ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه ی موردی: بافت فرسوده شهر آمل)

جغرافیا و مطالعات محیطی

مقاله 7، دوره 1، شماره 4، دی 1391، صفحه 100-117   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

امیر حسین خادمی؛ دکترعیسی جوکار سرهنگی

چکیده

کیفیت زندگی شهری یکی از مهمترین حوزه های مطالعات شهری در کشورهای مختلف به شمار می رود که دارای مؤلفه های چندگانه ی اجتماعی، محیطی و اقتصادی می باشد. توجه به این شاخص در شهرها بدلیل نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه ریزی شهری و بطور کلی تعیین میزان قابل زیست بودن شهرها فزونی یافته است. در شهرهای کشور، بافت های فرسوده از جمله مناطق شهری می باشند که آهنگ تحولات کالبدی و رونق اقتصادی- اجتماعی آنها با سایر نقاط شهری مطابقت نداشته و سطح کیفی زندگی در آنها به سبب فرسودگی تنزل چشمگیر می یابد. بافت فرسوده شهر آمل نیز که هسته اولیه و خواستگاه شهر را شامل می گردد، از جنبه های گوناگون کیفیت زندگی از جمله کیفیت محیطی، اقتصادی و سلامت اجتماعی چهره ای متفاوت نسبت به سطح شهر را به نمایش گذارده است. از اینرو هدف از این تحقیق پاسخ به پرسش اصلی تحقیق مبنی بر وضعیت شاخص کیفیت زندگی و تعیین نقاط قوت و ضعف هر یک از ابعاد سه گانه آن در بافت فرسوده شهر آمل بوده است. روش تحقیق از نوع توصیفی - تحلیلی بوده و در آن گردآوری داده ها بر پایه پرسشنامه هایی می باشد که در میان محلات 14 گانه این بافت و بر اساس جمعیت ساکن در هر محله توزیع گردیده است. جامعه آماری آن شامل350 خانوار در بافت فرسوده بوده که به شیوه تصادفی ساده  برای مطالعه انتخاب شده اند. برای تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده گردید که در نهایت به منظور تحلیل آمار گردآوری شده از نرم افزارSPSS  و از روش های آماری از قبیل همبستگی اسپیرمن و آزمون کای اسکوئر استفاده گردید. نتایج آزمون ها  نشان می دهد که بافت فرسوده ی شهر  به لحاظ شاخص کیفیت زندگی در زیر سطح متوسط قرار گرفته است و در این میان شهروندان از وضعیت اقتصادی نسبت به سایر مؤلفه ها ابراز نارضایتی بیشتری نموده اند. در میان محلات نیز محله پایین بازار در زمینه سلامت اجتماعی، محله نیاکی در زمینه کالبدی و محله چاکسر در زمینه اقتصادی وضعیت نامساعد تری نسبت به سایر محلات این بافت نشان داده اند.

کلیدواژه‌ها

کیفیت زندگی؛ بافت فرسوده؛ شهر آمل

اصل مقاله

-1مقدمه

نواحی شهری مراکز اصلی رشد اقتصادی، اجتماعی و سیاسی در هر کشوری هستند که خود را به عنوان جذاب ترین نقاط برای ایجاد ثروت، کار، خلاقیت و نوآوری اثبات کرده اند، اما برخی از نواحی شهری با چالش های مهمی در زمینه های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابری های اقتصادی، کمبود  مسکن و ترافیک روبرو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به شدت کاهش می دهند. با این وجود سیاستگذاران و برنامه ریزان در سطوح بین المللی و ملی بر قابلیت شهرها برای بهبود کیفیت زندگی انسان ها تاکید دارند(رضوانی و همکاران،1388:2). شهرها به عنوان بستر زیست بشر دارای نقش اساسی در ایجاد رضایت داشته و در واقع شکل دهنده سبک زندگی انسان و تعیین کننده کیفیت زندگی اوست. توجه به کیفیت محیط انسان ساخت علاوه بر تشویق مردم به حضور در آن بر القای حس رضایت در افراد موثر است(Smith and levermore,2008:5). از این گذر به منظور حل مشکلات بشر شهرنشین و ارتقاء ابعاد کیفی زندگی او مفهومی تحت عنوان کیفیت زندگی مطرح ومورد تحقیق قرار گرفته است.مفهوم کیفیت زندگی ویژگی های کلی محیط دریک ناحیه را نشان می دهد که می تواند به عنوان ابزار قدرتمند برای نظارت بر برنامه ریزی توسعه اجتماع به کار رود. آن همچنین به عنوان معیاری برای سنجش میزان برآورده شدن نیازهای روحی، روانی و مادی جامعه و خانواده تعریف شده است(Pal,2005:24).

موضوع کیفیت زندگی در سال های اخیر توجه ها را به خود جلب کرده و به طور فزاینده ای موضوع تحقیقات علمی و تئوری در زمینه ها و نظام های مختلف تبدیل شده است. مطالعه این مفهوم بر پایه این فرضیه بنیادین است که محیط اجتماعی و فیزیکی می تواند بر روی خوشبختی و رفاه مردم ساکن در یک محل تاثیرگذار باشد(Limber,2006:2). به طور کلی رویکرد کیفیت زندگی شهری، تلاشی در جهت ایجاد شهر سالم و فراهم آوردن خدمات شهری مناسب و در دسترس برای همگان در چارچوب پایداری و ایجاد احساس رضایت است(Harpham et al,2001:109).

