معناشناسی واژه قرآنی برکت و مشتقات آن و سیر تحول آن تا عصر نزول

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 1، دوره 23، شماره 62، اسفند 1396، صفحه 11-31   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

وحید صفا

حوزه علمیه امام حسین ع، تهران

چکیده

چکیده
«برکت» یکی از مفاهیم اساسی در قرآن و عهدین به شمار می­رود به طوری که در فرهنگ مسلمانان و سایر اهل کتاب حضور فعّال و روشنی دارد؛ با این حال به دلیل احساس وضوح معنا، کمتر به عمق معنای آن پرداخته شده است. در این مقاله می­کوشیم با استفاده از متدهای مختلف زبان­شناسی تاریخی، همانند معناشناسی و ریشه شناسی تاریخی، معنای این واژه را از قدیمی­ترین کاربرد آن در زبان موسوم به نوستراتیک باستان و آفروآسیایی پی جویی کرده و با استفاده از اطلاعات موجود در فرهنگ های زبان­های سامی؛ همچون اکدی، عبری، آرامی، حبشی، سبئی و ... سیر تحول معنای این واژه را در زبان آفروآسیایی و سامی باستان تا دوره زبان عربی عصر نزول و کمی پس از آن دنبال کنیم و به فراخور درک معنای این واژه در بافت فرهنگی خود، به فهم دقیق­تری نسبت به معنای این واژه و مشتقات آن در قرآن کریم دست یابیم.
 

کلیدواژه‌ها

کلیدواژه‌ها: تاریخ گذاری؛ زبان مصری؛ انتقال معنایی؛ ستاک؛ تبارک

مراجع

منابع

قرآن کریم.

ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، به کوشش اسعد محمد الطیب، ریاض، مکتبة نزار مصطفى الباز، 1419ق.

ابن اثیر، مبارک بن محمد، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر، قم، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان، 1367.

ابن درید، محمد بن حسن، جمهرة اللغة، بیروت، دارالعلم للملایین، 1988م.

ابن سیده، علی بن اسماعیل، المحکم و المحیط الاعظم، به کوشش عبدالحمید هنداوی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 2000م.

ابن عاشور، محمد طاهر، التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، 1420ق.

ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، به کوشش محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408ق.

سمعانی، منصور بن محمد، تفسیر القرآن، به کوشش یاسر بن ابراهیم و غنیم بن عباس، ریاض، دار الوطن، 1418ق.

ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف، البحر المحیط، به کوشش صدقی محمد جمیل، بیروت، دارالفکر، 1420ق.

ابو عبید، قاسم بن سلّام، الغریب المصنّف، به کوشش محمد المختار العبیدی، تونس، الموسسه الوطنیه للترجمه و التحقیق و الدراسات بیت الحکمة، 1416ق.

آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، به کوشش علی عبدالباری عطیة، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

بیضاوی، عبدالله بن عمر، انوار التنزیل و اسرار التأویل، به کوشش محمد عبدالرحمن المرعشلی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1418ق.

ثعالبی، عبدالملک بن محمد، فقه اللغة، به کوشش جمال طلبة، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1414ق.

ثعلبی، احمد بن محمد، الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، به کوشش ابی محمد ابن عاشور و نظیر الساعدی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1422ق.

جوهری، اسماعیل بن حمّاد، الصّحاح، به کوشش احمد عبدالغفور عطار، بیروت، دارالعلم للملایین، 1407ق.

خلیل بن احمد، العین، به کوشش مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1980م.

الذییب، سلیمان بن عبدالرحمن، المعجم النبطی، ریاض، مکتبة الملک فهد الوطنیة، 1421ق.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات الفاظ القرآن، به کوشش صفوان عدنان داودی، بیروت، الدار الشامیة، 1412ق.

زجّاج، ابراهیم بن سری، معانی القرآن و اعرابه، به کوشش عبدالجلیل عبده شلبی، بیروت، عالم الکتب، 1408ق.

زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، به کوشش محمد عبدالسلام شاهین، بیروت، دارالکتب العربی، 1407ق.

سالم، عبدالعزیز، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه باقر صدری نیا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1380.

سمرقندی، نصر بن محمد، بحر العلوم، به کوشش عمر بن غرامة العمروی، بیروت، دارالفکر، 1416ق.

