سیر تطورات تاریخی نسخ با تکیه بر مطالعه موردی نسخ از منظر فخررازی و علامه طباطبایی

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 5، دوره 23، شماره 62، اسفند 1396، صفحه 105-132   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

رضا بنی اسدی^*

استادیار گروه معارف دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد

چکیده

مسأله نسخ به عنوان یکی از مسائل مهم در حوزه علوم­ قرآنی از زمان های بسیار دور مورد توجه مفسران فریقین بوده است. از نیمه قرن دوم تا کنون، نگارش­هایی خواه مستقل و خواه در ضمن مطالب دیگر در زمینه ناسخ و منسوخ وجود داشته است. نوع نگاه مفسران به این مساله مبتنی بر ملاک ها، شرائط و اقسامی است که برای آن قائل هستند. پذیرش هر یک از ملاک­ها و پذیرش هر نوع شرطی، آثار خاصی در تفسیر قرآن­پژوهان به­جای خواهد گذاشت. این پژوهش به بررسی تطبیقی میان دیدگاه علامه طباطبایی از مفسّران برجسته شیعی و امام فخر رازی از مفسّران برجسته اهل سنت و اشعری مسلک، پیرامون پدیده نسخ پرداخته و نقاط اشتراک و اختلاف این دو مفسّر بزرگ را در مساله نسخ و ریز موضوعات آن بیان نموده است. آن­چه مسلّم است، این دو مفسّر از نظر اصل تحقق نسخ در قرآن، اختلافی با یکدیگر ندارند، بلکه اختلاف ایشان در دامنه نسخ و اقسام آن می­باشد که در این میان، برخی از این اختلافات مبنایی و برخی دیگر بنایی است.

کلیدواژه‌ها

نسخ؛ اقسام نسخ؛ اقسام منسوخ؛ فخررازی؛ علامه طباطبایی

مراجع

قرآن کریم

نهج البلاغه، صبحی صالح

ابن القیم الجوزیة، محمد، البدائع فی علوم القرآن، بیروت، دارالمعرفة ، چ: دوم، 1427/2006.

ابن حسین موسوى، شریف مرتضى على ، الآیات الناسخة و المنسوخة، بیروت: موسسة البلاغ، چاپ اوّل، 1421ق.

ابن سلام الهروى، ‏ابو عبید القاسم، الناسخ و المنسوخ فی القرآن‏، ریاض، ‏ مکتبه الرشد، بی­تا.

ابن طاووس، على بن موسى، فتح الأبواب بین ذوی الألباب و بین ربّ الأرباب فی الاستخارات، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام، چاپ: اول، 1409 ق.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت:دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چ سوم، 1414 ق

ابن ندیم، محمدبن اسحاق، الفهرست، بیروت، دارالمعرفه، بی­تا.

ابو زهره ، محمد ، معجزه بزرگ پژوهشى در علوم قرآنى، محمود ذبیحى، مشهد: آستان قدس، چ: دوم، 1379.

اقبال، ابراهیم، فرهنگ نامه علوم قرآن، تهران، موسسه انتشارات امیر کبیر، 1385.

اندلسى، ابن عطیه، المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دارالکتب العلمیه‏،1422 ق‏.

اوسى، على رمضان، روش علامه طباطبایى در تفسیر المیزان، سازمان تبلیغات اسلامی. تهران:  شرکت چاپ و نشر بین الملل، چاپ: اول، 1381.

ایازى ، سید محمد على ، قرآن اثرى جاویدان، رشت: کتاب مبین، چاپ اوّل، 1381.

آلوسى سید محمود، روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏، بیروت‏: دارالکتب العلمیه‏، چ: اول‏، 1415 ق‏.

آمدى، سیف الدین، أبکار الأفکار فی أصول الدین، قاهره: دار الکتب، 1423ق.

بروجردى، آقا حسین، جامع أحادیث الشیعة ، تهران،  انتشارات فرهنگ سبز،  چاپ: اول، 1386 ش.