مفهوم کیفیت زندگی به عنوان بازتاب همه جانبه احساس شخصی از سلامتی شامل همه عواملی که در رضایتمندی انسان نقش دارند، فرض شده است و تا حدّ زیادی تحت تأثیر کیفیت اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهر می باشد(Van poll,1997:2).دراین میان سلامت اجتماعی شهروندان از مؤلفه های کلیدی و به تعبیر سازمان بهداشت جهانی پیچیده ترین و بحث برانگیزترین جنبه از شاخص

سلامت بوده و از مهمترین حوزه های سطح کیفیت زندگی جوامع می باشد. این جنبه از سلامت به عنوان یک شاخص برای نشان دادن میزان سلامت روانی شهروندان و به عبارتی معیاری برای تعیین رضایت و عدم رضایت افراد و گروه ها از کیفیت زندگی اجتماعی است(سمیعی و همکاران،13893:). کیفیت محیط نیز با تاکید بر ساخت شهر و خوانایی شکل کالبدی آن، عناصری از قبیل هویت، خصوصیات و مشخصات محله ای، گویایی و وضوح الگوی خیابان ها و ..... را به عنوان عواملی تاثیرگذار در تعیین سطح کیفیت زندگی مطرح می نماید)بحرینی،1389:211). از سویی امروزه بهبود کیفیت زندگی در جوامع نتیجه بهبود عوامل اقتصادی از قبیل توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی، رشد اقتصادی و میزان پس اندازها، بهره وری و سرانه ها می باشد (خادمی،1390:28).

بافت فرسوده در شهرها را می توان بخشی از فضای شهری دانست که نظام زیستی آن هم از حیث ساختار و هم از حیث کارکرد اجزاء حیاتی خود دچار اختلال و ناکارآمدی شده است. این بافت که زمانی با ساختار و کارکرد مناسب  با نیاز های ساکنین خود از پویایی و صلابت برخوردار بوده، لیکن با افزایش ناگهانی تغییرات شهرنشینی در چند دهه اخیر نه تنها اهمیت خود را از دست داده است، بلکه حتی قادر به انطباق با تغییرات و ارائه حیات روزمره خود نیز نمی باشد از این رو به عنوان نقاط مسئله دار شهری شناخته می شوند. این بافت شهری در طول  سالیان نه تنها جمعیت اصلی و بومی خود را از دست داده، بلکه به محل استقرار مهاجرین کم درآمد که به دنبال ارزان ترین نقاط شهری برای سکونت بوده اند، تبدیل شده است. همین نارسایی های اقتصادی و محیطی موجب شده است که کیفیت زندگی در این مناطق نسبت به سایر مناطق شهری از کیفیت نازل تری برخوردار باشد(سلطان زاده،1388:3).

از دیگر آثار فرسودگی در بافت های کهن شهری می توان به فرسودگی در ابعاد کالبدی، زیست محیطی و اجتماعی این مناطق اشاره نمود. از منظر ریخت شناسی اغلب این بافت ها، حالتی اندام وار داشته و ریزدانه می باشند که فقدان شبکه زیرساخت و شکل گیری کاربری های ناسازگار در جوار بافت های مسکونی از معضلات کالبدی آن می باشد(حسینی،32:1387). این بافت ها معمولا از کیفیت زیست محیطی نازل و فضای غیربهداشتی رنج برده و گاهی آلودگی های ناشی از آبهای سطحی،سیستم فاضلاب و جمع آوری زباله در آنها دیده می شود. سکونت غیرمجاز، نسبت بالای استیجار، شیوع اعتیاد و انواع ناهنجاری های رفتاری و بزهکاری و ناامنی بویژه برای کودکان و بانوان، از ویژگی های اجتماعی بافت فرسوده شهرها می باشد(ایزدی،24:1380).از معضلات اقتصادی این گونه بافت ها فعالیت در مشاغل غیر رسمی و غیر مجاز، قرار گیری در دهک های درآمدی پایین و بیکاری را می توان اشاره نمود(حسینی،34:1387).

شهر آمل در استان مازندران نیز همانند دیگر شهرهای کهن کشور دارای هسته مرکزی فرسوده و قدیمی با تراکم جمعیتی بالا می باشد. این بافت که دارای قدمتی 300 ساله بوده و توسط نوسازی های دوره پهلوی اول و دوم کاملاً احاطه گردیده(پژوهش عمران،1385)دارای ساختار ارگانیک با شبکه ارتباطی پیچیده و درهم و کوچه های باریک، مشکلات  در عبور و مرور، فرسودگی و نارسایی تاسیسات و تسهیلات شهری و ...... می باشد. در بافت فرسوده شهر آمل که 440 هکتار از مساحت 2240 هکتاری شهر آمل را در بر گرفته است مرکب از 14 محله بوده که در آن سازمان فضایی، پیوند میان مراکز محلات و مرکز شهر بر گذر گاه ها استوار بوده، بدین صورت که این محدوده ها توسط حصار یا موانع کالبدی مشخص نمی شوند بلکه گذرها و کوی ها یا خانه های معینی محدوده محله را تشکیل می دهند. در واقع آگاهی ساکنان خانه ها از تعلق شان به محله عمده ترین عامل در تعیین محدوده بشمار می رود. معماری این بخش شهر علی رغم گرایش های مذهبی، بصورت برون گرایی و فضای واحدهای مسکونی بصورت سیستم باز بوده که متاثر از موقعیت آب و هوایی و ویژگی های فرهنگی شهر می باشد. سقف منازل شیب دار و سفالی و در و پنجره ها چوبی می باشد. در این محدوده بیشتر قطعات مسکونی(35 درصد) بین 200 تا 300 متر مربع مساحت دارند. این محدوده در برگیرنده مهمترین عناصر شهری شامل بازار، مراکز مهم سیاسی، اداری و عناصر تاریخی می باشد و مجموعه های مسجد جامع، چهارسوق، مسجد آقاعباس، تیمچه، راسته نمدمالان، تکیه، پل دوازده چشمه و... که استخوان بندی منطقه را تشکیل می دهند، بیانگر اهمیت و نقش این منطقه در انعکاس هویت و تاریخ شهر به شمار آمده و در شرایط فعلی هسته اصلی فعالیت های اقتصادی شهرآمل نیز می باشد(پژوهش عمران ،1385) که طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری در آن در دست مطالعه است. لذا هدف از این تحقیق سنجش کیفیت اجتماعی، محیطی و اقتصادی در بافت فرسوده شهر آمل به منظور ارزیابی از وضعیت کنونی کیفیت زندگی در این بخش از شهر به جهت تبیین لزوم تسریع در اجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده در شهر مورد مطالعه می باشد.

