بررسی نمادها و کارکردهای کهن‌الگوی «دایره» با تأکید بر تفکّر اسطوره‌ای و عرفانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 14، شماره 53، بهمن 1397، صفحه 281-320   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

امیرحسین مدنی

استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه کاشان

چکیده

کهن‌الگوها مجموعه‌ای از تصاویر، صور مثالی و تجربیات زیستی ـ روانی آدمیان را تشکیل می‌دهد که در قالب نماد و مضامین مشترک در اساطیر، ادیان و آیین‌ها، عرفان و قصه‌ها، نمود پیدا کرده است. از مهم‌ترین این کهن‌الگوها، تصویر دایره است که از دیرباز، نمادها و کارکردهای مشترکی در اسطوره و عرفان داشته است. از جمله نمادهای مربوط به کهن‌الگوی دایره می‌توان به وحدت و تمامیّت، روح، خود، کمال، جلال و قدرت، قداست و تبرّک، بخت و طالع، دوستی و صمیمیّت، زمان و ابدیّت و کارکردهایی چون حفاظت و نگهبانی، تمایز دو فضای ناهمگون، درمان بخشی و تحرک، خودشناسی، تجلّی حقّ، تمثّل معارف الهی و حقایق ربّانی و اطوار هفت‌گانة قلب، اشاره کرد.
این مقاله با رویکرد تطبیقی ـ تحلیلی، به برشمردن مهم‌ترین نمادها و کارکردهای کهن‌الگوی دایره در اسطوره و عرفان و بیان خاستگاه‌ها و وجوه مشترک آن کوشیده است اهمیت «دایره، مرکز و حرکت دوری» را در تفکر اسطوره‌ای و باورهای دینی ـ عرفانی بیان کند همچنین وضوح نقش محوری این طرح‌وارة تصویری را در بیان موتیف‌هایی چون تجلّی، روند تکاملی عالم، قوس نزولی و صعودی، خلق مدام و هفت‌گانه‌های نمادین و مقدّس در حوزة عرفان و تصوّف آشکار تر کند.

کلیدواژه‌ها

کهن‌الگو؛ دایره؛ نمادها و کارکردها؛ اسطوره؛ عرفان

مراجع

آملی، سیّدحیدر. 1367. المقدّمات من کتاب نص‌النصوص. تحصیح و مقدمة هانری کوربن، عثمان اسماعیل یحیی. چ2. تهران: توس.

ابن‌تغری بردی. 1932. النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره. مصر: دارالکتب المصریه.

ابن‌عربی، محمدبن علی. 1395. فصوص الحکم. درآمد، توضیح و تحلیل محمدعلی موحد و صمد موحد. چ7. تهران: کارنامه.

ابن‌منظور، ابی‌الفضل. 1990 . لسان العرب. بیروت: دار صادر.

اژه‌ای، تقی و عرب جعفری، مهدی. 1396. «مقایسة کهن‌الگوهای یونگ با شیوة عرفانی ابوسعید». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 13. ش 47. صص67-97.

اسفراینی، نورالدین عبدالرحمن. 1383. کاشف الأسرار. به اهتمام هرمان لندلت. چ2. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

افلاکی، شمس‌الدین احمد.1375. مناقب العارفین. به کوشش تحسین یازیجی. چ3. تهران: دنیای کتاب.

الیاده، میرچا. 1384. اسطورة بازگشت جاودانه. ترجمة بهمن سرکاراتی. چ2. تهران: طهوری.

ـــــــــ . 1374. اسطوره، رؤیا، راز. ترجمة رؤیا منجّم. تهران: فکر روز. 

ـــــــــ .1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستاری. تهران: سروش.

ـــــــــ . 1387. مقدّس و نامقدّس. ترجمة نصرالله زنگویی. چ2. تهران: سروش.

ایزوتسو، توشیهیکو. 1384. آفرینش، وجود و زمان. ترجمة مهدی سررشته داری. تهران: مهراندیش.

