محاسبه کشش‌های قیمتی و درآمدی تقاضای گردشگری داخلی شهر اصفهان در سالهای 88 و 90 (قبل و بعد از اجرای یارانه)

جغرافیا و مطالعات محیطی

شناسنامه علمی شماره، دوره 1، شماره 2، مرداد 1391، صفحه 55-66   

نویسندگان

جواد میرمحمد صادقی؛ مهناز رضازاده

چکیده

گردشگری نقش مهمی در اقتصاد جوامع ایفا میکند و شناسایی تقاضای آن، می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های توسعه‌ی اقتصادی کمک شایانی بنماید. از طرفی قانون هدفمندی یارانه‌ها به عنوان یکی از شاخص‌ترین برنامه‌های اقتصادی و اجتماعی دولت تبعات و تاثیرات گوناگونی در برنامه ریزی‌های آینده به دنبال خواهد داشت. اما هدفمندی یارانه‌ها هزینه سفر مردم را در داخل کشور بالا برده و بدون برنامه‌ریزی دولت میتواند اثرات منفی بر گردشگری داشته باشد. هدف از این تحقیق محاسبه کشش‌های قیمتی و درآمدی گردشگری داخلی در شهر اصفهان قبل و بعد از اجرای یارانه‌ها می‌باشد. اطلاعات به کار رفته از نوع مقطعی‌ شامل یک نمونه‌ی۵۰۰ خانوار گردشگر داخلی است که حداقل یک شب در شهر اصفهان در تابستان ۱۳۸۸و یا تابستان ۱۳۹۰ اقامت داشته‌اند. نمونه مورد مطالعه به صورت تصادفی طبقه‌‌بندی شده انتخاب شده و اطلاعات از طریق مصاحبه شفاهی با سرپرست خانوار وتکمیل پرسشنامه جمع‌آوری گردیده است. برای برآورد تابع تقاضای گردشگری از مدل آیدز (سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل¹) به شکل مدل رگرسیون، استفاده شده است. رگرسیون‌های مجزا برای برآورد تقاضا برای هرکدام از پنج کالای غذا، محل اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از نقاط دیدنی و سوغات محاسبه و نیز کشش‌های قیمتی تقاضا و مخارجی (درآمدی) تقاضا برای آنها محاسبه شده است.
نتایج نشان می‌دهد که کشش قیمتی تقاضای غذا، محل اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از نقاط دیدنی و سوغات به ترتیب در تابستان سال۱۳۸۸ برابر با ۲۶۴/۰-، ۰۵۸/0-، 760/0-، 043/0- و 132/0- و کشش مخارجی (درآمدی) تقاضا به ترتیب 040/1، 904/0، 035/0، 516/0 و 534/0 می‌باشد. همچنین کشش قیمتی تقاضای غذا، محل اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از نقاط دیدنی و سوغات به ترتیب در تابستان سال 1390 برابر با 333/0-، 526/0، 111/1، 777/0 و 973/0 و کشش مخارجی (درآمدی) تقاضا به ترتیب 587/0، 308/ ، 563/0، 426/0 و 165/0 می‌باشد این ارقام نشان می‌دهد که در سال 1388 همه‌ی کالاها از نظر کشش قیمتی تقاضا، کم کشش می‌باشند و با توجه به کشش‌های مخارجی، کالای غذا یک کالای لوکس و بقیه‌ کالاهای ضروری می‌باشند.1- AIDS (An Almodt Ideal Demand Systemو در سال 1390 تنها کالای غذا یک کالای معمولی و از نظر کشش قیمتی یک کالای کم کشش می‌باشد اما بقیه کالاها از نوع گیفن² می‌باشند. اما از نظر کشش‌های مخارجی همه کالاها از نوع ضروری محسوب می‌شوند. در این تحقیق از مخارج گردشگر به جای درآمد آنها استفاده شده است.

کلیدواژه‌ها

گردشگری داخلی؛ سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل(آیدز)؛ کشش قیمتی¬تقاضا؛ کشش¬مخارجی (درآمدی) تقاضا

شناسنامه علمی شماره

۱- مقدمه

گردشگری یکی از صنایع پرسودی است که بسیاری از کشورهای دنیا در آن سرمایه­گذاری کرده­اند. صنعت گردشگری از نظر ایجاد شغل و درآمد نقش بسیار موثری در اقتصاد دارد (الیوت³، ۱۳۷۹: ۶). طبق گزارش (بلانک⁴،۲۰۰۸: 1) در سال ۲۰۰۶صنعت گردشگری درصد قابل ملاحظه‌ای ۳/۱۰درصد از تولید ناخالص ملی جهان را به خود اختصاص داده است. گردشگری داخلی، گردشگران یک کشور­که در­ داخل همان کشور مسافرت می­کنند را شامل می­شود ویکی­از انواع گردشگری است(جمشیدی،1382: 4). گردشگری داخلی همانند انواع دیگر گردشگری باعث ایجاد درآمد و اشتغال می شود. اطلاعات برای گردشگری داخلی به مراتب کمتر از گردشگری خارجی است. این امر از این جهت هست که اطلاعات برای گردشگری خارجی در موقع گذر گردشگران از مرزها راحت‌تر می‌‌تواند جمع‌آوری گردد، در حالی که برای گردشگری داخلی جمع­آوری اطلاعات به سختی انجام می‌‌پذیرد. البته در کشورهائی مثل آمریکا، کانادا و انگلستان مطالعه گردشگری داخلی از اهمیت خاصی برخوردار است (کوپر⁵، 1380: 81). از نکات دیگر قابل توجه در رابطه با صنعت گردشگری داخلی این است که اولاً، گردشگری داخلی به مقدار قابل ملاحظه جانشین گردشگری خارجی شده و از خروج ارز جلوگیری می‌کند و ثانیاً، توسعه گردشگری داخلی باعث بهبود توزیع درآمد می‌شود. همچنین از نظر اجتماعی گردشگری داخلی باعث می‌شود که شناخت مردم یک کشور از چگونگی زیست، باورها و فرهنگ و سنن ساکنان نواحی مختلف کشور خودشان افزایش یافته و به آثار ملی و فرهنگی گذشته خود آشنا شوند. بدیهی است که این فرآیند، تحکیم ملی را به دنبال خواهد داشت (لاندبرگ⁶، 1389: 10). از طرفی می‌تواند حذف یارانه‌ها و بالارفتن هزینه‌های گردشگری سبب افزایش توقعات مشتریان در استفاده از خدمات گردشگری خواهد شد و این مساله سبب خواهد شد مشتریان هر نوع خدماتی را از بنگاه‌های گردشگری پذیرا نبوده که این مساله خود سبب افزایش رقابت در این صنعت شده و صنعت را به سمت حرفه‌ای شدن بیشتر و افزایش کیفیت خدمات پیش خواهد برد. در واقع عرضه‌کنندگان کالاها و خدمات گردشگری در قبال افزایش قیمت‌ها مجبورند تا برای جذب تقاضا و حفظ بازار، کیفیت خود را بهبود بخشیده و همواره برتر از رقبا عمل نمایند که در درازمدت منجر به بهبود کلی محصولات گردشگری و دستیابی به یک نظام کیفیت جامع در گردشگری خواهد شد.