 

1-1. پیشینه تحقیق

 پژوهشگرانی از رشته های متفاوت علمی، مفهوم کیفیت زندگی را از دهه 1930 تاکنون مطالعه نموده اند. اما تحقیقات و تلاشهای اولیه در زمینه کیفیت زندگی شهری و شاخص های آن، از دانش پژوهان جهانی غربی (کمپ بل، کاورز و رود گرز در سال1976 ، گرین، وروف و فلد در سال1960 و... ) که در رشته های مختلفی از قبیل روانشناسی و جامعه شناسی  مشغول فعالیت بوده اند آغاز شده است، آنها کوشیده اند تا اجزاء و عناصر کیفیت زندگی را معین نمایند و مناطق جغرافیایی مانند شهرها و ایالات را بوسیله مؤلفه های کیفیت زندگی مقایسه نمایند (Tuan Seik, 2000:30).   

در سال های اخیر پیرامون سنجش کیفیت زندگی مطالعاتی صورت پذیرفته است که هر کدام کیفیت زندگی درشهرهای مختلف را مورد سنجش قرار داده اند. از جمله این مطالعات در سطح جهانی می توان به تحقیقات اپلیا رد و اوکامونو (1968)، اپلیارد و لستیل(1972)، کوین لینچ(1981)، پرفسور دوهل(1984)، آلن جیکوبز و اپلیارد (1987)، مایکل ساوتورث(1989) فوتوان سیک(2000)، رومانا سدیکوبی و همکاران(2003)، کرامر(2004) و لونت (2006) اشاره نمود که همگی بر توجه به شاخص های اقتصادی، اجتماعی وکالبدی در سنجش کیفیت زندگی شهرهای مختلف تاکیدداشته اند. دکتر فو(2008)در سنگاپور با شاخص های14و 18گانه اقدام به ارزیابی شاخص های کیفیت زندگی شهری نمود. (2007)Fahy  نیز در بررسی کیفیت زندگی شهر گالوی ایرلند، شاخص های سلامت اجتماعی، اقتصادی وکیفیت محیط را مورد بررسی قرار داده است.در مطالعه دیگری که توسط sabhan و همکارانش(2003) انجام پذیرفته است کیفیت زندگی جمعیت های شهری لندن با استفاده از 36 شاخص سلامت مورد بررسی قرار گرفته است(sabhan, 2003:84).

در ایران در زمینه سنجش کیفیت زندگی در شهرها بالاخص در بافت فرسوده شهری مطالعات چندانی صورت نگرفته است. از معدود مطالعات در این زمینه می توان به مطالعات حاجی نژاد(1389) در بافت قدیم شهر شیراز اشاره نمود که نتایج این تحقیق نشان داد که سطح رضایت شهروندان از کیفیت محیط در حد مطلوبی قرار ندارد و مقایسه دو بافت جدید و قدیم شیراز از تفاوت معنی داری برخوردار نمی باشد. دکتر قالیباف و همکاران در سال 90 طی تحقیقاتی به بررسی کیفیت زندگی در محله یافت آباد تهران پرداخته اند. در این بررسی شاخص های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی(کیفیت محیط) به منظور تعیین سطح کیفیت زندگی در این محله انتخاب گردیده است. نتایج تحقیق نشان داد که این محله از لحاظ شاخص کیفیت محیطی در سطح پایینی قرار گرفته است. در تحقیق رضوانی و همکاران در سال 1388 که با عنوان (سنجش شاخص های کیفیت زندگی در شهر نورآباد استان لرستان)انجام پذیرفته، مشخص گردید که میزان رضایت شهروندان از شاخص های اجتماعی، اقتصادی و کالبدی درسطح متوسطی قرار داشته است. رهنما(1388) در کتاب برنامه ریزی مناطق مرکزی شهرها در زمینه بافت فرسوده شهرها و تعیین شاخص های اجتماعی و کالبدی این مناطق شهری مطالعات سودمندی انجام داده است.

 

