سیرتاریخی اندیشه های تفسیری آیات الست : بررسی انتقادی و نوآوری

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 3، دوره 23، شماره 62، اسفند 1396، صفحه 55-84   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

سید حسین کریم‌پور^*

عضو هیئت دانشگاه آزاد اسلامی و احد لاهیجان

چکیده

بررسی مفاد رمزآلود «آیات الست» (اعراف/172ـ 174) از دیرباز مورد توجه محدثان، مفسران و اندیشمندان مسلمان بوده‌است. نگاهی به دیدگاه‌های ارایه شده از «ألست» در تاریخ تفکر اسلامی، حکایت از اهتمام پیوسته برای عرضة اندیشه‌ای نو در تفسیر این آیات است، تفسیری که در عین انطباق با ظواهر آیات و مبانی دینی، خردپذیر و نمایانگر ابعاد پیچیده و مبهم آیه باشد. قلم حاضر، با بکارگیری روش توصیفی- تحلیلی، پس از ریشه‌‌یابی دیدگاه‌ها و ارزیابی اندیشه‌های تفسیری آیات ألست، به ارایه نظریه جدید دست یازیده است. نتیجه پژوهش به این معنا انجامیده که تشتّت آرای مفسران، بیش از آن که ناشی از پیچیدگی مفاد آیات باشد متأثر از توجه افراطی به روایات و غفلت از آسیب غلو و اسرائیلیات است. همچنین تحقیق حاضر با تامّل بیشتر در مفردات، ترکیبها و نیز تکیه بر سیاق آیات بر این نظر تأکید کرده که مفاد آیات الست، نه میثاق عمومی برای همه انسانها، بلکه بیان رخدادی ویژه برای افرادی است که اهل‌ بهانه و انکار بودند.
 

کلیدواژه‌ها

تطوُّر تفسیر آیات ألست؛ اندیشه عالم‌ذر؛ روایات ذر؛ عمومیت میثاق؛ میقات قوم موسی(ع)

مراجع

علاوه بر قرآن کریم

آشتیانى، سید جلال‏الدین، شرح بر زاد المسافر، قم‏، دفتر تبلیغات اسلامى، ‏1381ش.

ابن بابویه، محمد بن‌على، ‏‏التوحید، قم،‏ جامعه مدرسین، 1398ق.

ـــــــــــــــــــــ، الخصال، ج1، قم،‏ جامعه مدرسین، ‏1362ش.

ـــــــــــــــــــــ، علل الشرائع، ج2، قم،‏ کتاب فروشى داورى، ‏1385ش.

ـــــــــــــــــــــ، الاعتقادات‏، قم‏، المؤتمر العالمی للشیخ المفید، 1414ق.

محمد طبرى، ابن‌جریر، جامع البیان فى تفسیر القرآن، ج‏9، بیروت،‏ دارالمعرفه‏، 1412ق.

ابن‌طاووس، سیدعلى‏، سعد السعود للنفوس،‏ قم‏، بوستان کتاب، 1422ق.

ابن‌عربى، محیى الدین، عُقلَة المستوفز، لندن‏، مطبعة بریل، 1336ق.

ابن‌قتیبه ، عبدالله بن مسلم، تأویل مختلف الحدیث، ج1، بیروت، دار الکتب العلمیة، 1406ق.

ابوالسعود، محمد بن‌محمد، ارشاد العقل السلیم الى مزایا القرآن الکریم،‏ ج3، بیروت،‏ دار احیاء التراث العربی.

ابوالفتوح رازى، حسین بن‌على، روض الجنان و روح الجنان فى تفسیرالقرآن، مشهد، بنیاد پژوهشهاى اسلامى آستان قدس رضوى، 1408ق.

ابوریّة،‌ محمود، الاضواء‌ علی السنّة المحمدیّة، قاهرة، دارالمعارف.

بیابانی اسکویی، محمد، انسان در عالم اظلّه و ارواح: بررسی آراء دانشمندان قرن 11ـ 13، سفینه، شماره 17، 1386ش

پورجوادی، نصرالله، دو مجدّد(پژوهشهایی درباره محمد عزّالی و فخر رازی)، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1381ش.

التیمی، اسماعیل بن‌محمد، الحجة فی بیان المحجة، ج1، السعودیة، الریاض، دارالرایة، 1419ق.

جزایری، سید نعمت الله، نور البراهین، ج2، قم، موسسه نشر اسلامی، 1417ق.

ــــــــــــــــــــ، انوار النعمانیه، ج1، بیروت، موسسه الاعلمی، 1431ق.

جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم،‌ ج9 و 31، قم، مرکز چاپ اسراء، 1388ش.

ــــــــــــــــ، ادب فنای مقربان، ج5، قم، مرکز نشر اسراء، 1389ش.

ــــــــــــــــ، دروس تفسیر، سوره اعراف، پایگاه اینترنتی بنیاد علوم وحیانی اسراء، http://portal.esra.ir/

حر عاملى، محمد بن‌حسن، إثبات الهداة بالنصوص و المعجزات،‏ ج2، بیروت، ‏اعلمى، ‏1425ق.

حقى بروسوى، اسماعیل،‏ تفسیر روح البیان، ج3، بیروت، دارالفکر.

ذهبی، محمدحسین، التفسیر و المفسرون، ج1، قاهره، دارالکتب الحدیثة، 1340ق.

رجبی، محمود، روش تفسیر قرآن، قم، پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1383ش.