استان اصفهان با مساحتی حدود۱۰۷,0۹۰ کیلومتر مربع، در سال ١٣۸٥جمعیت آن بالغ بر ۴,559,256 نفر بوده است. بر اساس آخرین تقسیمات کشوری در سال۱۳۸۶ این استان شامل ۲۲ شهرستان، ۹٦ شهر، ۴٥ بخش،۱۲۴ دهستان و مرکز آن شهراصفهان است.

تفاوت ارتفاعات مناطق مختلف استان از سطح دریا موجب تنوع آب و هوا (بارندگی، درجه حرارت، رطوبت نسبی و غیره) استان گردیده است.

 

 

 

 

 

 

2- در اقتصاد و تئوری مصرف‌کننده، کالای گیفن کالایی است که اگر قیمت آن افزایش یابد مردم از آن بیشتر مصرف می‌کنند که قانون تقاضا را نقض می‌کند.

3- James Elliott

4- Jennifer Blanc

5- Cooper

6- Lundberg

 

 

 

شهراصفهان به دلیل داشتن آب و هوای معتدل و نقاط دیدنی بسیار، درمیان شهرهای کشور از موقعیت مناسبی برای گردشگری برخوردار بوده و سالانه جمع کثیری از مردم نقاط مختلف کشور و جهان از آن بازدید می‌کنند. از تعداد کل ۵۶۰،۴۳ جاذبه‌های فرهنگی تاریخی طبیعی استان، حدود ۰۰۰،۷ آن مربوط به شهرستان اصفهان می‌باشد. از جمله نقاط­دیدنی می­توان به عالی‌قاپو، مسجد امام، مسجد جامع اصفهان، مسجد شیخ­لطف­اللّه، منارجنبان، هشت بهشت، آتشگاه و چهلستون اشاره کرد. از نظر اشتغال مستقیم نیز می‌توان به ۳۳۱،۱پرسنل هتل‌ها، ۶۷۴ پرسنل دفتر خدمات مسافرتی، ١٣٥ پرسنل مهمانپذیرها و١۴۶ پرسنل واحد بین­راهی استان اصفهان اشاره کرد که این پرسنل به گردشگران داخلی و خارجی خدمات ارائه می‌کنند (دفتر آمار و فن‌آوری: مصاحبه شفاهی با کارشناسان ۱۳۸۸). اطلاعات حاصل از این تحقیق می‌تواند به تصمیمات صحیح‌تر در توسعه گردشگری در شهر اصفهان کمک کند. اینک با توجه به اهمیت گردشگری داخلی و ضرورت گسترش ایرانگردی به مثابه راهکاری موثر برای رونق اقتصادی، تلاش شده با استفاده از پرسشنامه، اطلاعات جمع‌آوری و به تحلیل‌های آماری و برآورد تابع تقاضای گردشگری داخلی شهر اصفهان پرداخته شود.

مرور و پاینی⁷ (2007: 6) در تخمین تقاضای خارجی گردشگری کشورهای عضو منطقه اتحادیه اروپا به کشور کرواسی طی سال‌های 2004-1994 به این نتیجه رسیده‌اند که تقاضای گردشگری به کشور کرواسی با متغیر درآمد رابطه مستقیم و با متغیر ناآرامی‌های سیاسی رابطه معکوس دارد. علاوه بر این متغیرهای هزینه‌های حمل و نقل و نرخ واقعی ارز دارای تاثیر معنی دار بر تقاضای گردشگری نمی‌باشد.

مانجیون و دیگران⁸ (2004: 45) با استفاده از مدل آیدز و داده‌های سال‌های ۲۰۰۰-١۹۷٣ تقاضای گردشگران انگلیسی برای بازدید از جزائر مالت و قبرس و کشور اسپانیا را مورد مطالعه قرار دادند. نتایج نشان می‌دهد که قسمتی از حساسیت‌های قیمتی تقاضا گردشگری به نوع مقصد گردشگران مربوط می‌شود. کشش قیمتی تقاضا برای بازدید از جزیره مالت قابل ملاحظه بوده است. کشش های درآمدی بیشتر برای جزیره قبرس و کشور اسپانیا قابل ملاحظه بوده و برای جزیره مالت ناچیز بوده است.