2-1. چارچوب تحقیق

1-2-1. کیفیت زندگی و ابعاد سه گانه آن             

سلامت جسمانی و روانی، یکی از ارکان اصلی توسعة پایدار و بخش جدایی ناپذیر آن برای شکوفایی وارتقای وضعیت زندگی است، به عبارت دیگر حفظ و ارتقای سطح سلامت، پیشنیاز حرکت و اقدام در زمینة برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی است. هر جامعه زمانی از پویایی و نشاط لازم برخوردار خواهد بود که شهروندان آن از سلامت جسمانی و روانی مطلوب برخوردار شوند(حریرچی و همکاران،1388:2). گر چه مفهوم سلامت اجتماعی کاربرد فراوانی دارد اما ارائه تعریفی روشن و جامع برای آن دشوار است چون در زمینه های گوناگون و با کاربردهای متفاوت به کار گرفته شده است. خود مردم معمولا تصویر روشنی از کیفیت زندگی خود در ذهن دارند. آنها معمولا می دانند که اگر چه شرایطی رخ دهد، در زندگی احساس خوشبختی خواهند داشت. بعنوان مثال داشتن درآمد بیشتر، وجود محله یا شهری آرام و زیبا و.... (نوغانی، 1388:113). از همین رو تعریف جامع و انتخاب معیاری مناسب برای سنجش این بعد از سلامت جوامع بسیار نقش آفرین است. تعاریف و شاخص های بسیار برای سنجش کیفیت زندگی در حوزه ی اجتماعی ارائه شده است. از جمله درحوزه سلامت اجتماعی، پرسشنامه پیمایش سلامت SF-36 (وار،1996) و برنامه مصاحبه ای کیفیت زندگی (اولت و کینتز،1990) را می توان اشاره نمود. کینتز (2004) سلامت اجتماعی را ارزیابی و شناخت فرد از چگونگی عملکردش در اجتماع و کیفیت روابطش با افراد دیگر، نزدیکان و گروه های اجتماعی می داند. ساپیرو(2004) به توانایی فرد در تعامل موثر با دیگران و اجتماع به منظور ایجاد روابط مطلوب شخصی و به انجام رساندن نقش های اجتماعی، عنوان سلامت اجتماعی می دهد. استون وجیکوب (2005) سلامت اجتماعی را شامل سطوح مهارت های اجتماعی، عملکردهای اجتماعی و توانایی شناخت هر شخص از خود به عنوان عضوی از جامعه بزرگتر دانسته و به شرایط اقتصادی و اجتماعی،رفاه و تمامیت شخص درشبکه اجتماعی او توجه کرده است. لارسن سلامت اجتماعی را گزارش فرد از کیفیت روابطش با افراد دیگر، نزدیکان وگروه های اجتماعی که عضو آنهاست، توصیف می کند Larson,1996:83)). ائتلاف جماعت سالم انتاریو(2003) مفهوم و شاخص های سلامت اجتماعی را نهفته در مفاهیمی همچون محیط زیست پاک، صلح، عدالت اجتماعی، دسترسی همگان به نیازهای اولیه همچون غذا، آب، سرپناه و دسترسی به خدمات سلامت می داند.

از سوی دیگر باید اذعان نمود که کیفیت زندگی بدون کیفیت محیطی که در آن زندگی می کنیم معنایی ندارد، امروزه بسیاری از ناهنجاری های رفتاری در جوامع شهری مانند خشونت، پرخاشگری، تجاوز به حقوق دیگران و رعایت نکردن قانون ضمن داشتن ریشه های تاریخی، فرهنگی و اقتصادی در کیفیت فضاهای سکونتی و کاری نهفته است. بنابراین می توان بیان کرد که کیفیت محیط یک قسمت از کیفیت زندگی است و شامل تمامی فاکتورهایی می شود که بخشی از رضایتمندی انسان را از محیط تشکیل می دهند. کیفیت محیطی یک نتیجه پیچیده ای است از ترکیب تصورات ذهنی، ارزش ها و گرایش هایی که در میان افراد و گروه ها متغییر است. کیفیت محیطی می تواند به عنوان یک درک وسیع تر از کیفیت زندگی تلقی گردد. کیفیت پایه ای از قبیل سلامتی و ایمنی در ترکیب با عواملی از قبیل راحتی و جذابیت مفهوم پیدا می کند. کیفیت محیطی طبیعت، فضای سبز، زیر ساخت ها، محیط انسان ساخت، مطبوعیت محیط فیزیکی و منابع طبیعی که هر کدام از آنها کیفیت ویژه ای دارند، از معرّف های کیفیت محیطی به حساب می آیند. به طور کلی کیفیت محیطی به عنوان شاخصی برای اندازه گیری درجه ای از محیط که برای زیستن انسان مناسب می باشد، مورد استفاده قرار می گیرد(قالیباف،1390:48). رابطه متقابل و تاثیر کیفیت محیط شهری بر کیفیت زندگی شهرها توسط کوئین لینچ (1981) نیز مورد تأیید واقع شده است. وی می گوید اگر بنا بر اینست که طراحی شهری مفید واقع گردد باید قادر باشد از راه اعتلای کیفیت محیط کالبدی به اعتلای کیفیت زندگی انسان یاری نماید(گلکار،1378:43)

در تعیین کیفیت زندگی مراد از مفهوم کیفیت اقتصادی، برخورداری خانوارها از استانداردهای زندگی است. مقصود از استانداردهای زندگی، قابلیت دسترسی به کالاها و خدمات پایه بوده و معمولاً بر حسب درآمد سرانه و یا مصرف سرانه محاسبه می شود. دسترسی به سرمایه، کالا وخدمات عمومی در جوامع، معیاری از رفاه اقتصادی است به شرطی آنکه به گونه ای منصفانه و متعادل بین مردم توزیع شده باشد، در غیراین صورت حتی با وجود دسترسی بالا به سرمایه وخدمات، بسیاری از مردم از لحاظ استاندارد زندگی و به تبع آن کیفیت زندگی در سطح نازلی به سر خواهند برد(خادمی،1390:34). از سوی دیگر مطالعات علمی نشان داده اند که رابطه میان وضعیت اقتصادی وکیفیت زندگی رابطه خطی نبوده واین دو در نقطه ای همسو و هم جهت حرکت می کنند و آن  نقطه ای است که حداقل شرایط مطلوب مادی برای زیست انسان فراهم شده باشد، ولی از آن به بعد دیگر نمی توان انتظار داشت که تأمین نیازهای اقتصادی به بهبود کیفیت زندگی کمک کند، زیرا انسان موجودی چند وجهی و پیچیده است و منطق اقتصادی نمی تواند بسیاری از رفتارهای او را تبیین کند(زمانی ،1388:43).

