تأویل آیات قرآن در تمهیدات

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 14، شماره 53، بهمن 1397، صفحه 321-354   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

نرجس خاتون میرزایی¹؛ لیلا نوروزپور^{* 2}

¹دانش‌آموخته کارشناسی‌ارشد زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه گلستان

²استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه گلستان

چکیده

تمهیدات نوشتة عین‌القضات همدانی سرشار از آیاتی قرآنی است که تعدادی از این آیات مکرراً در جایگاه استشهاد قرار گرفته‌اند. عین‌القضات به دلیل انس با قرآن و تأمل ژرف و عمیق در معانی آن، در مواردی تأویل‌های خلاقانه و منحصر به‌ فردی از آیات قرآن داشته است. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که شیوه‌های تأویل آیات قرآن در تمهیدات چگونه است. پس از بررسی این نتیجه حاصل شد که عین‌القضات با توجه به شیوه‌های زیر از لفظ آیه، به معنا رسیده است: تأویل بر اساس اشتراک لفظی، تأویل استعاری الفاظ قرآن، ترادف در حوزة واژگانی یکسان، خوشة تأویلی، تأویل بر پایة تداعی، قیاس مساوات، فرارفتن از شأن تاریخی آیه، تأویل آیه بر مبنای حدیث و تأویل بر مبنای صبغة عرفانی. این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی در ذیل هر عنوان، روش تأویل و سپس شواهدی از متن تمهیدات با ارائه توضیحی آمده است. همچنین در مواردی آیة مد نظر با تفاسیر عرفانی دیگری که با تمهیدات قرابت زمانی نزدیکی داشته، مقایسه شده است. با توجه به تمثیل آینه که عین‌القضات درباره شعر به کار برده، می‌توان چنین برداشت کرد که از دیدگاه او، قرآن به مثابة متن با توجه به جهان ذهنی خواننده، عوالم کثیری در خود دارد.

کلیدواژه‌ها

عین‌القضات؛ تمهیدات؛ قرآن؛ تأویل؛ تأویل‌های خلاقانه

مراجع

ابراهیمی، مهدی. 1382. «تأویل قرآن در مثنوی». نشریةدانشکدهادبیاتوعلومانسانیتبریز. س46. ش189. صص 59-39.

ابن‌عربی، ابوعبدالله محیی‌الدین محمد. 1422 ق. تفسیر ابن‌عربی. محقق شیخ عبدالوارث محمدعلی. الطبعة الاولی. بیروت: دار الکتب العلمیه.

احمدی، بابک. 1378. آفرینش و آزادی. چ2. تهران: نشر مرکز.

اخوان الصفا. 1380. رسایل اخوان الصفا. ترجمة علی‌اصغر حلبی. چاپ اول. تهران: منوچهری.

پورنامداریان، تقی. 1368. رمزوداستان‌هایرمزیدرادبفارسی. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــ .1380. در سایه آفتاب. چاپ اول. تهران: سخن.

ــــــــــــــــ . 1369. داستان پیامبران در کلیات شمس. ج1. چ2. تهران: علمی و فرهنگی.

دشتی، سیّدمحمد و سمیه سهرابی. 1390. «شیوه‌های تفسیر و تأویل آیات قرآن در معارف بهاء ولد». مجلةادبیاتعرفانیدانشگاهالزهرا.س2. ش4. صص86-65.

روحانی، رضا. 1381. «قرآن و تأویل آن از دیدگاه ناصرخسرو». الهیات و معارف اسلامی (مطالعاتاسلامی). ش85. صص94-69.

زرقانی، محمد عبدالعظیم. بی‌تا. مناهل العرفان فی‌ علوم القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.

زمخشری، محمودبن عمر. 1389. تفسیر کشاف. ترجمة مسعود انصاری. چاپ اول. تهران: ققنوس.

سنایی غزنوی. 1377. حدیقة الحقیقة و شریعة الطریقه. تصحیح مدرس رضوی. چ5. تهران: دانشگاه تهران.

شایگان، داریوش. 1373. هانریکربنآفاقتفکرمعنویدراسلامایرانی. ترجمة باقر پرهام. چ2. تهران: فرزان.

ضرابی‌ها، محمد ابراهیم. 1384. زبانعرفانتحلیلیبرکارکردزباندربیاندریافت‌هایعرفانی. چاپ اول. تهران: بینا دل.

عرب، مریم و فاطمه مدرسی. 1390. «جایگاه قرآن و تأویل آن در تمهیدات عین‌ همدانی». مجلةمعرفت. س20. ش161. صص112-97.

عین‌القضات همدانی. 1362. نامه‌ها. تصحیح عفیف عسیران و علینقی منزوی. چ2. تهران: منوچهری.

ـــــــــــــــــ . 1370. تمهیدات. مقدمه عفیف عسیران. چ3. تهران: منوچهری.

ــــــــــــــــ . 1378. شکوی الغریب. قاسم انصاری. چاپ اول. تهران: منوچهری.

فتوحی، محمود. 1385. بلاغتتصویر. چاپ اول. تهران: سخن.

کربن، هانری. 1374. ارض ملکوت. ترجمة ضیاء‌الدین دهشیری. چ2. تهران: طهوری.

ـــــــــــ . 1380. تاریخفلسفهاسلامی. ترجمة جواد طباطبایی. چ3. تهران: کویر.

ـــــــــــ . 1390. تخیلخلاقدرعرفان. ترجمة انشاءالله رحمتی. چ2. تهران: جامی.

گیررتس، دیرک. 1393. نظریه‌های معنی‌شناسی واژگانی. ترجمة کورش صفوی. چاپ اول. تهران: علمی.

مایل هروی، نجیب. 1392. خاصیتآینگی. چ3. تهران: نشر نی.

محمدی، محمدعلی. 1387. «تأویل آیات قرآن در متون فارسی». قرآن در آینه پژوهش. دفتر اول. قم: مؤسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان. صص42-25.

مشرف، مریم. 1382. نشانه‌شناسیتفسیرعرفانی. چاپ اول. تهران: ثالث.

مقدادی، بهرام. 1393. دانشنامهنقدادبیازافلاطونتابهامروز. چاپ اول. تهران: چشمه.

میبدی، رشید‌الدین. 1376. کشف‌الأسرار و عدةالابرار. تصحیح علی‌اصغر حکمت، چ6. تهران: امیرکبیر.

ناصر خسرو. 1363. جامع‌الحکمتین. تصحیح محمد معین و هنری کربن. چ2. تهران: کتابخانه طهوری.

نویا، پل. 1373. تفسیرقرآنیوزبانعرفانی. ترجمة اسماعیل سعادت. چاپ اول. تهران: نشر دانشگاهی.

 

 

English source

Armstrong, A, Edward. (1946). Shakespear's imagination. London: Lindsay Drummond limited.