باربور، ایان. 1393. علم و دین. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی. چ9. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

باقری خلیلی، علی‌اکبر و منیره محرابی کالی. 1392. «طرح‌وارة چرخشی در غزلیات سعدی و حافظ شیرازی». فصلنامة نقد ادبی. س6. ش23. صص 148-125.

بایرناس، جان. 1386. تاریخ جامع ادیان. ترجمة علی‌اصغر حکمت. چ17. تهران: علمی و فرهنگی.

بزرگ بیگدلی، سعید و حبیب‌الله گندمانی و علیرضا محمدی کله‌سر. 1386. «نمادهای جاودانگی (تحلیل و بررسی نماد دایره در متون دینی و اساطیری)». پژوهشنامة زبان و ادبیات فارسی «گوهر گویا». س1. ش1. صص 97-79.

بقلی، روزبهان. 1387. مکاشفاتِ صوفیان. ترجمه. شرح و تدوین: قاسم میرآخوری. تهران: شفیعی.

بورکهارت، تیتوس. 1370. رمزپردازی. ترجمة جلال ستاری، تهران، انتشارات سروش.

بوکور، دومونیک. 1391. رمزهای زندة جان. ترجمة جلال ستاری. چ4. تهران: مرکز.

بهار، مهرداد. 1386. ادیان آسیایی. چ6. تهران: چشمه.

بیدآبادی، سوری. 1386. تکامل در آثار صوفیه. تهران: ترفند.

پارسا، خواجه محمد. 1381. فصل‌الخطاب. تصحیح مقدمه و تعلیقات جلیل مسگرنژاد. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

پیربایار، ژان. 1376. رمزپردازی آتش. ترجمة جلال ستاری. تهران: نشر مرکز.

توچّی، جوزپّه. 1388. مَندَله. ترجمة ع. پاشایی. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

توران، امداد. 1390. حقیقت محمدیّه و عیسی مسیح در اندیشة ابن‌عربی و اکهارت. قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.

جامی، نورالدین عبدالرحمن. 1370. هفت اورنگ. تصحیح و مقدمه مرتضی مدرس گیلانی. بی‌جا، گلستان کتاب.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1385. دیوان. به سعی سایه. چ12. تهران: کارنامه.

رحیمیان، سعید. 1391. مبانی عرفان نظری. چ5. تهران: سمت.

روتوِن، ک.ک. 1385. اسطوره. ترجمة ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چ3. تهران: نشر مرکز.

زمانی، کریم. 1378. شرح جامع مثنوی معنوی. ج6. تهران: اطلاعات.

زمردی، حمیرا. 1376. «ملاحظات تطبیقی ادیان و اساطیر در منطق‌الطیر عطار». مندرج در درخت معرفت. تهران: سخن. صص 345- 364.

ستاری، جلال. 1387. اسطوره و رمز. چاپ سوم. تهران: نشر مرکز.

شایگان، داریوش. 1381. بت‌های ذهنی و خاطرة ازلی. چ5. تهران: امیرکبیر.

شایگان فر، حمیدرضا. 1391. نقد ادبی. چ5. تهران: حروفیه.

شجاری، مرتضی. 1388. «زمان در عرفان اسلامی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س 5. ش 14. صص99-67.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.

شیمل، آن ماری. 1375. ابعاد عرفانی اسلام. ترجمه و توضیحات عبدالرحیم گواهی. چ2. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

طوسی، احمد‌بن محمدبن زید. 1382. السّتین الجامع للطائف البساتین. به اهتمام محمد روشن. چ4. تهران: علمی و فرهنگی.

عثمانی، ابوعلی حسن بن احمد. 1374. ترجمة رسالة قشیریه. با تصحیحات و استدراکات: بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: امیرکبیر.

عراقی، فخرالدین. 1384. لمعات. مقدمه و توضیح محمد خواجوی. چ3. تهران: مولی.

عطار، فریدالدین محمد. 1388. اسرارنامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ4. تهران: سخن.