 

2-2-1. شاخص های سنجش کیفیت زندگی شهری

در گذشته محققان علوم اجتماعی برای سنجش کیفیت زندگی استفاده از معرّف های عینی فرا فرهنگی مانند رفع نیاز های اولیه(غذا، سرپناه، ....) را توصیه می کردند. تاکید زیاد بر دیدگاه عینی منجر به غفلت از دیدگاه ذهنی شد که بسیار مهم است و در سطح فردی به کار برده می شود. در حالی که شاخص های عینی محیط زندگی و کار را تشریح می کنند و  شاخص های ذهنی راه هایی که مردم شرایط اطرافشان را درک و ارزیابی می کنند را تشریح می نمایند  )­اکبری،1389:128).امروزه تعریف بهزیستی ذهنی به عنوان شاخص کیفیت زندگی از مطلوبیت بیشتری برخوردار می باشد.بدان سبب که به جای اینکه متخصصان بگویند مردم چه هنگام احساس خوشبختی می کنند، خود مردم درباره آن اظهار نظر می کنند. می توان به روشنی از شهروندان پرسید که تا چه حد احساس خوشبختی می کنند. سنجش کیفیت زندگی شهری با استفاده از این رویکرد مشکل بوده و وقت و هزینه بیشتری را نسبت به سنجش شاخص های عینی به خود اختصاص می دهد لیکن نتایج حاصل از آن منطقی بوده و بیشتر به واقعیت نزدیک تر است(لطفی،1388:75). در این تحقیق سعی شده است که کیفیت اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر با توجه به دیدگاه های جامعه و جنبه ذهنی مورد بررسی قرار گیرد. مناسب ترین روش برای این منظور اینست که مستقیماً از افراد در مورد احساسشان از زندگی و ویژگی های جامعه شان سوال شود(حریرچی وهمکاران،1388:95). به همین منظور در انتخاب شاخص های موثر، تحقیقات اولئکن که در شهرهای ترکیه و به منظور سنجش کیفیت زندگی شهری انجام پذیرفته است، و به سبب شباهت های فرهنگی- اجتماعی و اقتصادی کشور ترکیه با ایران که امکان استفاده از این شاخص ها را فراهم می آورد، مورد توجه قرار گرفته است. در بررسی کیفیت زندگی و تعیین شاخص های سلامت اجتماعی، اولئکن(2001) درشهرهای ترکیه مواردی از قبیل وسعت و نرخ خدمات آموزشی، میزان خدمات سلامتی از قبیل بیمه های درمانی، فعالیت های فرهنگی، امنیت و میزان مشارکت مردم را معرفی کرده است. راوارد و کرامرس(1998) در مطالعات خود بیان نموده اند که می توان با شاخص هایی همچون سبک زندگی، محیط فیزیکی و اجتماعی، صفات فردی درونی یا صفات حاصل شده در طول زندگی،به سطح سلامت در شهرها پی برد. (2002) Padilla در این زمینه بر شاخص های خوب بودن از نظر روانی، دغدغه های اجتماعی، کنار آمدن با شکل ظاهری، سلامت جسمانی و پاسخ به درمان تاکید کرده است(نجات،1387: 58). ریموند و همکاران(2004) شاخص های سلامت جوامع را دریکپارچگی اجتماعی، پذیرش اجتماعی، مشارکت اجتماعی، شکوفایی اجتماعی دانسته و آنها را در تحقیقات خود به کار برده اند. در بررسی کیفیت زندگی و در تعیین شاخص های اقتصادی و کالبدی اولئکن (2001) در شهرهای ترکیه مواردی از قبیل حمل و نقل و شبکه دسترسی، فضای سبز، زیبایی بصری، بهداشت، وضعیت پارکینگ و نحوه پارک اتومبیل در محله، وضعیت جوی ها و آبراهه، رضایت از درآمد، رضایت شغلی، توان پرداخت هزینه های درمانی، میزان پس انداز را مورد بررسی قرار داده است. دیدگاه برخی از صاحبنظران در زمینه تعیین شاخص های کیفیت زندگی در جدول(1) آورده شده است.

 

 

جدول(1): شاخص های کیفیت زندگی شهری از دیدگاه صاحب نظران مختلف

محقق	شاخص های کیفیت محیط
جین جیکوبز(1961)	ملحوظ داشتن فعالیت ها مناسب پیش از توجه داشتن به نظم بصری محیط، استفاده از کاربری های مختلط چه به لحاظ نوع استفاده چه از نظرابنیه با سن های مختلف در یک ناحیه، توجه به عنصر خیابان، نفوذپذیر بودن بافت که به مفهوم پیشنهاد استفاده از بلوک ها ی کوچک تر شهری است، اختلاط اجتماعی و انطباق پذیر بودن فضا ها
اپلیارد و اوکاموت(1968)	صدا، نور، دود، گرد و غبار، میکرواقلیم، خلوت فعالیت های ارزشمند و محیط های شناسایی محلی،تعامل اجتماعی
لانسینگ و مارانز(1969)	باز بودن، راحتی،جذابیت، نگهداری، صدا و ارتباط آنها با ساکنان محله شان
سانوف و ساونی(1972)	ایمنی از آتش سوزی، امنیت، دسترسی به مدارس، جمع آوری زباله، ارتباط با همسایه ها، پیاده رو مناسب، فاصله مناسب از دوستان، فاصله مناسب از خویشاوندان، پارکینگ جلوی خانه
اپلیارد و لینتل (1972)	خطرات ترافیکی، استرس، صدا و آلودگی، خلوت، قلمرو خانه، همسایگی و ملاقات، شناسایی و دلبستگی
کارپ و همکاران(1976)	ایمنی، زیبایی، صدا، همسایه ها، تحرک و دسترسی، آزار و اذیت
کوئین لینچ(1981)	دسترسی، سر زندگی، حس سازگاری، کنترل و نظارت،کارایی و عدالت
پرفسور دوهل (1984)	بالا بودن سطح بهداشت براساس شاخص های قابل قبول بهداشتی و قابلیت دسترسی برای کلیه ساکنین،بالا بودن کیفیت کالبدی محیط، مسکن، وجود محلات فعال و معنی دار، توانایی رفع نیازهای اولیه هر شهروند، وجود روابط اجتماعی در حد معقول، وجود اقتصاد متنوع و خودکفا، تنوع فعالیت های فرهنگی،الگوی متناسب شهرسازی
بنتلی و همکاران(1985)	سازگاری بصری، تنوع، نفوذپذیری، خوانایی، انعطاف پذیری، قابلیت شخصی سازی، هم چنین در سال 1990 سه معیار: کارایی از نظر مصرف انرژی، پاکیزگی و حمایت از حیات وحش بدان افزوده شد تا کاستی های را بپوشاند
آلن جیکوبز و دانلد  اپلیارد (1987)	سرزندگی، هویت، کنترل دسترسی به فرصت ها، تخیل و شادی، اصالت و معنا، زندگی اجتماعی و همگانی, خود اتکایی شهری، محیطی برای همه
مایکل ساوت ورث(1989)	ساختار، خوانایی، فرم، حس مکان، هویّت؛ دیدها و مناظر، مقیاس انسانی یا پیاده
رومانا و همکاران (2003)	زباله، آلودگی آب، آلوگی هوا، صدا، شلوغی و ترافیک