تهرانى‌، شیخ آقا بزرگ، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، قم ، اسماعیلیان - تهران‌، کتابخانه اسلامیه ، 1408 ه.ق

جعفریان، رسول، افسانه تحریف قرآن، محمود شریفى، تهران: شرکت چاپ و نشر بین الملل،  چاپ: اوّل، 1382.

جمعة، على ، النسخ عند الأصولیین، القاهرة، نهضة مصر، چاپ: اوّل، 2005.

حاجی اکبری، فاطمه، بررسی تطبیقی مبانی تفسیری شیخ طوسی و فخر رازی و تاثیر آن در موضوع نسخ، دوفصلنامه علمی  پژوهشی پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن /شماره ششم /بهار و تابستان 1394 /صص2- 7

حمدان اللوح ، عبد السلام ، النسخ فی القرآن الکریم بین الإقرار والإنکار، * قسم التفسیر وعلوم القرآن - کلیة أصول الدین - الجامعة الإسلامیة – غزة – فلسطین. (دانلود از سایت شخصی نویسنده، تاریخ درج 17 مارس 2010،0http://site.iugaza.edu.ps

الحنطور، محمود محمد، النسخ عند الفخر الرازی، القاهرة: مکتبة الاداب، چ اوّل‌، بی‌تا.

خرازى، سید محسن، بدایة المعارف الإلهیة فی شرح عقائد الإمامیة، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، چ: چهارم، 1417ق.

خضیرى، محمد، تفسیر التابعین، ریاض،  دار الوطن، چ: اوّل، 1420/1999.

خوئى، سید ابو القاسم، البیان فی تفسیر القرآن، قم: موسسة احیاء آثار الامام الخوئى، بى تا.

داودى، محمد، طبقات المفسرین، بیروت، دارالکتب العلمیة، بى‏تا.

راغب اصفهانی، حسین، المفردات القرآن، بیروت: دارالقلم، 1412.

الزرعى(ابن القیم الجوزیة)، محمد، البدائع فی علوم القرآن، بیروت: دارالمعرفة، چ: دوم، 1427ق.

زرقانى، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربى ، بى‏تا.

زرکشی، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، بیروت: دار المعرفة، چاپ:اوّل، 1410ق.

سدوسى، قتادة بن دعامة، مقدمه حاتم صالح الضامن، کتاب الناسخ و المنسوخ فی کتاب الله تعالى(نصوص محققة)، بغداد، وزاره التعلیم العالى - جامعة بغداد، 1411/1991.

سیوطى، جلال الدین، الإتقان فی علوم القرآن، بیروت: دار الکتاب العربى، چاپ: دوم، 1421ق.

سیوطى، جلال الدین، طبقات المفسرین، بیروت، دار الکتب العلمیة، بى‏تا.

شیخ صدوق، محمد بن على، الخصال، قم، جامعه مدرسین ، چاپ: اول، 1362ش.

شیخ مفید، أوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید چاپ: اول، 1413ق.

صبحى صالح، مباحث فی علوم القرآن، قم، منشورات الرضى، چ پنجم، 1372.

طالقانى، سید عبد الوهاب، علوم قرآن و فهرست منابع، قم، دارالقرآن الکریم، 1361.

طاهرى خرم آبادى سید حسن ، عدم تحریف قرآن، قم: بوستان کتاب قم، چاپ: اوّل، 1385.

طباطبایى، سید محمد حسین، تفسیر البیان فى الموافقة بین الحدیث و القرآن، بیروت: دار التعارف للمطبوعات، چ: اول، بی تا.

طباطبایى، سید محمد حسین‏، المیزان فى تفسیر القرآن‏، قم‏: دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم‏، چ: پنجم، ‏1417ق.

طباطبایى، محمد حسین، اعجاز قرآن، تهران: مرکز نشر فرهنگى رجاء ، چ: اول، 1362.

طباطبایى، محمد حسین، حاشیة الکفایة، قم:، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبایی، چ: اول،بی­تا.

طباطبایى، محمد حسین، رساله لب اللباب به ضمیمه مصاحبات علامه سید محمد حسین طباطبائى (طبع جدید)، قم: موسسه بوستان کتاب، چ: اول، 1389.

