پژوهشی در چیستی و چرایی نزول تدریجی قرآن

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 23، شماره 61، شهریور 1396، صفحه 99-139   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

چکیده

چکیده
قرآن‌شناسان از گذسته به بحث از نزول تدریجی قرآن پرداخته‌اند و حکمت‌های بسیاری برای آن ذکر کرده‌اند؛ مانند: قوت قلب دادن به پیامبر(ص)؛ تربیت گام به گام امت نوپای اسلامی؛ نزول همگام با رخدادها و شرایط دوره نزول؛ حفظ و فهم بهتر آیات قرآن و... . ذکر این حکمت‌ها، از جهت کمی و کیفی، از دوره‌ای به دوره دیگر متفاوت است. اصل وقوع نزول تدریجی، با توجه به دلایل و شواهد بسیار مسلم و مورد اتفاق اندیشه‌وران مسلمان است اما قریب به اتمام حکمت‌های مذکور با توجه به دلایلی که بر نادرستی آنها می‌توان اقامه کرد، شایستگی عنوان فلسفة نزول تدریجی را ندارند. بر پایه دلایل و شواهدی که روشن می‌سازد تمام سور و آیات قرآن پس از وقوع رخدادها، موضوعات و شرایط مقتضی نزول آنها در دوره رسالت نازل شده‌اند، نزول تدریجی قرآن عبارت است از: نزول پاره‌پاره و بخش‌بخش آن به دنبال همین رخدادها و مقتضیات. فلسفۀ آن نیز، تدریجی الوقوع بودن این رخدادها و مقتضیات است.
 
 

کلیدواژه‌ها

واژگان کلیدی: نزول تدریجی؛ حکمت؛ نقد؛ اسباب و مقتضیات نزول

مراجع

 

 

منابع

 

ابن ابار، محمد بن عبدالله، التکمله لکتاب الصله، تحقیق عبدالسلام الهراس، لبنان، 1415ق.

 

ابن الضریس، محمد بن ایوب، فضائل القرآن و ما أنزل من القرآن بمکة و ما أنزل بالمدینة، دمشق، ‏1408ق.

 

ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، دیوان المبتدأ والخبر فی تاریخ العرب والبربر ومن عاصرهم من ذوی الشأن الأکبر، تحقیق خلیل شحادة، بیروت، 1408 ق.

 

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، تحقیق رمزی منیر بعلبکی، بیروت، 1987م.

 

ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغة، تحقیق عبد السلام محمد هارون، 1399ق.

 

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، 1414ق.

 

ابن هشام، عبدالملک، السیره النبویه، تحقیق مصطفى السقا و دیگران، مصر، 1375ق.

 

ابن‏ابى‏حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق اسعد محمد طیب، ریاض، ‏1419ق‏.

 

ابن‏جوزى، عبدالرحمن بن على، ‏زاد المسیر فى علم التفسیر، تحقیق مهدى، عبد الرزاق‏، بیروت، ‏1422ق‏.

 

ابن‏عاشور، محمدطاهر، التحریر و التنویر، بیروت، ‏1420ق‏.

 

ابن‏کثیر، اسماعیل بن عمر، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق محمدحسین شمس الدین، بیروت، 1419ق.

 

ابو عبید، القاسم بن سلام، فضائل القرآن، بیروت‏، 1426ق.

 

ابوزید، نصر حامد، مفهوم النص دراسة فی علوم القرآن، بیروت،‏‏2000م.

 

أبوشامه، عبدالرحمن بن اسماعیل، المرشد الوجیز إلى علوم تتعلق بالکتاب العزیز، تحقیق طیار آلتی قولاج، بیروت، 1395ق.

 

اسماعیلی‌زاده، عباس، «اسرار و حکمت‌های نزول تدریجی از دیدگاه قرآن»، الیهات و حقوق، ش14، 1388.

 

‏آراسته، حسین جوان، درسنامه علوم قرآنی، قم، 1380ش.

 

آلوسى، محمود بن عبدالله، ‏روح المعانی، تحقیق عبدالبارى عطیه، على‏، بیروت، ‏1415ق.

