نامور است. الف؛ نمادِ قد موزون، استوار، مستقیم و رعنا است. الف؛ مظهرِ سرافرازی، سربلندی، لاغری، ضعف، قیام، استقامت، قائم بودن است. الف، عاشق بالای خود است. الف چون سرکش دارد، پس سرکش است. الفِ زبان‌دار و دوزبان، در عین داشتن زبان، خاموش است. الف، فقیرترین به حساب می‌آید. الف؛ نماد بی‌چیزی، فقر، گدایی، عدم و ترک اوصاف است. الف؛ عریانی، شادابی، بی‌سری، میان بستگی و آراستگی را به ذهن متبادر می‌کند. الف؛ مظهرِ تنهایی، تجرد، تفرد، صداقت، درستی و پاکی است. الف، بی‌حرکت و ساکن است. آفرینش الف با نقطه آغاز می‌شود. جمله حروف و اعداد بر محور حرف الف می‌گردند. الف، اولین حرف آفرینش است. الف، نمادِ خُردی و کوچکی و ریزی هم است. الف یکی از مشبه‌به‌های پرکاربرد ادب پارسی است و شعرا در تصاویر و مضامین شعری، خار، هلال ماه، عصا، قلم، انگشت، سرو، ماه نو، کمر باریک و... را به الف مانند می‌کنند. در این مقاله سعی شده است به کاربرد ادبی و هنری الف در اشعار شاعران سبک عراقی با تکیه بر اشعار جامی پرداخته شود.

کلیدواژه‌ها

الف؛ شعر؛ شعرا؛ جامی؛ سبک عراقی

مراجع

1. امیر خسرو دهلوی، محمود، (۱۳۴3)، دیوان امیر خسرو دهلوی، تصحیح سعید نفیسی، چاپ اول، تهران، جاویدان.
2. اوحدی مراغه‌ای، رکن‌الدین، (۱۳۷۵)، دیوان اوحدی مراغه‌ای، به کوشش سعید نفیسی، چاپ دوم، تهران، امیرکبیر.
3. جامی، عبدالرحمن، (۱۳۴۱)، دیوان کامل جامی، تصحیح هاشم رضی، چاپ اول، تهران، پیروز.
4. ___________(1368)، مثنوی هفت‌اورنگ، تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، چاپ پنجم، تهران، انتشارات سعدی.
5. ___________ (1371)، بهارستان جامی، تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ دوم، تهران، انتشارات اطلاعات.
6. حافظ شیرازی، شمس‌الدین، (1374)، دیوان حافظ، به تصحیح محمد قزوینی و قاسم غنی، چاپ اول، تهران، آینده.
7. خواجوی کرمانی، کمال‌الدین، (1374)، دیوان کامل خواجوی کرمانی، به کوشش سعید قانعی، چاپ اول، تهران، انتشارات بهزاد.
8. سعدی، مشرف الدین، (۱۳۶۳)، کلیات سعدی، به اهتمام محمدعلی فروغی، چاپ اول، تهران، نشر محمد.
9. سلمان ساوجی، جمال‌الدین، (1337)، دیوان اشعار سلمان ساوجی، با مقدمه تقی تفضلی و اهتمام منصور مشفق، تهران، صفی علیشاه.
10. سیف فرغانی، محمد، (1364)، دیوان اشعار سیف‌الدین محمد فرغانی، به اهتمام و تصحیح ذبیح‌الله صفا، تهران، فردوسی.
11. شیخ کمال خجندی، مسعود، (1374)، دیوان شیخ کمال خجندی، به اهتمام ایرج گلسرخی، 2 جلدی، تهران، سروش، 1374.
12. عبید زاکانی، نظام‌الدین، (1380)، کلیات عبید زاکانی، با تصحیح و مقدمه عباس اقبال آشتیانی، چاپ دوم، تهران، پیک فرهنگ.
13. عراقی، فخرالدین، (1373)، دیوان فخرالدین عراقی، به اهتمام سعید نفیسی، چاپ هفتم، تهران، انتشارات جاویدان.
14. عمان سامانی، میرزا نورالله، (بی‌تا)، گنجینه الاسرار، تهران، انتشارات اسلامیه.
15. محتشم کاشانی، کمال‌الدین، (1376)، دیوان محتشم کاشانی، به کوشش مهر علی گرکانی، تهران، سنایی.
16. مولوی، جلال‌الدین محمد، (۱۳۶۳)، کلیات شمس تبریزی، به تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر، چاپ دوازدهم، تهران، امیرکبیر.
17. ______________ (۱۳۷۲)، مثنوی معنوی، به تصحیح رینولد نیکلسون، 6 جلد، چاپ دوم، تهران، مولی.
18. نسیمی، عمادالدین، (1372)، دیوان نسیمی، به کوشش یدالله جلالی پندری، چاپ اول، تهران، نی.
19. ولی کرمانی، شاه نعمت‌الله، (۱۳۷۴)، دیوان شاه نعمت‌الله ولی کرمانی، با مقدمه سعید نفیسی، چاپ اول، تهران، نشر نخستین.
20. هلالی جغتایی، نورالدین، (1368)، دیوان هلالی جغتایی، با مقدمه و تصحیح سعید نفیسی، تهران، سنایی.