ــــــــــــــــــــــ . 1387. الهی‌نامه. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

عین‌القضات همدانی، بی‌تا.‌ تمهیدات. مقدمه، تصحیح و تعلیق عفیف عسیران. چ2. تهران: کتابخانة منوچهری.

غراب، راهله. 1384. نماد خورشید در فرهنگ و ادبیات. مشهد: محقّق.

غزالی، محمدبن محمد. 1392. احیاء علوم‌الدین. ترجمة مؤیّدالدین خوارزمی. به کوشش حسین خدیو جم. چ8. تهران: علمی و فرهنگی.

فرغانی، سعیدالدین سعید. 1398ق. مشارق الدّراری. مقدمه و تصحیحات. سیّدجلال‌الدین آشتیانی. تهران: انجمن فلسفه و عرفان اسلامی.

فقیه ملک مرزبان، نسرین و سپیده جواهری. 1390. «بررسی ساختار مدوّر سوانح‌العشّاق احمد غزالی». دو فصلنامة ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا. س3. ش5. صص 81- 57.

قربان‌صباغ، محمودرضا و مریم سلطان بیاد. 1390. «بررسی قابلیت‌های نقد کهن‌الگویی در مطالعات تطبیقی: نگاهی گذرا به کهن‌الگوهای «سایه» و «سفر قهرمان»». فصلنامة نقد ادبی. س4. ش14. صص 107-79.

کاسیرر، ارنست. 1387. فلسفة صورت‌های سمبلیک. ترجمة یدالله موقن. چ2. تهران: هرمس.

کمالی دولت‌آبادی، رسول و سیّدابوالقاسم حسینی (ژرفا). 1396. «حکمت دور و نقطه در ابیات عرفانی شعر حافظ». مجلة الهیات هنر. ش5. صص 130-105.

کمبل، جوزف.1380. قدرتِ اسطوره. ترجمة عباس مخبر. چ2. تهران: نشر مرکز.

کوربن، هانری. 1385. تاریخ فلسفة اسلامی. ترجمة جواد طباطبایی. چ5. تهران: کویر.

لاهیجی، شمس الدین محمد. 1387. مفاتیح‌الإعجاز فی‌شرح گلشن راز. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا برزگر خالقی و عفت کرباسی. چ7. تهران: زوّار.

لینگز، مارتین. 1377. هنر خط و تذهیب قرآنی. ترجمة مهرداد قیومی بیدهندی. تهران:گروس.

مایل هروی، نجیب. 1383. این برگ‌های پیر. چ2. تهران، نشر نی.

مولوی، جلال‌الدین. 1369. فیه ما فیه. با تصحیحات و حواشی بدیع‌الزمان فروزانفر. چ6. تهران: امیرکبیر.

ـــــــــــــــــ . 1377. مثنوی معنوی. به تصحیح و پیشگفتار عبدالکریم سروش. چ3. تهران: علمی و فرهنگی.

میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. 1361. کشف‌الأسرار و عدةالأبرار. به سعی و اهتمام علی‌اصغر حکمت. ج4و ج6. تهران: امیرکبیر.

میهنی، محمدبن منوّر. 1376. اسرارالتوحید. مقدمه تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ4. تهران: آگاه.

نجم الدین کبری. 1388. نسیم جمال و دیباچة جلال. تصحیح: فریتس مایر، ترجمه و توضیح: قاسم انصاری. تهران: طهوری.

نجم رازی. 1386. مرموزات اسدی در مرموزات داودی. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمدرضا شفیعی کدکنی. چ3. تهران: سخن.

نسفی، عزیزالدین. 1388. الانسان الکامل. تصحیح و مقدمه ماریژان موله. چ9. تهران: طهوری.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چ5. تهران: سروش.

همدانی، میر سیّدعلی. 1337. اسرارالنقطه. ترجمة احمد خوشنویس، مندرج در کتاب مقامات عارفان. تهران: بوذرجمهری.

یونگ، کارل گوستاو. 1352. انسان و سمبول‌هایش. ترجمة ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.