کونن و ایکرن⁹ (2001: 114) تقاضا برای گردشگری داخلی در بین خانواده­های سوئدی را مورد بررسی قرار دادند. در این تحقیق هزینه‌ها در دو مرحله محاسبه گردیده است. در مرحله اول مقدار پولی که خانواده­های سوئدی صرف گردشگری داخلی می‌کردند بدست آمده و در مرحله دوم هزینه‌های گردشگری را به طبقات مختلف هزینه‌ای توریست از قبیل هزینه‌های اقامت و منزل، هزینه‌های خواروبار و مواد غذایی، هزینه رستوران، هزینه‌های خرید (سوغات) و هزینه‌های ایاب و ذهاب تقسیم کردند. برای تحلیل از مدل غیرخطی آیدز (سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل¹⁰) استفاده نموده‌اند. داده‌های مورد نیاز در این پژوهش توسط بانک اطلاعات گردشگری و مسافرت به صورت سری زمانی از سال ١۹۹۰تا ١۹۹۶ فراهم شده است. نتایج تحقیق مورد نظر نشان میدهد که کشش درآمدی برای خانواده‌های مختلف نسبت به تقاضای گردشگری داخلی برابر واحد بوده است. بدین معنی که گردشگری داخلی به عنوان یک کالای ضروری بوده است. هدف از مسافرت داخلی در خانواده‌های سوئدی بیشتر دیدار از اقوام و آشنایان بوده است. دی ملو و همکاران¹¹ (1999 :1) تقاضای گردشگری خارجی بریتانیای کبیر برای کشورهای همسایه جنوبی (اسپانیا، فرانسه و پرتغال) با استفاده از داده‌های سری زمانی ۹۷-١۹۶۹ و مدل آیدز را مورد بررسی قرار داده‌اند. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که تقاضای گردشگری بریتانیای کبیر برای اسپانیا بیشتر از تقاضا برای فرانسه افزایش یافته و برای پرتغال تقاضا تغییر چندانی نکرده است. یافته دیگر کشش مخارجی تقاضا برای همه­ی کشورها مثبت بوده است.

 

 

7- Mervar & Payne 

8- Mangion

9- Coenen & Eekeren  

10- An Almost Ideal Demand System (AIDS) 

11- De Mello 

 

سیریوپولوس و سینکلیر¹² (1993: 1541) در مطالعه خود با استفاده از سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل به تخمین تابع تقاضای گردشگری کشورهای آمریکا و اروپای غربی به کشورهای حوزه مدیترانه طی سال‌های 1975-1992 پرداخته‌اند. یافته‌های اصلی این مطالعه حاکی از آنست که کشش‌های هزینه تخمین زده شده اختلاف قابل‌توجه و قابل ملاحظه‌ای را در ترجیحات تقاضای گردشگری بین کشورهای مبدا و مقصد را نشان می‌دهند. همچنین کشش‌های قیمتی تقاضا بیانگر اهمیت قیمت‌های موثر کشورها در تعیین تخصیص هزینه گردشگری کشورهای مبدا به کشورهای مقصد می‌باشد.

دیتون و مولبایر¹³ (1980: 322) سیستم تقاضای تقریباً ایده آل را استخراج کردند. آنها پس از معرفی الگوی خود به برآورد آن پرداختند. الگو با استفاده از داده‌های سالانه انگلستان برای دوره­ی ۷۴-۱۹۵۴ برای هفت گروه از کالاها شامل خوراک، پوشاک، خدمات خانگی، سوخت، نوشیدنی‌ها و تنباکو، حمل و نقل و ارتباطات و در نهایت، سایر کالا و خدمات مورد برآورد قرار گرفت. در مرحله‌ی اول، الگو با استفاده از شاخص استون¹⁴ برای هریک از کالاها و به طور مجزا با استفاده از روش حداقل مربعات معمولی برآورد شده. نتایج حاصل از این برآورد نشان می‌دهد که خوراک و پوشاک، کالاهایی ضروری و دیگر کالاها، کالاهای لوکس است. در این برآورد از ۶۴ضریب برآورد شده تنها ۲۲ضریب با معنا بودند و بجز خوراک، کشش‌های قیمتی کالاهای دیگر تنها ۲۲ضریب با معنا بودند. در مرحله­ی دوم، سیستم معادله به معادله با فرض وجود همگنی بار دیگر برآورد شد. نتایج حاصل از آزمون همگنی، نشان داد که برای چهار گروه کالا این فرضیه پذیرفته نشد. از سوی دیگر، آنها با اعمال قید همگنی خود همبستگی پیاپی را در معادلات مشاهده کردند. این پژوهشگران رد فرضیه­ی همگنی را ناشی از در نظر نگرفتن متغیرهای دیگری به جز قیمت‌ها و مخارج کل که بر تابع تقاضا موثر هستند، می‌دانند. در مرحله‌ی سوم دیتون و مولبایر، سیستم تقاضای ایده‌آل را با اعمال قیود همگنی و تقارن، برآورد نموده‌اند. نتایج حاصل از آزمون تقارن حاکی از رد فرضیه­ی تقارن در الگوی سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل می‌باشد. این پژوهشگران همچنین بررسی کردند تا چه حد شاخص استون به شاخص واقعی قیمت نزدیک است. آنها تاکید می‌ورزند که نزدیکی این دو ماهیت داده‌ها و تغییرات در قیمت‌های نسبی بستگی دارد. آنها در پایان نتیجه می‌گیرند که این الگو، ابزار قوی برای آزمون فرضیه‌ها و همچنین بسط و توسعه تحلیل متعارف رفتار مصرف کننده می‌باشد و اظهار نموده‌‌اند که متغیرهای دیگری جز مخارج کل و قیمت‌های جاری بر تابع تقاضا تاثیر دارند.

کریمائی (1387: 1) به تخمین تابع تقاضای گردشگری داخلی و خارجی برای طبیعت گردی¹⁵ در گیلان پرداخته است. روش مورد استفاده در این مطالعه برای تخمین تابع تقاضای گردشگری داخلی گیلان، داده‌های ترکیبی سری زمانی - مقطعی (داده‌های تابلوئی) طی سال‌های ۸۵- ۱۳۷۵در مورد ۲۱ استان منتخب¹⁶ و برای بخش خارجی الگوی خود توضیحی با وقفه‌های توزیعی¹⁷ برای دوره‌ی زمانی ۸۴- ۱۳۶۳است. نتایج نشان داد که در بخش داخلی، از بین عوامل مورد مطالعه بر تقاضای اکوتوریسم داخلی (جمعیت استانهای مبداء، شرایط آب وهوائی، قیمت حمل و نقل از استان مبداء تا استان گیلان، قیمت مسکن، قیمت ایاب و ذهاب و هزینه تبلیغات وبازاریابی)، تاثیر متغیر هزینه‌ی تبلیغات و بازاریابی و هزینه‌ی ایاب و ذهاب از نظر آماری معنی‌دار نبوده ولی تاثیر سایر متغیرها معنی‌دار بوده‌اند.

 

 

12- Syriopoulos & Sinclair

13- Deaton & Muellbauer

14- Stone s Index

15- اکوتوریسم                                                                                                                                                                                                 

16- 21 استان منتخب، 99 درصد گردشگران ورودی به استان گیلان بوده اند.

