بازتاب پاره‌ای از عناصر اساطیری در همای و همایون

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 14، شماره 53، بهمن 1397، صفحه 13-40   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

منا احمدی^{* 1}؛ احمد خاتمی²

¹دانش‌آموختة دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات

²استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

خواجوی کرمانی از نام‌آورترین شاعران ادب فارسی که لحن زیبا و کلام دلنشین او گیرایی و جاذبة فراوانی دارد. از زیباترین آثار وی مثنوی همای و همایون است که شاعر در سرودن آن از شیوة نظامی گنجویپیروی کرده است. وی تلاش کرده است تا در خلال ذکر داستانی عاشقانه، با پرداختن به اسطوره‌ها ـ به عنوان عوامل تمدن‌ساز و پشتوانة فرهنگی یک قوم ـ در حفظ و بقای فرهنگ و تمدن ایرانی گامی مؤثر بردارد. در این مقاله با روش تحلیلی ـ تطبیقی برآنیم تا با بررسی تطبیقی پاره‌ای از نکات اساطیری موجود در این اثر با اساطیر بین‌النهرین، هند، چین و یونان به میزان توجه خواجو به نکات اساطیری در این منظومه بپرداریم، و همچنین از میان انواع گوناگون اسطوره‌ها، دریابیم خواجو از کدام‌ یک بهرة بیشتری برده است. آنچه مسلم است این است که خواجوی کرمانی پس از نظامی گنجوی، بیشتر از شاعران ادب غنایی در آثارش به‌ویژه در همای و همایون از اسطوره‌ها بهره برده است؛ و در بین انواع گوناگون اسطوره‌ها، به اساطیر مرتبط با نیروها و موجودات فراطبیعی، آیین‌ها و رسومات اساطیری، مکان‌های اساطیری، آفرینش کیهانی و آفرینش اهریمنی بیشترین سهم را به خود اختصاص داده‌اند.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ ادبیات غنایی؛ خواجوی کرمانی؛ همای و همایون؛ عناصر اساطیری

مراجع

آبرامز، مایر هوارد. 1386. فرهنگ وارة اصطلاحات ادبی. ترجمة سیامک بابایی. تهران: جنگل.

آشوری داریوش. 1342. «عرفان چین: تائوئیسم». نشریة آرش. ش7. صص167-156.

اسماعیل‌پور، ابوالقاسم. 1375. اسطورۀ آفرینش در آیین مانی. تهران: فکر روز.

ـــــــــــــــــــــ . 1382. زیر آسمانه‌های نور. تهران: افکار.

اولانسی، دیوید. 1380. پژوهشی نو در میترا پرستی. ترجمة مریم امینی. تهران:چشمه .

بهار، مهرداد. 1386. پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.

پیری، موسی. 1385. ساختار‌شناسی مقایسه‌ای منظومه‌های ویس و رامین و خسرو و شیرین. زاهدان: نشر تفتان.

پیکولا، آنا ال.دالا . 1385. اسطوره‌های هندی. ترجمة عباس مخبر. تهران: مرکز.

پین‌سنت، جان. 1384. اساطیر یونان. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

ثمینی، نغمه. 1387. تماشاخانة اساطیر. تهران: نی.

خواجوی کرمانی. 1370. همای و همایون. تصحیح کمال عینی. تهران: مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

دولت آبادی، هوشنگ. 1379. جای پای زروان خدای بخت و تقدیر. تهران: نی.

دهخدا، علی‌اکبر. 1325. لغت‌نامه. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی. تهران: دانشگاه تهران.

رستگار فسایی، منصور. 1379. اژدها در اساطیر ایران. تهران: توس.

ریگ ودا (گزیدة سرودها). 1372. تحقیق و ترجمه و مقدمه  سیّدمحمدرضا جلالی نائینی. تهران: نقره.

زاویه، سعید و آمنه مافی تبار. 1392. «بررسی آیین‌های داور ایزدی در ایران باستان». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش30. ص83-64.

ژیران. ف و همکاران. 1375.  اساطیر آشور و بابل. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور.تهران: فکر روز.

سرکاراتی، بهمن. 1385. «سایه‌های شکار شده».گزیده مقالات فارسی. تهران: طهوری.

صمدی، مهرانگیز. 1367. ماه در ایران. تهران: علمی و فرهنگی.

عابدی، محمود. 1386. «خواجوی کرمانی در آثارش». پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی (گوهر گویا). س1. ش2. صص46-31.

عناصری، جابر. 1387. شناخت اساطیر ایران. تهران: سروش.

قدمیاری، کرمعلی. 1392. «کارکرد عناصر فانتزی در منظومة غنایی همای و همایون». پژوهشنامة ادب غنایی سیستان و بلوچستان. س11. ش20. صص238-217.

کریستی، آنتونی. 1373. شناخت اساطیر چین. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

کریستین‌سن، آرتور امانوئل. 2535. آفرینش زیانکار در روایات ایرانی. تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.

گری، جان. 1378. اساطیر خاور نزدیک. ترجمة باجلان فرخی. تهران: اساطیر.

مالینوفسکی، برونسیلاو. 1381. «اسطوره در روان‌شناسی انسان نخستین». جهان اسطوره‌شناسی (مجموعه مقالات). ج1. ترجمة جلال ستاری. تهران: مرکز. صص173-149.

مزداپور، کتایون. 1377. «روایت‌های داستانی از اسطوره‌های کهن». فرهنگ. ش25 و 26. صص126-103.

مظفریان، فرزانه. 1391. «اسطوره و قصه‌های عامیانه». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س8. ش28. صص157- 135.

معین، محمد. 1380. فرهنگ فارسی. تهران: امیرکبیر.

مناسک، جی، سویمی.م. بی‌تا. اساطیر پارسی و چینی. ترجمة محمود مصور رحمانی و خسرو پورحسینی، تهران: مازیار.

میرهاشمی، سیّدمرتضی. 1382. «سایة آفتاب (اشاره‌ای به همای و همایون)». مجلة زبان و ادب فارسی (دانشگاه خوارزمی). س11. ش42و43. صص108-75.

واحد‌دوست، مهوش. 1369. «منظومة همای و همایون تمثیلی عرفانی است». مجلة علوم انسانی دانشگاه الزهراء(س). ش5 و6. صص128-120.

همیلتون، ادیت. 1383. سیری در اساطیر یونان و رُم. ترجمة عبدالحسین شریفیان. تهران: اساطیر.

یاحقّی، محمد جعفر. 1375. فرهنگ اساطیر و اشارات داستانی در ادبیات فارسی. تهران: سروش.

یسنا. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.

یشت‌ها. 1377. ترجمة ابراهیم پورداوود. تهران: اساطیر.