شلبی، هند، تفسیر یحیی بن سلام، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1425ق.

صاحب بن عبّاد، اسماعیل، المحیط فی اللغة، به کوشش محمد حسن آل یاسین، بیروت، عالم الکتب، 1414ق.

طبری، محمد بن جریر، جامع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت، دارالمعرفة، 1412ق.

طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیر القرآن، به کوشش احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1376.

عبدالباقی، محمد فؤاد، المعجم المفهرس لألفاظ القرآن الکریم، قم، انتشارات اسلامی، 1386.

علی، جواد، تاریخ عرب در دوران اسلامی، ترجمه منصور داداش نژاد، تهران، پژوهشکده تاریخ اسلام، 1391.

فخررازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1420ق.

فیروز آبادی، محمد بن یعقوب، تنویر المقباس من تفسیر ابن عباس، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1412ق.

------------------------- القاموس المحیط، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415ق.

قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1371.

قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لأحکام القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1364.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

نحّاس، احمد بن محمد، اعراب القرآن، به کوشش خلیل ابراهیم، بیروت، منشورات محمد علی بیضون/دار الکتب العلمیة، 1421ق.

یاحقی، محمد جعفر، فرهنگنامه قرآنی، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1372.

Beeston, A. F. L. et al, Sabaic Dictionary, Beyrouth, Librairie du Liban, 1982.

Biella, J. C., Dictionary of Old South Arabic: Sabaean Dialect, Harvard, Scholars Press, 1982

Black, Jeremy, A Concise Dictionary of Akkadian, Wiesbaden, Harrassowitz Verlag, 2000.

Costaz, Louis, Syriac-English Dictionary, Beirut, Dar El-Machreq, 2002.

Dolgopolsky, Aharon, Nostratic Dictionary, Cambridge, McDonald Institute for Archaeological Research, 2012.

Gelb, Ignace, et al, The Assyrian Dictionary, Chicago, Oriental Institute of Chicago University, 1998.

Gesenius, W., A Hebrew and English Lexicon of the Old testament, ed. F. Brown, Oxford, Clarendon, 1939.

---------------- Hebrew and Chaldee Lexicon to the Old testament scriptures, tr. Samuel P. T., Grand Rapids, Baker Books, 1997.

Jastrow, Marcus, A Dictionary of the Targumim, London/New York, G. P.Putnam's Sons, 1903.

Klein, E., A Comprehensive Etymological Dictionary of the Hebrew Language, Jerusalem, The University of Haifa, 1987.

Krahmalkov, Ch. R., Phoenician-Punic Dictionary, Leuven, Peeters, 2000.

Lesco, L., A Dictionary of Late Egyptian, Fall River, Fall River Modern Printing Co, 2002.

Leslau, W., Comparative Dictionary of Geez, Wiesbaden, Otto Harrassowitz, 1991.

Lipinski, E., Semitic Languages Outline of A Comparative Grammar, Leuven, Peeters, 1997.

Militarev, A., «A complete etymology-based hundred wordlist of Semitic updated:Items 35–54 », Journal of Language Relationship, 5, 2011.

Moscati, S., The comparative Grammar of of the Semitic Languages, Wiesbaden, Otto Harrassowitz,1980.

Mucuch, R., A Mandaic dictionary, Oxford, Clarendon press, 1963.

Muss-Arnolt, W., A Concise Dictionary of the Assyrian Language, Berlin, Reuther & Reichard, 1905.

Mynárová, J., Language of Amarna – Language of Diplomacy, Prague, Czech Institute of Egyptology, 2007.

Nakano, A., Comparative Vocabulary of Southern Arabic: Mahri, Gibbali and Soqotri, Tokyo: Institute for the Study of Languages and Cultures of Asian and Africa, 1986.

Olmo Lete & Sanmartin, A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition, tr. Wilfred Watson, Leiden, Brill, 2003.

Orel, V. E., & Stolbova, Olga V., Hamito-Semitic Etymological dictionary: Materials for A Reconstruction, Leiden, Brill, 1994.

Payne Smith, J., A compendious cyriac dictionary, Oxford, Clarendon, 1903.

Rubin, Aaron D., A Brief Introduction to the Semitic Languages, Piscataway, Gorgias Press, 2010.

Wallis Budge, E.A., An Egyptian Hieroglyphic Dictionary, London, John Murray, 1920.