بازتاب مکاتب کهن دینی و فرهنگی ایرانی در گرایشهای تفسیری حکیم ترمذی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 7، دوره 24، شماره 63، تیر 1397، صفحه 152-178   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

حامد خانی (فرهنگ مهروش)^*

دانشیار گروه الاهیات/ دانشگاه آزاد اسلامی گرگان

چکیده

چکیده
گرچه تا کنون روش‌های مختلف حکیم ترمذی در تفسیر قرآن کریم و فهم‌های نوآورانۀ او کاویده شده، هنوز تا شناخت رویکرد او به قرآن کریم و خاستگاه آن رویکرد راه است؛ آگاهی از این که فهم‌های نوآورانۀ وی از آیاتو روش‌های متفاوتی که در تفسیر به کار می‌گیرد، ریشه در کدام گرایش‌های فکری او دارد؟ به‌طبع برخی گرایش‌های فکری او ـ مثل تمایلش به نوعی رویکرد عرفانی، نوعی تصوف یا به عبارت بهتر، سلوکی اخلاقی و عملی ـ را بر پایۀ مطالعات کنونی می‌توان بازشناخت. بااین‌حال، به نظر می‌رسد که در مرور دقیق‌تر آثار وی رگه‌هایی از گرایش‌های او به دیگر جریان‌های فکری نیز دیده می‌شود. هدف این مطالعه، بازشناسی همین گرایش‌های کم‌تَرکاویدۀ او ست. ربط و نسبت آرای وی با اندیشه‌های رایج در عصرش بازشناخته شود؛ این که آیا مثلاً، وی چه رویکردی به اندیشه‌های کلامی حنفیان اهل سنت و جماعت ماوراءالنهر داشته، یا چه آموزه‌هایی از مکاتب بومی و باستانی ایران وام ستانده، یا چه اندازه از اندیشه‌های شیعیان ـ که در عصر وی حضوری گسترده در ماوراءالنهر داشتند ـ متأثر شده است. افزون بر این، گرایش وی به اندیشه‌های فقیهان اهل اختیار ـــ مکتب فقهی عالمانی همچون طبری، ابن منذر و جز آن‌ها که در اواخر سدۀ سوم گسترش یافت ـــ نیز جای پرسشگری و تأمل دارد. سرآخر، خواهیم کوشید دریابیم چه رویکردهای شاخصی در آثار وی هست که با گرایش وی به هیچ یک از مکاتب شناختۀ عصرش هماهنگی ندارند.
 

کلیدواژه‌ها

کلیدواژه‌ها: تاریخ تفسیر؛ امام صادق (ع)؛ حکمت ایران باستان؛ پیوند تصوف و تشیع؛ زبان نمادین دین

مراجع

منابع

علاوه بر قرآن کریم؛

آذرنوش، آذرتاش، «ادب»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفتم، تهران، 1377ش.

ــــــــــــــــــــ «ادب در آثار حکیم ترمذی»، دوفصلنامۀ پژوهشهای زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، سال هفدهم، شم‍ 46، بهار و تابستان 1395ش.

احمد بن حنبل، الزهد، قاهره، دار الریان للتراث، 1408ق.

برقی، احمد بن محمد، المحاسن، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، اسلامیه، 1370ق، 1330ش.

پاکتچی، احمد، «اندیشه‌های کلامی در سده‌های 2 و 3ق»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هشتم، تهران، 1377ش.

ــــــــــــــــــــ «اندیشه‌های فقهی در سده‌های 4ـ6ق»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هشتم، تهران، 1377ش.

ــــــــــــــــــــ «تأویل»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد چهاردهم، تهران، 1385ش.

ــــــــــــــــــــ «جعفر صادق (ع)»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هجدهم، تهران، 1389ش.

پاک‌نژاد صحنه، شعله و نداف، ویدا، «مفهوم خرد در پازند مینوی خرد»، عرفانیات در ادب فارسی، سال دوم، شم‍ 8، پاییز 1390ش.

جیوشی، محمد ابراهیم، «منهج الحکیم الترمذی فی الحدیث و الفقه»، الازهر، سال 53، شم‍‌ 6، جمادی الثانی 1401ق.

حسینی، عبدالمحسن، المعرفة عند الحکیم الترمذی، قاهره، دار الکاتب العربی.

حکیم ترمذی، محمد بن علی، اثبات العلل، به کوشش خالد زهری، رباط، کلیة الآداب و العلوم الانسانیة، 2005م.

ــــــــــــــــــــ ادب النفس، به کوشش احمد عبدالرحیم سایح، قاهره، الدار المصریة اللبنانیة، 1413ق، 1993م.

ــــــــــــــــــــ «بُدُوُّ الشأن»، ضمن ختم الاولیاء (رک‍: سطور بعد).

ــــــــــــــــــــ تحصیل نظائر القرآن، به کوشش حسنی نصر زیدان، قاهره، مطبعة السعادة، 1389ق، 1969م.