رضایى اصفهانى، محمدعلى،‏ پژوهشى در اعجاز علمى قرآن،‏ قم‏، کتاب مبین.

زمخشرى محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل‏، ج2، بیروت‏ دار الکتاب العربی، ‏1407ق.

سبحانی، جعفر، منشورجاوید، قم، انتشارات موسسه امام صادق(ع)، 1383ش.

سرشار، مژگان، میقات موسی(ع) در قرآن، عهد عتیق و تفاسیر اسلامی، صحیفه مبین، شماره 52، 1391ش.

آملى، سیدحیدر، تفسیر المحیط الأعظم‏، ج2و4، تهران،‏ سازمان چاپ وانتشارات وزارت ارشاد اسلامى، ‏1422ق.

سیدمرتضى، على بن حسین، نفائس التأویل،‏ ج2، بیروت‏، شرکه الاعلمی للمطبوعات، ‏1431ق.

ــــــــــــــــــــــــ، أمالی المرتضى،‏ ج2، قاهره‏، دار الفکر العربی،‏ 1998م.

سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن، الإتقان‌فی‌علوم‌القرآن، ج3، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1974م.

ـــــــــــــــــــــــــــ، الدر المنثور، ج3، ‏ قم‏، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1404ق.

شبر، سیدعبدالله،‏‏ تفسیر القرآن الکریم‏، بیروت‏، دار البلاغة للطباعة و النشر‏، 1412ق.

صادقی تهرانی، محمد، الفرقان فى تفسیر القرآن بالقرآن، ج12‏، قم، انتشارات فرهنگ اسلامى، 1365ش.

صدرالدین شیرازی، محمد، شرح أصول الکافی، ج3، تهران‏، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ‏1383ش.

صفار، محمد بن‌حسن، بصائر الدرجات، ج1، قم،‏ مکتبة آیة الله المرعشی النجفی، ‏1404ق.

طباطبایی،محمدحسین، المیزان فی ‌تفسیرالقرآن، ج1، 8، 9و 13، قم، انتشارات جامعه‌ مدرسین، 1417ق.

طبرسی، فضل بن‌حسن، مجمع البیان، ج1 ، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.

طوسى، محمد بن‌حسن، رجال الشیخ الطوسی، نجف‏‏، انتشارات حیدریه، 1381ش.

ــــــــــــــــــــ، التبیان فى تفسیر القرآن‏، بیروت‏، داراحیاء تراث عربى. بی‌ت

عیاشى، محمد بن‌مسعود، کتاب التفسیر، ج2، تهران،‏ چاپخانه علمیه‏،1380ش.

غزالی، أبوحامد محمد بن‌محمد، إحیاء علوم الدین، ج1، بیروت، دارالمعرفة.

غفوری‌نژاد، محمد؛ احد فرامرز قراملکی، تطور تاریخی تفسیر آیه میثاق و نوآوری ملاصدرا، خردنامه صدرا، شماره62، 1389ش.

کوفی، فرات بن‌ابراهیم، تفسیر فرات الکوفی،‏ ج1، تهران،‏ مؤسسة چاپ و نشر وزات ارشادع ‏1410ق.

قمى، قاضى سعید، شرح توحید الصدوق،‏ ج2، تهران،‏ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ‏1415ق.

قمى، على بن‌ابراهیم، تفسیر القمی، ج1‏، قم، دار الکتاب، ‏1363ش.

کشى، محمد بن‌عمر، رجال الکشی، مشهد، مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، 1409ق.

کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج 1، 3 و 4، تهران،‏ دار الکتب الإسلامیة، ‏1407ق.

کریم‌پور، سید حسین و محسن نورائی، بررسی فقه‌الحدیثی روایات اظلّه و اشباح، مطالعات فهم حدیث، سال دوم، شماره اول( پیاپی 3)، 1394ش.

گرامی، سیدمحمدهادی، نخستین مناسبات فکر تشیع؛ بازخوانی مفهوم غلوّ در اندیشه جریان‌های متقدّم امامی، تهران، انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)، 1391ش.

مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، بیروت،‏ ج5 و 58، دار إحیاء التراث العربی‏، ‏1403ق.

مروارید، حسنعلی، تنبیهات حول المبدأ و المعاد، مشهد، آستان قدس رضوی، 1418ق.

مصطفوى، حسن، ‏التحقیق فى کلمات القرآن الکریم‏، ج1و7، بیروت- قاهره‏، دار الکتب العلمیة، 1430ق.

مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج16، تهران، انتشارات صدرا، 1378ش.

مغنیه، محمدجواد، تفسیر الکاشف‏، ج3، تهران‏ دار الکتب الإسلامیة، 1424ق.

مفید، محمد بن محمد، المسائل العکبریة، قم‏، المؤتمر العالمی لألفیة الشیخ المفید، 1413ق.

ــــــــــــــــــ، تصحیح اعتقادات الإمامیة، قم،‏ المؤتمر العالمی للشیخ المفید‏، 1413ق.

مقاتل، ‌بن‌سلیمان بلخی، تفسیر مقاتل بن‌سلیمان، ج2، بیروت، انتشارات دار احیاء التراث، 1423ق.

نجاشی، احمد بن‌علی، رجال النجاشی، قم،‏‏ مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین، ‏1365ش.

 نیشابورى، حسن بن‌محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏، بیروت، دارالکتب العلمیه، 1416ق.