17- 1Atou Regression Distributed Logs (ARDL)

 

 

در بخش خارجی نیز میرهای قیمتی، درآمدی و تعداد گردشگران خارجی وروی به گیلان در دوره قبل بر تقاضای اکوتوریسم گیلان تاثیرگار و از نظر آماری معنی‌دار بوده است.

زیرک باش (1384: 131) به تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان پرداخته است. تحقیق موردنظر بر اساس روش مطالعه میدانی بوده و داده‌های تحقیق مورد نظر به صورت مقطعی برای حجم نمونه ۴۰۰نفر و با استفاده از پرسشنامه جمع آوری شده است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که از نظر آماری رابطه‌ی معنی‌داری بین شاخص توسعه و جمعیت استان‌ها با تعداد گردشگران ورودی به شهر اصفهان وجود دارد و استان‌های توسعه یافته و پرجمعیت، گردشگر فرست هستند. اما این رابطه با میزان مسافت مطابقت ندارد و تنها نزدیک ۱۰% گردشگران از مناطقی آمده‌اند که کمتر از ۴۰۰ کیلومتر با اصفهان فاصله دارند. گردشگران داخلی چندان از وضعیت گردشگری اصفهان رضایت ندارند و آن را کمتر از خوب ارزیابی کرده‌اند. تشویق دوستان و اقوام هم مهمترین عامل ترغیب آنان برای سفر به اصفهان بوده است و معتقدند که تهیه فیلم و برنامه‌های تلویزیونی موثرترین تبلیغ برای جذب گردشگران است. مهمترین مشکلات گردشگران داخلی گرانی قیمتها و سپس وضعیت ترافیک و پارکینگ و کمبود آموزش راهنمایان گردشگری بوده است.

موسائی (1383: 225) به تخمین تابع تقاضای توریسم خارجی در ایران با استفاده از مدل میانگین متحرک¹⁸ و اتورگرسیو¹⁹ پرداخته و عوامل مؤثر بر تقاضای سفر به ایران و سهم هر یک از آنها را بررسی کرده است. با توجه به اطلاعات تقاضا برای بیش از سه دهه، مدل برآوردی نشان می‌دهد که یک درصد افزایش در نسبت شاخص بهای کالای خدمات مصرفی در ایران به شاخص بهای کالا و خدمات مصرفی در جهان، ۲٥% تقاضای گردشگری به ایران را کاهش می‌دهد و یک درصد افزایش تولید ناخالص جهانی باعث افزایش 45% تقاضای گردشگری در ایران می­شود. همچنین تقاضا برای سفر و به تبع آن درآمد ارزی حاصل از آن در دوره مورد بررسی شدیدأ تحت تاثیر مسائل امنیتی و تحولات داخلی بوده است.

حبیبی (1382: 91) به برآورد تابع تقاضای گردشگری خارجی به ایران با استفاده از مدل حداقل مربعات معمولی²⁰ و حداقل مربعات تعمیم یافته²¹ توسط داده‌های سری زمانی- مقطعی در سالهای ۸۰-١۳٥۰ پرداخته است. گردشگران مورد بررسی کشورهای آلمان، ایتالیا، انگلستان، پاکستان، ژاپن، سوئیس، فرانسه، کویت و هندوستان بوده­اند. متغیرهای تاثیر گذار بر تقاضای گردشگری، درآمد سرانه، قیمت‌های نسبی و متغیر مجازی وقوع انقلاب و جنگ در ایران طی سالهای ٦۷-١۳٥۷ بوده است. نتایج نشان داد که متغیر مجازی انقلاب و جنگ از نظر آماری معنادار و دارای علامت مورد انتظار بوده است. متغیر درآمد سرانه، قیمت‌های نسبی، نرخ ارز، حجم تجارت برای بعضی کشورها از نظر آماری معنادار بوده امّا برای بعضی کشورهای دیگر دارای علامتی مخالف علامت مورد انتظار بوده است.

تفاوت تحقیق حاضر با مطالعات انجام شده قبلی این است که اولاً برای گردشگری داخلی شهر اصفهان و نیز با استفاده از داده‌های مقطعی و مدل آیدز انجام شده است.

 

2- داده‌ها و روش تحلیل

2-۱ داده‌ها

داده‌های جمع‌آوری شده در این تحقیق از نوع داده‌های مقطعی و از نوع میدانی می‌باشد که از طریق مصاحبه حضوری و پرکردن پرسشنامه از تعداد ۵۰۰خانواده‌های گردشگر، که در تابستان ۱۳۸۸ و همچنین گروهی دیگر که در تابستان ۱۳۹۰ از شهر اصفهان دیدن و حداقل ۲۴ساعت در آنجا اقامت داشتند جمع­آوری شده است.

 

 

                                                                                                                                            

18- Moving Average (MA)

19- Auto Regressive (AR)

20- Ordinary Least Squares (OLS)

21- Generalized Least Squares (GLS)

 

 

2- ۲ مبانی نظری سیستم تقاضای تقریباً ایده­ آل و محاسبه کشش‌ها

سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل را دیتون و مولبایر²² معرفی و سپس برای تحلیل رفتار مصرف‌کننده از آن استفاده نمودند. این مطالعه پایه تمامی مطالعات در دهه‌های ۱۹۸۰ به بعد شد و در زمینه‌های متعددی از جمله تئوری تقاضا (کالا و خدمات)، تجارت بین‌الملل و توزیع درآمد مورد استفاده قرار گرفت. بیوزی²³ در سال ۱۹۹۴اشاره می‌کند که طی ۱۲سال (۹۱-۱۹۸۰) از الگوی سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل ۲۳۷مرتبه استفاده شده است و از بررسی ۲۰۷مقاله نیز معلوم شده که در ۸۹ کار تجربی از این الگو در تحلیل تقاضا استفاده شده است. طی دوره (۲۰۰۲- ۱۹۹۱) نیز بر این مطالعات (خصوصاً از بعد نظری)، افزوده شده است. بنابراین می‌توان به برتری نسبی این سیستم تقاضا بر سایر سیستم‌های توابع تقاضا اشاره کرد (صمدی، ۱۳۸۳: ۱۵۸).