مأخذ: یافته های تحقیق

 

 

3-1.موقعیت جغرافیایی شهر آمل

شهر آمل در موقعیت جغرافیایی21  °52 طول شرقی و 15 28 °36 عرض شمالی قرار دارد. این شهر واقع در ایران و مرکز شهرستان آمل می باشد که درقسمت شمالی شهرستان بر سر راه تجارتی وتوریستی تهران به سواحل جنوبی دریای خزر و شهرهای شمال کشور از طریق محور هراز قرار دارد. فاصله این شهر تا مرکز کشور برابر 181 کیلومتر و تا مرکز استان 69 کیلومتر است (خادمی،1390: 43).شکل(1)

 

 

       شکل(2): موقعیت بافت فرسوده شهر آمل                    شکل(1): موقعیت  شهر آمل در استان مازندران (مأخذ: نگارنده،1392)

 

 

در شهر آمل محدوده بافت قدیم که در مرکزیت شهر نیز واقع گشته است، دارای جمعیتی ساکن11790 نفری می باشد که نسبت به کل جمعیت شهر دارای نسبتی برابر4/7 درصد می باشد. تعداد خانوار ساکن در آن به میزان 3026 واحد و بعد خانوار 9/3 نفر می باشد. تراکم خانوار در واحد مسکونی در بافت قدیم شهر به میزان 3/1 می باشد که در مقایسه با تراکم خانوار در کل شهر(05/1) از میزان تراکم بالاتری برخوردار است.از سویی تراکم ناخالص جمعیت در محدوده بافت قدیم شهر78 نفر در هکتار بوده که این رقم برای کل شهر رقم53 نفر در هکتار می باشد که نشان دهنده بافتی متراکم تر برای این بخش از شهر می باشد )همان: 55). شکل(2)

 

2-روش تحقیق

این تحقیق به لحاظ روش از نوع توصیفی – تحلیلی و روش جمع آوری داده ها در آن مبتنی بر پرسشنامه می باشد. داده های تجربی این پژوهش حاصل پیمایشی است که در سال1391 در شهر آمل جمع آوری شده است. پرسش شوندگان سرپرستان خانوارها در بافت فرسوده شهر آمل بوده اند. گردآوری اطلاعات به روش میدانی با هدف بررسی کیفیت اقتصادی و محیطی-کالبدی شهروندان در بافت فرسوده شهر آمل بوده است. در همین راستا پرسشنامه ها براساس روش نمونه گیری تصادفی (از محله های سیزده گانه بافت فرسوده شهر) با حجم نمونه 350 خانوار تکمیل شده اند. حجم نمونه با استفاده از روش کوکران بدست آمده است. به هر یک از محلات سیزده گانه  با توجّه به جمعیت ساکن و درصد آن نسبت به کل جمیّعت11790 نفری بافت مذکور پرسشنامه اختصاص داده و با توجه به وسعت هر محله توزیع گردید. در این تحقیق سوالات بر اساس مؤلفه های تعیین شده به صورت 5 گزینه ای و براساس طیف لیکرت می باشد. در بررسی پایایی پرسشنامه، ضریب آلفای کرونباخ مورد استفاده قرار گرفته است. روایی بدست آمده 71/0 می باشد که بیانگر پایایی درونی پرسشنامه می باشد. در تجزیه و تحلیل داده ها  و آزمون فرضیات از نرم افزارSpss استفاده شد. انتخاب نوع آزمون با توجّه به چگونگی توزیع داده ها و نوع متغیّرها و جامعه آماری انتخاب شده است. برای بررسی ارتباط میان خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی پرسش شوندگان و میزان سلامت اجتماعی وکیفیت محیطی و اقتصادی از آزمون های همبستگی اسپیرمن و فی و از آزمون اسکوئر یکطرفه جهت تحلیل داده ها و ارزیابی کیفیت زندگی بافت فرسوده در شهر مورد مطالعه استفاده گردید.