طباطبایى، محمد حسین، قرآن در اسلام، قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم)، چ سوم، 1388.

طباطبایى، محمد حسین، مهر تابان (طبع جدید)، مشهد مقدس، نور ملکوت قرآن، چ: هشتم، بی­تا.

طبرسى، احمد بن على، الإحتجاج على أهل اللجاج، مشهد، نشر مرتضى، چ: اول، 1403 ق.

طوسی، محمد، التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، بی تا.

طوسى، محمد، فهرست کتب الشیعة و أصولهم و أسماء المصنّفین و أصحاب الأصول، - قم،  ط – الحدیثة، مکتبة المحقق الطباطبائی چاپ: اول، 1420 ق.

عاملى، سید جعفر مرتضى، حقایقى مهم پیرامون قرآن کریم،ترجمه سید حسن اسلامى، قم: دفترانتشارت اسلامى، چ: سوم، 1377.

علامه عسکرى، سید مرتضى، القرآن الکریم و روایات المدرستین، تهران: مجمع العلمى الاسلامى، چاپ: دوم، 1416ق.

علوى، محمد بن على ، المناقب، الکتاب العتیق، قم، دلیل ما، چاپ: اول، 1428 ق.

فانى اصفهانى، سید على علامه ، آراء حول القرآن، بیروت: دار الهادى، چاپ: اوّل، 1411ق.

فخر رازى، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب‏، بیروت‏: دار احیاء التراث العربی،‏ 1420 ق‏.

فخررازی، محمدبن عمر، المحصول، موسسه الرساله، چ سوم، 1418 ق.

قرشى بنابى، على‏اکبر، قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چ 6، 1371 ه.ش.

قمى، على بن ابراهیم، تفسیر القمی، قم، دار الکتاب، چاپ: سوم، 1404ق.

مجلسى، محمد، بحار الأنوارالجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چ: دوم، 1403 ق.

محمد صالح، عبد القادر ، التفسیر و المفسرون فی العصر الحدیث، بیروت، دار المعرفة، چاپ: اوّل، 1424/2003.

معرفت، محمد هادى، التمهید فی علوم القرآن، قم، مؤسسة النشر الاسلامى، چاپ: دوم، 1415ق.

مولایى نیا همدانى، عزت الله، نسخ در قرآن(نقد نظریه انکار نسخ در قرآن)، تهران: نشر رایزن، چاپ: اوّل، 1378.

مهدوى راد، محمد على، آفاق تفسیر مقالات و مقولاتى در تفسیر پژوهى، تهران، هستى نما ، چاپ: اوّل، 1382.

میر داماد، محمد باقر، نبراس الضیاء، قم-تهران: هجرت و میراث مکتوب، چاپ: اول، 1374.

نجارزادگان(محمدى)، فتح الله، تحریف ناپذیرى قرآن، تهران، مشعر،چاپ: اوّل، 1384.

نجاشی، احمد، رجال النجاشی، قم، مؤسسة النشر الاسلامی التابعه لجامعة المدرسین قم، چاپ: ششم، 1365

نجمى، محمد صادق و هاشم هریسى، شناخت قرآن، قم: اسوه، چاپ: دوم، بى‏تا.

نحاس، ابو جعفر محمد، کتاب الناسخ و المنسوخ فی القرآن الکریم، بیروت، موسسة الکتب الثقافیه، چاپ: دوم، بى‏تا.

نقى پور فر، ولى الله، پژوهشى پیرامون تدبر در قرآن، تهران:  اسوه، چاپ: چهارم، 1381.

نکونام، جعفر، پژوهشى در مصحف امام على، رشت، کتاب مبین، چاپ: اوّل، 1382.

نکونام، جعفر، در آمدى بر تاریخ گذارى قرآن، تهران، نشر هستى نما ، چاپ: اوّل، 1380.

نیشابورى نظام الدین حسن بن محمد، تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان‏، بیروت‏: دار الکتب العلمیه‏، 1416 ق‏

هاشمى خویى، میرزا حبیب الله، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة و تکملة منهاج البراعة، تهران: مکتبة الإسلامیة، چ چهارم، 1400 ق