اکثر سیستم‌های تقاضا با استفاده از یک فرم تبعی خاص و معین مانند سیستم مخارج خطی²⁴، سیستم رتردام²⁵ و سیستم ترانسلوگ²⁶ توابع تقاضا را استخراج می‌نمایند. لیکن مقید کردن ترجیحات همه­ی مصرف کنندگان به یک فرم تبعی معین غیر منطقی است. دیتون و مولبایر در سال ۱۹٨٠ جهت رفع این مشکل سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل را استخراج نمودند. در این سیستم رجحان‌های افراد از یک فرم تبعی مشخص پیروی نمی‌کند بلکه ترجیحات مصرف‌کننده در قالب توابع لگاریتمی تعمیم یافته و مستقل از قیمت به نام PIGLOG²⁷ تعیین می‌شوند (رضایی پور، ۱۳۸۴: ۹). که نشان دهنده­ی تابع مخارجی هستند که در آنها حداقل مخارج لازم برای بدست آوردن سطح معینی از مطلوبیت در قیمت‌های مفروض تعریف می‌شوند، تشکیل یافته­اند. تابع مخارج c(u,p) تابعی از مطلوبیت و قیمت­هاست اما مولبایر به دلیل ناهمخوانی این دو عنصر، تابع مخارج را به گونه­ای بیان کرد که مطلوبیت و قیمت­ها قابل تفکیک باشند (ژیلایی، ۱۳۸۰: ۵۹).

این معادله بصورت معادله (۱) می‌باشد:

(1)                     

که در تابع (۲)، u نشان‌گر مطلوبیت است که بین صفر و یک است (0 ≤u≤1) ، صفر وضعیت زندگی در حداقل معیشت (فقرا) و یک، زندگی ثروتمندانه (رفاه) را بیان می‌کند و p بردار قیمت است، همچنین a(p) هزینه معیشت و b(p) نشان دهنده‌ی هزینه رفاه است. بنابر قید همگنی،  a(p) ,b(p)که توابعی از قیمت‌ها است باید به شکلی تعریف شوند که حاصل c(u,p) که خود یک ترکیب خطی از a(p), b(p) است بنابراین a(p) و b(p) به صورت معادلات (2) و (3) تعریف می‌شوند:

(2)                                 

(3)                                      

با جایگزینی این توابع قیمتی در تابع هزینه مصرف کننده (۱)، تابع هزینه آیدز به صورت معادله (۴) به دست می‌آید:

(4)                         

بنابراین سهم مخارج برابر با مشتق جزئی لگاریتم مخارج نسبت به لگاریتم قیمت کالای i ام می‌باشد. با گرفتن مشتق جزئی از رابطه‌ی (۲) نسبت به  معادله (۵) بدست می‌آید:

(5)                      

 

 

 

 

22- Deaton & Muellbauer

23- Buse

24- Linear Expenditure System (LES)

25- Rotterdam System  

26- Translog System

27- Price Independent Generalized Logarithmic Function (PIGLOG)

 

اما ازآنجا که برای مصرف کننده­ای که به دنبال حداکثر مطلوبیت است، مخارج کل (x) با c(u,p) برابر است. لذا می‌توان رابطه­ی (۲) را به صورت تابع مطلوبیت غیرمستقیم نوشت. حال اگر این مطلوبیت را که تابعی از قیمت و مخارج کل است در رابطه­ی (۵) قرار گیرد آنگاه سهم مخارج   به صورت تابعی از قیمت‌ها و مخارج کل بدست می‌آید، رابطه­ی (۶)، سیستم تقاضای تقریباً ایده آل می‌نامند که در این تحقیق از آن استفاده شده است:

(6)     

که در آن سهم هزینه‌ی کالای iام (نسبت هزینه‌ی کالای iام به کل هزینه‌ی گردشگری)،  قیمت کالای jام، x هزینه کل مسافرت خانوار به شهر اصفهان، iα، iβ، ij γ ضرائب مدل می‌باشند و p شاخص قیمت می‌باشد که از رابطه (۷) بدست می‌آید:

(7)                                          

قرار دادن شاخص قیمت (۷) در الگوی (۶) سیستم تقاضای تقریباً ایده آل غیرخطی بدست می‌آید²⁸. از این سیستم به علت غیر‌خطی بودن کمتر در مطالعات تجربی استفاده می‌شود، زیرا برآورد پارامترهای این مدل نیاز به آمار جامع و کاملی دارد.

دیتون و مولبایر برای رفع این مشکل شاخصی را معرفی نمودندکه از آن به عنوان شاخص استون²⁹ یاد می­شود به جای استفاده از p در معادله­ی (۷) از  در معادله­ی (8) استفاده می‌شود که  شاخص قیمت استون می‌باشد.

(8)‌                                                     

با استفاده از این شاخص، سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل خطی³⁰ به دست می‌آید. سیستم تقاضای تقریباً ایده‌آل در فرم کلی خود و با توجه به شاخص قیمت واقعی، یک مدل غیر خطی است. اما از آنجائی که برای برآورد آن به مشاهدات زیادی احتیاج است، در این تحقیق نیز همانند بسیاری از مطالعات صورت گرفته مجبور به خطی کردن این مدل و برآورد آن به صورت خطی است برای تحقق این منظور به جای شاخص واقعی قیمت از شاخص استون استفاده می‌شود (رضایی پور، ۱۳۸4: 12).

همچنین از ضرائب برآورد شده، معادله­ی (9) کشش‌های قیمتی تقاضا و از معادله‌ی (10) کشش‌های مخارج (درآمد) تقاضا بدست می‌آید:

(9)                      

(10)‌                          

در این تحقیق رگرسیون معادله‌ی (۶) برای ۵ نوع کالا (غذا، سوغات، محل اقامت، بازدید از نقاط دیدنی و ایاب و ذهاب) به صورت‌مجزا تخمین زده شده و پس از برآورد رگرسیون‌ها، از ضرائب برآورد شده و با استفاده از معادله‌های (9) و (10) کشش‌های قیمتی و مخارجی تقاضا محاسبه گردیده است.