 

3-یافته های تحقیق

به منظور بررسی وضعیت کیفیت اجتماعی در بافت فرسوده شهر آمل 13 معرّف و همچنین در بررسی وضعیت کیفیت محیطی و اقتصادی در این بخش از شهر 14 معرّف مورد بررسی قرار گرفته است. در انتخاب معرّف ها تحقیقات اولئکن (2001) وهمچنین سایر تحقیقاتی انجام پذیرفته در این زمینه مورد توجه قرار گرفته است. سعی بر این بوده که معرّف ها با توجه به شرایط فعلی فرهنگی، کالبدی و اقتصادی کشور و سطح منطقه تعیین گردند. برای سنجش کیفیت اجتماعی در قالب طیف لیکرت از گویه های احساس امنیت، آسایش، تعلّق پذیری و مشارکت پذیری ساکنین بافت استفاده شده است. در سنجش کیفیت محیطی از شاخص های رضایت از وضعیت کالبدی محل زندگی از قبیل آمد و شد سواره و پیاده، زیبایی محیطی و بصری، کیفیت فضای سبز و پارک های محل زندگی و در شاخص کیفیت اقتصادی از درآمد خانوار، سطح پاسخگویی به نیازهای معیشتی و درمانی افراد خانواده و تاثیرپذیری از یارانه های نقدی و احتمال حذف آن بعنوان یکی از اساسی ترین مسائل اقتصادی کشور استفاده شده است. با توجه به اینکه در پرسشنامه از طیف 5 گزینه ای لیکرت استفاده و رتبه 1تا5  برای پاسخ ها تعیین گردید که امتیاز 1 نشانگر کمترین میزان رضایتمندی و امتیاز 5 نشانگر بیشترین حد رضایتمندی است، بدین ترتیب عدد 3 به عنوان میانه نظری پاسخ ها انتخاب شده است. پس از آن میانگین پاسخگویی به هر سوال در بافت قدیم شهر بدست آمد که ابتدا هر یک از شاخص ها به طور مجزا با هم مقایسه و بعد از آن وضعیت کلی و میانگین مؤلفه ها در منطقه مورد بررسی، مشخص و مقایسه گردید. جهت تحلیل هر یک از معرّف های این مؤلفه ها نیز از آزمون کای اسکوئر یکطرفه استفاده شده است. بر اساس نتایج این آزمون، با سطح معنی داری 05/0 بین افراد نمونه در ارتباط با هر یک از معرّف ها توافق معناداری وجوددارد که سبب تأیید وضعیت ارزیابی شده هر معرّف با توجه به میانگین های مربوطه، در شهر مورد مطالعه می گردد. 

یافته ها در بررسی مؤلفه های اجتماعی نشان می دهد که وضعیت کلی سلامت اجتماعی در بافت فرسوده شهر  با میانگین 90/2،    2/1= min، 3/4=max در زیر حد متوسط قرار دارد. براساس نتایج آزمون کای اسکوئر یکطرفه، با کای 168/155و سطح معنی داری 05/0 وضعیت نامساعد مؤلفه کیفیت اجتماع در بافت فرسوده شهر آمل تأیید می گردد. ساکنین بافت فرسوده شهر آمل بیشترین نارضایتی اجتماعی خود را آلودگی بالای ساکنین این بافت به مصرف انواع مواد مخدر و نگرانی از سرایت این نوع از آلودگی ها در میان اعضای خانواده خود، تعیین نموده اند و همچنین از تردد زیاد چهره های ناآشنا در محله خود ابراز نگرانی نمده اند جدول(2). در مقایسه بین محلات 14 گاه بافت فرسوده شهر آمل مشخص گردید که در محله های اسکی و اسپه کلا با میانگین 40/3 و 78/3 به لحاظ سلامت اجتماعی دارای وضعیت مساعد تر و وضعیت محله پایین بازار با میانگین 1/2 نسبت به سایر محلات نا مساعدتر بوده است.

همچنین یافته ها نشان می دهد وضعیت کلی مؤلفه های کیفیت محیطی (کالبدی) محله ها در بافت فرسوده با میانگین 93/2، 33/1=min، 4/33= maxدر زیر خط متوسط قرار دارد. در این مؤلفه وضعیت نظافت محله و دسترسی به مرکز شهر در وضعیتی بهتر از سایر معرّف ها و میانگینی بالاتر از حد متوسط را نشان می دهد.در این مؤلفه شهروندان ساکن دربافت فرسوده شهر آمل از وضعیت دفع آب های سطحی به هنگام بارندگی و زیبایی بصری ساختمانها، رضایت کمتری نسبت به  سایر معرّفه ها از خود نشان داده اندجدول(2).  براساس نتایج آزمون کای اسکوئر ، با کای 038/191 و سطح معنی داری 05/0 وضعیت نامناسب مؤلفه کیفیت محیطی در بافت فرسوده شهر تأیید می گردد. در بررسی محلات 14 گانه بافت فرسوده شهر آمل مشخص گردید که در محله های مشایی با میانگین 05/3 به لحاظ رضایت از کیفیت محیطی دارای وضعیت مساعد تر و محله نیاکی با میانگین 2/2 دارای رضایت کمتری نسبت به سایر محلات این بافت بوده است.

در مؤلفه های اقتصادی نیز یافته ها حاصل از پرسشنامه نشان داده است که ساکنین بافت فرسوده شهرآمل از وضعیت اقتصادی خود رضایت کمتر از سطح متوسط دارند.این مؤلفه در بافت فرسوده با میانگین 85/2، 12/2=min، 12/4= max در زیر سطح متوسط قرار گرفته است.آزمون کای اسکوئر برای بافت فرسوده شهر در مؤلفه اقتصادی نیز با کای 175/180 و سطح معنی داری 05/0 وضعیت نامساعد را برای این بافت تأیید می کند. ساکنین بافت فرسوده شهر بیشترین نارضایتی اقتصادی خود را عدم توانایی در پرداخت هزینه های درمانی و نیز نگرانی از احتمال حذف مبالغ یارانه ها، مشخص نموده اند جدول(2). شکل(3)     در شاخص اقتصادی میزان رضایت ساکنین در محلات نیاکی و اسکی با میانگین 1/4 و 9/3 وضعیت مساعدتر و در محله چاکسر در این مؤلفه با میانگین 3/2 رضایت کمتری در مقایسه با سایر محلات این بافت مشاهده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول(2): بررسی و مقایسه معرّف های کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر آمل