 

بخاری، اسماعیل بن ابراهیم، الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله(ص) وسننه وأیامه، تحقیق محمد زهیر بن ناصر الناصر، 1422ق.

 

بغوى، حسین بن مسعود، معالم التنزیل‏، تحقیق مهدى، عبد الرزاق‏، بیروت، ‏1420ق.

 

بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، بیروت، 1988م.

 

بیهقی، أحمد بن حسین، دلائل النبوة ومعرفة أحوال صاحب الشریعة، تحقیق عبد المعطی قلعجی، بیروت، 1408ق.

 

بیضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزیل و أسرار التأویل، تحقیق محمد عبدالرحمن‏مرعشلى، بیروت، 1418ق.

 

پیروزفر، سهیلا، «اسباب نزول در گذر زمان»، مشکوه، شماره96و97، 1386.

 

ـــــــــــــ، «انگارۀ تکرار نزول آیه»، علوم حدیث، شماره49و50، 1387.

 

تیمى، یحیى بن سلام، ‏تفسیر یحیى بن سلام، بیروت، 1425ق.

 

ثعلبى، احمد بن محمد، الکشف و البیان، تحقیق ابى محمد ابن عاشور، ‏بیروت، 1422ق.

 

الجمل، بسام، اسباب النزول علما من علوم القرآن، بیروت، 2005م.

 

جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح، تحقیق أحمد عبد الغفور عطار، بیروت، 1407ق.

 

حجتی، محمدباقر، اسباب نزول، تهران، 1391ش.

 

ـــــــــــــــ، تاریخ قرآن، پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، تهران، 1389ش.

 

حسن محسن حیدر، أسباب النزول القرآنی تاریخ و حقائق، قم، 1427ق.

 

حقى برسوى، اسماعیل بن مصطفى، روح البیان‏، بیروت‏، بی‌تا.

 

حکیم، محمد باقر، علوم القرآن، قم‏، 1417ق.

 

رادمنش، محمد، آشنایى با علوم قرآنى،‏ تهران، ‏1374ش.

 

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق، صفوان عدنان الداودی، دمشق/بیروت، 1412ق.

 

رامی ار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، ‏1369ش.

 

زبیدی، محمّد بن محمّد، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق مجموعة من المحققین، بی‌جا، بی‌تا.

 

زرقانى، ‏محمد عبدالعظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بى‏جا، بى‏تا.

 

زرکشى، ‏محمد بن عبدالله، البرهان فی علوم القرآن،‏ بیروت، 1410ق.

 

زمخشرى، محمود بن عمر، الکشاف، تحقیق مصطفى حسین احمد، ‏1407ق‏.

 

زنجانى، ‏ابو عبد الله، تاریخ القرآن، تهران، ‏1404ق.

 

سجستانی، ابن ابی‌داود، المصاحف، تحقیق محمد بن عبده، قاهره، 1423ق.

 

سمرقندى، نصر بن محمد، بحر العلوم‏، تحقیق عمر عمروى، بیروت، ‏1416ق‏.

 

سیدقطب، فى ظلال القرآن‏، بیروت، 1425ق.

 

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، لباب النقول فی اسباب النزول، بیروت، بی‌تا.

 

ــــــــــــــــــــــــــــــ، ‏الإتقان فی علوم القرآن،‏ بیروت‏، ‏1421ق.

 

ــــــــــــــــــــــــــــــ، الدر المنثور فى التفسیر بالماثور، قم، ‏1404ق‏.

 

 شاطبی، إبراهیم بن موسى، الموافقات، تحقیق أبو عبیدة مشهور بن حسن آل سلمان، 1417ق.

 

شاکر، محمد کاظم، روشهاى تأویل قرآن، قم، 1376ش.

 

شاهین، ‏عبد الصبور، تاریخ القرآن، قاهره، ‏2005م.

 

شبر، عبدالله‏، تفسیر القرآن الکریم، قم، 1410ق.‏

 

صادقى تهرانى، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن و السنه‏، قم، 1406ق.