 

3- متغیرهای موردمطالعه و نحوه‌ی اندازه‌گیری آنها

3-1 متغیرهای وابسته

سهم هرکدام از مخارج غذا، ایاب و ذهاب، سوغات، محل اقامت، بازدید نقاط دیدنی در این مسافرت به شهر اصفهان از هزینه­ی کل این مسافرت به شهر اصفهان. هر کدام از سهم ها در رگرسیون مجزا به عنوان متغیر وابسته منظور می‌شود.

 

3-2 متغیرهای مستقل

متغیرهایی مستقل عبارتند از متغیر قیمت خود کالا و متغیر مخارج کل مسافرت تعدیل شده که به صورت‌های زیر اندازه‌گیری می‌شود:

 

 

28- این مدل به الگوی  (Static AIDS) SAIDSایستا معروف است.

29- Stone ̉s Index   

30- Linear Almost Ideal Demand System (LAIDS)

 

الف: متغیر قیمت کالا برای غذا و محل اقامت، به صورت مخارج سرانه روزانه هرکدام از این دو کالا و برای ایاب و ذهاب، سوغات و نقاط دیدنی به صورت مخارج سرانه این کالاها اندازه گیری شد. ب: متغیر مخارج کل مسافرت تعدیل شده، به منزله‌ی مخارج تخصیص داده شده توسط گردشگر برای مسافرت به اصفهان، و از تقسیم کل مخارج انجام شده در مسافرت اصفهان بر شاخص قیمت استون³¹ بدست آمده است.

 

4- یافته‌های پژوهش

4-1 تحلیل‌های رگرسیونی سال 1388

در این قسمت نتایج حاصل از برآورد رگرسیون‌های با مدل آیدز³² ارائه می‌گردد.

همانگونه که ارقام جدول 1 نشان می‌دهد، از 35 متغیر برآورد شده، 33 متغیر از نظر آماری در سطح 5٪ معنادار هستند.

کشش قیمتی تقاضا برای غذا، اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌های دیدنی و سوغات کمتر از واحد یعنی کالاها کم کشش و به ترتیب 264/0-، 058/0-، 760/0-، 043/0- و 132/0- می‌باشند. علامت کشش‌ها نیز از نظر تئوری مورد انتظار بوده است.

کشش مخارجی (درآمدی) تقاضا برای کالاهای غذا، اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌های دیدنی و سوغات مثبت می‌باشد و مبین این مطلب است که هر پنج کالای مورد مطالعه از جمله کالاهای معمولی هستند و به ترتیب برابر 040/1، 904/0، 035/0، 516/0 و 534/0 می‌باشند. با این تفاوت که با افزایش یک درصد مخارج (درآمد) گردشگران، تقاضا برای کالای غذا بیشتر از یک درصد افزایش و برای دیگر کالا کمتر از یک درصد افزایش می‌یابد. کالای غذا برای گردشگران داخلی شهر اصفهان کالای لوکس و کالاهای محل اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان­های دیدنی و سوغات کالای ضروری می­باشند. در بین آنها مقدار کشش مخارجی (درآمدی) غذا از همه­ی کالاها بیشتر، ایاب و ذهاب از همه­ کالاها کمتر و کشش مخارجی (درآمدی) کالاهای بازدید از نقاط دیدنی و سوغات نزدیک به هم می‌باشد. این بدان معنا می‌باشد که که با افزایش یک درصد در مخارج (درآمد) کل گردشگر داخلی شهر اصفهان، مقدار تقاضا برای غذا بیشتر و برای ایاب و ذهاب کمتر از سایر کالاها افزایش می‌یابد.

 

4-2 تحلیل‌های رگرسیونی سال 1390

در این قسمت نتایج حاصل از برآورد رگرسیون‌های با مدل آیدز ارائه می‌گردد.

همانگونه که ارقام جدول 1 نشان می‌دهد، از 35 متغیر برآورد شده، 29 متغیر از نظر آماری در سطح 5% معنادار هستند.

کشش قیمتی تقاضا برای غذا، اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌‌های دیدنی و سوغات به ترتیب 333/0-، 526/0، 111/1، 777/0 و 973/0 می‌باشند و این نشان می‌دهد کالای غذا یک کالای معمولی و از نظر کشش قیمتی یک کالای کم کشش می‌باشد.

کشش مخارجی (درآمدی) تقاضا برای کالاهای غذا، اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌های دیدنی و سوغات مثبت می‌باشد و مبین این مطلب است که هر پنج کالای مورد مطالعه از جمله کالاهای معمولی هستند و به ترتیب برابر 587/0، 308/0، 563/0، 426/0 و 165/0 می‌باشند. در بین آنها مقدار کشش مخارجی (درآمدی) غذا از همه­ی کالاها بیشتر و سوغات از همه­ کالاها کمتر می‌باشد. این بدان معنا می‌‌باشد که که با افزایش یک درصد در مخارج (درآمد) کل گردشگر داخلی شهر اصفهان، مقدار تقاضا برای غذا بیشتر و برای سوغات کمتر از سایر کالاها افزایش می‌یابد.

 

 

31- Stone Index

32- AIDS (An Almodt Ideal Demand System)

 

جدول (1): ضرائب تخمین‌زده شده متغیرهای مستقل برای تابع تقاضای گردشگری داخلی شهراصفهان از 500 نمونه موردمطالعه در تابستان 1388، بااستفاده از معادله (6)

متغیر وابسته1	غذا	اقامت	ایاب و ذهاب	بازدید از مکان دیدنی	سوغات
متغیر مستقل	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت غذای گردشگر		***0.070- (7.97-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت اقامت گردشگر
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت ایاب­و­ذهاب گردشگر				0.002- (0.590-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت بازدیدازمکان دیدنی گردشگر
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت سوغات گردشگر
لگاریتم نسبت مخارج کل به شاخص قیمت استون
عرض از مبدا
	743/0	780/0	656/0	575/0	766/0
تعدیل یافته	738/0	775/0	648/0	565/0	761/0
آماره F	852/132***	120/162***	220/87***	904/61***	844/149***
تعداد مشاهدات	500	500	500	500	500

1-  سهم مخارج هر یک از پنج کالای گردشگر از کل مخارج گردشگر.

2-   *** و ** به ترتیب از نظر آماری در سطح 1٪ و 5٪  معنی دار است.