ــــــــــــــــــــ جواب کتاب من الری، ضمن ثلاثة مصنفات للحکیم الترمذی، به کوشش بیراند راتکه، بیروت، فرانتس اشتاینر، 1992م.

ــــــــــــــــــــ جواب المسائل التی سأله اهل سرخس عنها، ضمن ثلاثة مصنفات... (رک‍: مأخذ پیشین).

ــــــــــــــــــــ ختم الاولیاء، به کوشش عثمان اسماعیل یحیی، بیروت، المطبعة الکاثولیکیة، 1965م.

ــــــــــــــــــــ الرد علی الرافضة، به کوشش امین صبحی فرات، جامعة استانبول، 1964م.

ــــــــــــــــــــ ریاضة النفس، به کوشش ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1426ق، 2005م.

ــــــــــــــــــــ غور الامور، به کوشش احمد عبدالرحیم سایح و احمد عبده عوض، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیة، 1422ق، 2002م.

ــــــــــــــــــــ الفروق الکبیر، قسمت استنساخ شده در پایان الفروق الصغیر، نسخۀ خطی شمارۀ 3195 در موزۀ مولانا، قونیه.

ــــــــــــــــــــ المسائل المکنونه، به کوشش محمد ابراهیم جیوشی، قاهره، دار التراث العربی، 1400ق، 1980م.

ــــــــــــــــــــ مکر النفس، ضمن المسائل المکنونة (رک‍: مأخذ پیشین).

ــــــــــــــــــــ منازل القربه، ضمن کیفیة السلوک الی رب العالمین، به کوشش عاصم ابراهیم کیالی، بیروت، دار الکتب العلمیه، 2007م.

ــــــــــــــــــــ المنهیات، به کوشش محمد عثمان خشت، قاهره، مکتبة القرآن، 2003م.

ــــــــــــــــــــ نوادر الاصول، به کوشش عبدالرحمان عمیره، بیروت، دار الجیل.

خلیلی آشتیانی، سمیه، «روش‌شناسی تفسیر تأویلات اهل السنة»، صحیفۀ مبین، سال نوزدهم، شم‍ 53، بهار و تابستان 1392ش.

خلیلی نوش‌آبادی، اکرم، «مفهوم ”الراسخون فی العلم“ در ادبیات فلسفی و آرای تفسیری ملاصدرا»، صحیفۀ مبین، شم‍ 58، سال بیست و یکم، پاییز و زمستان 1394ش.

دشتی، مهدی، «تأثیرپذیری فردوسی از کلینی»، متن‌شناسی ادب فارسی، شم‍ 17، بهار 1392ش.

سایح، احمد عبدالرحیم، الحکیم الترمذی و نظریته فی السلوک، قاهره، مکتبة الثقافة الدینیه، 1427ق، 2006م.

سیوطی، عبدالرحمان بن ابی‌بکر، الحبائک فی اخبار الملائک، به کوشش محمد سعید بسیونی زغلول، بیروت، دار الکتب العلمیه، 1405ق، 1985م.

طباطبایی، جواد، «جاویدان خرد»، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، به کوشش کاظم موسوی بجنوردی و دیگران، جلد هفدهم، تهران، 1388ش.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت، مؤسسة الرساله، 1420ق، 2000م.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، به کوشش علی‌اکبر غفاری، تهران، اسلامیه، 1365ش.

مانویل فایشر، براند، مقدمه بر اثبات العلل حکیم ترمذی (رک‍: سطور پیشین).

مقاتل بن سلیمان، التفسیر، به کوشش احمد فرید، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1424ق، 2003م.

مهروش، فرهنگ، «مبانی نظریۀ تفسیری حکیم ترمذی»، دوفصلنامۀ پژوهشهای زبانی و ادبی در آسیای مرکزی، سال هفدهم، شم‍ 46، بهار و تابستان 1395ش.

ــــــــــــــــــــ «روش تفسیری حکیم ترمذی»، مطالعات میان‌رشته‌ای قرآن کریم، سال اول، شم‍ 2، تابستان 1395ش.

میرفخرایی، مهشید، «خرد بهتر از هر چه ایزدْت داد»، پاژ، شم‍ 7، پاییز و زمستان 1388ش.

نداف، ویدا، «نقش و جایگاه خرد در متون باستانی ایران»، زبان‌شناخت، شم‍ 9، بهار و تابستان 1393ش.

نعمان مغربی، دعائم الاسلام، به کوشش آصف بن علی‌اصغر فیضی، قاهره، دار المعارف، 1383ق، 1963م.

نهج البلاغه، گردآوری شریف رضی، به کوشش محمد عبده، قم، بازنشر دار الذخائر، 1412ق، 1370ش.

هجویری، علی بن‌ عثمان‌، کشف‌ المحجوب‌، به‌ کوشش‌ محمود عابدی، تهران، سروش، 1387ش.

Nasr, Hossein, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, New York, State University of New York, 1993