 

صبحى صالح، ‏مباحث فی علوم القرآن‏، قم، ‏1372ش.

 

طباطبائى، محمد حسین، ‏ قرآن در اسلام‏، تهران، ‏1353ش.

 

طباطبایى، محمدحسین، ‏المیزان فی تفسیر القرآن‏، بیروت،‏1390ق‏.

 

طبرانی، سلیمان بن احمد، المعجم الکبیر، تحقیق حمدی بن عبد المجید السلفی، قاهره، بی‌تا.

 

طبرسى، فضل بن حسن‏، مجمع البیان،‏ تصحیح فضل الله طباطبایی و هاشم رسولی، تهران، ‏1372ش.‏

 

ـــــــــــــــــــــــ ‏، جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجى، ‏ قم، 1412ق.

 

طبرى، محمد بن جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، بیروت،‏1412ق‏.

 

طوسى، محمد بن حسن، ‏التبیان فی تفسیر القرآن‏، تصحیح احمد حبیب عاملى، بیروت‏، بی‌تا.

 

عتر، نورالدین، علوم القرآن الکریم، دمشق، ‏1416ق.

 

عیاشى، محمد بن مسعود، التفسیر، تحقیق هاشم‏ رسولى، تهران، 1380ق.

 

غازى عنایة، أسباب النزول القرآنی، بیروت، 1411ق.

 

فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ‏بیروت، 1420ق.

 

فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، تحقیق مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بی‌جا، بی‌تا.

 

فیروزآبادی، محمد بن یعقوب، القاموس المحیط، تحقیق مکتب تحقیق التراث فی مؤسسة الرسالة، بإشراف: محمد نعیم العرقسُوسی، بیروت، 1426ق.

 

فیومی ، أحمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، بیروت، بی‌تا.

 

قاسمى، جمال‏الدین، ‏محاسن التأویل، تحقیق عیون سود، محمد باسل،‏ بیروت، ‏1418ق.‏

 

قرطبى، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن،‏ تهران، ‏1364ش.‏

 

قشیرى، عبدالکریم بن هوازن‏، لطائف الاشارات،‏ ابراهیم بسیونى، ‏ قاهره، 2000م.‏

 

ماوردى، على بن محمد، النکت و العیون، بیروت‏، بی‌تا.

 

مسلم بن حجاج، صحیح مسلم، تحقیق محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت، بی‌تا.

 

مصباح یزدى‏، محمد تقى، قرآن‏شناسى، قم،‏‏1380ش.

 

معرفت، ‏محمد هادى، التفسیر و المفسرون، ‏مشهد، 1418ق.

 

ـــــــــــــــــــ، التمهید فی علوم القرآن،‏ قم، ‏‏1415ق.

 

ـــــــــــــــــــ، تاریخ قرآن، تهران، ‏1382ش.

 

مقاتل بن سلیمان‏، تفسیر مقاتل، تحقیق عبدالله محمود شحاته، 1423ق.

 

مکارم شیرازى، ناصر و دیگران، تفسیر نمونه، تهران،1371ش.

 

مناع القطان‏، مباحث فی علوم القرآن، ‏بیروت، 1421ق.

 

میبدى، احمد بن محمد، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام على اصغر حکمت، تهران، ‏1371ش.

 

نکونام، جعفر، «زبان قرآن گفتاری یا نوشتاری»، پژوهش‌های فلسفی کلامی، شماره3، 1379.

 

ـــــــــــ، درآمدى بر تاریخ‌گذارى قرآن، تهران،‏1380ش.

 

نهاوندى، محمد، نفحات الرحمن فى تفسیر القرآن‏، قم، 1386ش.

 

واحدى، على بن احمد، اسباب نزول القرآن، تحقیق کمال بسیونى زغلول، ‏بیروت، ‏1411ق.‏

 

ـــــــــــــ، الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، تحقیق صفوان عدنان داوودى، بیروت، ‏1415ق.