منبع: محاسبه شده از داده های تحقیق

 

4-3 نتیجه گیری از مقایسه یافته‌های سال 88 و 90

اجرای هدفمندی یارانه‌‌ها از لحاظ تاثیرات قیمت و عکس‌‌العمل آن بر گردشگر بر روی کالای غذا تاثیر چندانی نداشته همانند قبل از حذف یارانه‌ها بوده یعنی طبق قانون تقاضا با افزایش قیمت آن، گردشگر کمتر از قبل مصرف می‌نماید اما بر روی سایر کالاها باعث نقض قانون تقاضا شده و کالاهای اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌های دیدنی و سوغات از کالای معمولی به کالای گیفن تبدیل شده، بدین معنا که با افزایش قیمت آن، تقاضا برای این کالاها بیشتر می‌گردد.

سه پیش شرط لازم جهت انکه این وضعیت رخ دهد:

1- کالای مورد بحث باید کالای پست باشد.

2- عدم وجود کالاهای جانشین ضروری است.

3- کالاها باید درصد اساسی از درآمد خریداران را تشکیل دهند اما نه آن درصدی از درآمد خریداران که هیچکدام از کالاهای معمولی وابسته مصرف نمی‌شوند.

 

 

جدول (2): ضرائب تخمین زده شده متغیرهای مستقل برای تابع تقاضای گردشگری داخلی شهر اصفهان از 500 نمونه مورد مطالعه در تابستان 1390، با استفاده از معادله (6)

متغیر وابسته1	غذا	اقامت	ایاب و ذهاب	بازدید از مکان دیدنی	سوغات
متغیر مستقل	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)	ضرائب برآورد شده (آماره­ی t)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت غذای گردشگر	***144/0 (19/10)	***106/0- (16/12-)	***040/0- (71/8-)	***/0180- (78/4-)	***067/0- (28/7-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت اقامت گردشگر	***0.070- (7.94)-	***117/0 (64/21)	000/0 (04/0)	**005/0- (16/2-)	***106/0- (88/2-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت ایاب­و­ذهاب گردشگر	***0.70- (15/9-)	***017/0- (68/3-)	***072/0 (79/28)	003/0- (34/1-)	008/0- (51/1-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت بازدیدازمکان دیدنی گردشگر	015/0- (67/1-)	006/0- (02/1-)	001/0- (41/0-)	***032/0 (38/13)	**014/0- (37/2-)
لگاریتم طبیعی شاخص قیمت سوغات گردشگر	***073/0- (39/3-)	***031/0- (41/6-)	***015/0- (03/6-)	***010/0- (85/4-)	***104/0 (49/20)
لگاریتم نسبت مخارج کل به شاخص قیمت استون	-0.106*** (27.27-)	***0.055- (23.11-)	***0.015- (11.59-)	***0.011- (10.42-)	***0.045- (17.89-)
عرض از مبدا	***0.943 (22.25)	***0.626 (23.95)	***0.131 (9.49)	***0.126 (11.21)	***0.296 (10.68)
	0.853	0.774	0.757	0.488	0.729
تعدیل یافته	0.723	0.771	0.752	0.479	0.724
آماره F	***157.843	***202.120	***183.378	***56.268	***158.735
تعداد مشاهدات	500	500	500	500	500

1-  سهم مخارج هر یک از پنج کالای گردشگر از کل مخارج گردشگر.

2-    *** و ** به ترتیب از نظر آماری در سطح 1٪ و 5٪ معنی دار است.

منبع: محاسبه شده از داده های تحقیق

 

 

بنابراین میتوان گفت بعد از اجرای قانون هدفمندی یارانه‌ها، تبدیل شدن کالای معمولی به گیفن ممکن است توجیه اقتصادی نداشته باشد و تنها افزایش بیشتر قیمت آن کالاها منجر به افزایش درآمد برای عرضه‌کنندگان کالا می‌گردد. از لحاظ تاثیرات تغییرات درآمدی گردشگر، هیچ‌گونه تغییرات از قبل و بعد از هدفمندی یارانه‌ها صورت نگرفته و همانند قبل از اجرا قانون همه کالاها از نوع معمولی می‌باشند و با افزایش یک درصد در مخارج (درآمد) کل گردشگر داخلی شهر اصفهان، مقدار تقاضا برای همه کالاها افزایش می‌یابد و برای کالای غذا بیشتر از سایر کالاها افزایش می‌یابد.

5- پیشنهادات

الف- با توجه به اینکه کالاهای اقامت، ایاب و ذهاب، بازدید از مکان‌های دیدنی و سوغات، از نوع کالاهای گیفن می‌باشد، افزایش بیشتر قیمت کالا منتهی به افزایش درآمد برای عرضه کنندگان کالا می‌گردد اما لازم به ذکر است که کیفیت کالاها و خدمات برای گردشگر از قبل از اجرای قانون مهم‌تر گشته است. برای مثال اگر قیمت بلیط بازدید از مکان‌های دیدنی افزایش یابد و درآمد حاصل از فروش بلیط‌های ورودی افزایش یافته و این افزایش درآمد می‌تواند به تعمیرات این مکان‌ها اختصاص یابد. البته می‌توان از نظر فرهنگی برای کمک به بعضی از گروه‌ها مثل دانش‌آموزانی که قصد بازدید از نقاط دیدنی شهر را دارند تخفیف ویژه در نظر گرفت.

دولت می‌تواند برای کمک به صنعت گردشگری با حمایت از هتل‌ها، مراکز اقامتی، وسایل ناوگان حمل و نقل، صنایع دستی و سوغات اصفهان از طریق ارائه خدمات اعتباری و فراهم کردن تسهیلات از محل اعتبار پیش‌بینی شده در قانون هدفمند کردن یارانه‌ها و اعطای وام بانکی با بهره کم و کاستن از مراحل و تشریفات زمانبر و شرایط سخت تسهیلات ارائه کند که این امر باعث ایجاد رقابت بین هتل‌داران، مرکز اقامتی،ناوگان حمل و نقل، هنرمندان و افزایش کیفیت خدمات گردشگر و جذب آن را در پی دارد. همچنین ایجاد تسهیلات برای هتل‌داران و مراکز اقامتی برای استفاده آنها از انرژی‌های غیر فسیلی مانند انرژی خورشیدی و گرنه آثار ناشی از اجرای هدفمند کردن یارانه‌ها موجب تشدید رکود موجود و تحلیل رفتن توان مالی صاحبان سرمایه در صنعت گردشگری و هتلداری می‌شود.

کمک نقدی از بودجه کشور به ناوگان حمل ونقل برای جبران کاهش تقاضای گردشگر از افزایش هزینه رفت و آمد. همچنین حمایت خانوارها با بسته‌‌های حمایتی از جمله کمک هزینه سفر و افزایش سهمیه بنزین مصرف خانوارها از لحاظ تامین افزایش هزینه ناشی از حذف یارانه‌ها برای مسافرت یک نیاز برای سلامت خانواده و به دنبال آن اقتصاد سالم را به دنبال دارد. و ایجاد نمایشگاههای ارزان قیمت و تخفیف‌های فصلی برای تشویق گردشگری داخلی در ایران.

ب- ضمن انجام تحقیق فوق، محققین با پیشنهاداتی از طرف مسافرین روبرو شدند که به طور خلاصه در زیر ارائه می‌گردد:

1- مسافران عموماٌ متقاضی کسب اطلاعات بیشتر در رابطه با مکان‌های دیدنی و توجیه بیشتر آنها در چگونگی رسیدن به این مکان‌ها بودند. و پیشنهاد می‌کردند که در ورودی‌های شهر راهنمائی‌های بیشتر از وضعیت موجود در اختیار آنها قرار گیرد.

2- مسافران خواستار تسهیلات بیشتر از قبیل پارکینگ، نزدیک بودن کمپ‌های اقامتی به مکان‌های دیدنی و ارائه تسهیلات بهداشتی مثل حمام و غیره در کمپ‌های اقامتی بودند.

 

مراجع

منابع

1- الیوت، جیمز (1379): مدیریت توریسم، ترجمه مهدی جمشیدیان و اکبر مهدی پور، نشر مانی، اصفهان.

2- بلانک، جنیفر (2008): جای خالی ایران در میان ۱۲۴ کشور پیشرو در گردشگری، ترجمه میترا اسدنی، سایت خبر ایران.

www.Irannewsagency.com/rss/rss.php?wccategory=0&weheadline=5 (2008/7/17)   

3- جمشیدی، محمد (1382): تعیین عوامل موثر بر تقاضای گردشگری داخلی در استان همدان، پایان‌نامه تحصیلی کارشناسی­ارشد، دانشکده کشاورزی، گروه توسعه روستایی، دانشگاه صنعتی اصفهان.

4- حبیبی، فاتح (1382): تصریح و برآورد تابع تقاضای گردشگری ایران با استفاده از داده‌های سری زمانی- مقطعی، مجله تحقیقات اقتصادی، شماره ٧۰ پاییز ٨۴ صص ١١٥-٩١.    

5- دفتر آماروفن آوری اطلاعات (مصاحبه شفاهی با کارشناسان در بهار (1388): سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان.

6- رضایی‌پور، محمد (1384): برآورد کشش‌های تقاضای کالا و خدمات مشمول مالیات بر مصرف و فروش در ایران، فصلنامه مالیات و توسعه، صص 30-8 .

7- زیرک باش، دیبا (1384): تحلیل بازار گردشگری داخلی شهر اصفهان، مجله جغرافیا و توسعه، صص 153-131.

8- ژیلایی، جعفر (1380): تحلیل رفتار مصرفی مناطق شهری استان اصفهان با کاربرد یک مدل تقاضای تقریباً ایده آل طی دوره 78-1350، پایان نامه تحصیلی کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشگاه اصفهان.

9- صمدی، علی حسین(1383): ارزیابی انتقادی کاربرد سیستم تقاضای تقریباً ایده­آل(AIDS)  در تحلیل رفتار مصرفی: مطالعه موردی خانوارهای شهری و روستایی استان کهگیلویه و بویر احمد، فصلنامه پژوهشهای اقتصادی ایران، شماره 20، صص 187-157 .

10- کریمائی، سمیه (1387)، تخمین تابع تقاضای اکوتوریسم (مطالعه موردی استان گیلان)، پایان نامه تحصیلی کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اداری و اقتصاد، گروه اقتصاد، دانشگاه اصفهان.

11- کوپر، کریس؛ جان، فلچر؛ دیوید،گیلبرت و استفان، ون هیل، (1380)، اصول و مبانی جهانگردی، ترجمه اکبر غمخوار، انتشارات فرآماد، تهران.

12- لاندبرگ، دانلد؛ کریشنا، مورتی و استاونگا، مینک، (١۳٨9)، اقتصاد گردشگری، ترجمه محمد رضا فرزین، شرکت چاپ و نشر بازرگانی وابسته به موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران.

13- مرکز آمار ایران (1387)، سالنامه آماری استان اصفهان سال١٣۸۶.

14- موسائی، میثم (1383)، تخمین تابع تقاضای توریسم به ایران، فصلنامه پژوهشنامه بازرگانی، شماره 32، صص 244-225 .

15- Coenen, M. and L.V Eekeren,. (2001), Demand for domestic tourism by Swedish households . Scandinavian Journal of Hospitality and Tourism, Vol.3, No.2, PP 114-133.                                     

16- Deaton, A. and , J. Muellbaur.(1980), An Almost Ideal demand System, American  Economic. Review, Vol. 70, No.3 , PP 312-326.

27- De Mello, M. and A, Pack and. M.T Sinclair. (1999), UK Demand tourism in its  Southern Neghbours, Tourism and Travel Research Institute, PP 1-33.

18- Mangion, M.L. and R, Durbarry and M.T Sinclair, M. (2005), Tourism competitiveness: Price and Quality, Tourism Economics, Vol. 11, No.1, pp 45-68.

19- Mervar, A. and J.E.Payne (2007), An Analysis of Foreign Tourism Demand for Croation Destinations: Long-Run Elasticity Estimates, Working Paper, PP 1-21.

20- Syriopoulos, T.C. and M.T. Sinclair (1993), An Econometric Study Demand: The AIDS Model of US and E uropean Tourism in Mediterranean Countries, Journal of Applied Economics, Vol.12, No,25, pp 1541-1552.