سطح معنی داری	کای اسکور	انحراف معیار	میانگین	معرّف	مؤلفه
Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05  Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05	00/101 686/70 629/69 714/90 229/46 657/47 657/67 571/36 029/70 486/22 629/84 343/49 629/76	061/1 215/1 178/1 119/1 222/1 189/1 197/1 241/1 172/1 286/1 180/1 203/1 133/1	88/2 73/2 65/2 82/2 73/2 00/3 01/3 74/2 15/3 90/2 77/2 00/3 30/3	1- امنیت زنان و کودکان در محله 2- وجود چهره های ناآشنا در محله 3- میزان مصرف مواد مخدر در محله 4- میزان نزاع و درگیری در محله 5- تمایل به پیاده روی 6- تمایل به ارتباط با همسایگان 7- میزان رضایت از همسایگان 8-  میزان تعلق به محله 9- میزان علاقمندی به شهر 10-  علاقمندی به ماندن در محله 11-میزان اعتماد به مردم محله 12- شرکت در مراسمات محله 13- تمایل به مشارکت در امور شهر	کیفیت اجتماعی  (سلامت اجتماعی)
Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05 Sig<0/05   Sig<0/05	85/514 77/200 73/543 90/086 61/800 124/65 85/114 64/943 83/945 94/257 134/80 82/943 57/714 70/114	1/088 1/118 1/116 1/081 1/143 1/018 1/091 1/137 1/113 1/109 1/165 1/099 1/154 1/277	3/03 2/81 2/82 2/71 3/15 3/00 3/16 2/87 2/76 3/00 3/07 2/57 3/09 2/48	1- حمل و نقل عمومی 2- دسترسی در محله در مواقع ضروری 3- فضای سبز و پارک در محله 4- زیبای بصری ساختمان ها 5- دسترسی به مرکز شهر 6- وضعیت معابر و پیاده روها 7- نظافت عمومی محله 8-  محل پارک اتومبیل در محله 9- دفع آبهای سطحی در محله 10-  رضایت از میزان درآمد 11- رضایت شغلی 12- توانایی در تامین هزینه درمانی 13- توانایی خانوار در  پس انداز - عدم اتکاء به یارانه های نقدی14	کیفیت محیطی (کالبدی) و اقتصادی

مأخذ: یافته های تحقیق

 

                                        شکل(3): وضعیت معرّف های کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر آمل                     مأخذ: یافته های تحقیق

 

1-3. بررسی خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان در ارتباط با کیفیت زندگی

به منظور بررسی رابطه میان خصوصیات پرسش شوندگان و سطح کیفیت اجتماعی، محیطی و اقتصادی شهروندان در ابتدا به بیان رابطه بین ویژگی های فردی با معرّف ها پرداخته شده و در بخش دیگر از تحلیل ها به بررسی برقراری رابطه بین ویژگی های مذکور با وضعیت رضایتمندی از کیفیت اجتماعی، محیطی و اقتصادی به عنوان متغیّرهای اصلی این تحقیق اقدام شده است.

 

1-1-3. رابطه بین خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان با مؤلفه های کیفیت زندگی

 بدین منظور برای بررسی مؤلفه های مورد مطالعه در ارتباط با جنس افراد نمونه و نوع مالکیت از آن جهت که دارای مقیاس اسمی بوده اند از آزمون ضریب همبستگی فی و کرامر با سطح 05/0 )95 درصد معنی داری) استفاده شده است. برای سایر متغیّرها از قبیل سن، میزان تحصیلات، تعداد اعضای خانوار، مدت اقامت در محله و میزان درآمد خانوار از روش همبستگی اسپیرمن استفاده شده است. این آزمون بدان سبب که این متغیّرها دارای مقیاس کمی بوده اند، انتخاب شده اند که نتایج این آزمون ها در جدول(3) آورده شده است.  نکاتی که از جدول (3) در زمینه چگونگی ارتباط بین ویژگی های فردی پرسش شوندگان با عوامل مؤثر در سلامت اجتماعی شهروندان قابل مشاهده است عبارتست از اینکه در بافت فرسوده آمل متغیّر سن پاسخگویان با میزان احساس امنیت در محله، تعلق به محله، تمایل به مهاجرت از محله،شرکت در مراسمات و علاقه به مشارکت در امور شهر و محله رابطه معناداری وجود دارد. این متغیّر با مؤلفه های میزان احساس امنیت در محله، تعلق به محله، شرکت در مراسمات و علاقمندی به مشارکت در امور شهر و محله رابطه مستقیم و با مؤلفه تمایل به مهاجرت از محله رابطه معکوس داشته است. در این جدول همچنین نتایج آزمون ها در زمینه چگونگی ارتباط بین ویژگی های فردی پرسش شوندگان با عوامل موثر در کیفیت محیطی شهر نشان داده است که در بافت فرسوده شهر آمل متغیّر سن پاسخگویان با وضعیت حمل ونقل عمومی، وضعیت دسترسی های ضروری از قبیل آمد و شد سریع آمبولانس ها و ماشین های آتش نشانی، سرانه فضای سبز وپارک های محله و شهر و نیز وضعیت معابر محله رابطه معناداری وجود دارد. که با تمامی مؤلفه ها بغیر از فضای سبز و پارک های محله رابطه مستقیم برقرار بوده است. این متغیّر در مؤلفه اقتصادی در این بافت همچنین با عوامل رضایت از میزان درآمد های دریافتی، رضایت شغلی و توانایی در تامین هزینه های درمانی ارتباط معناداری و مستقیم برقرار کرده است. در جدول(3) وجود ارتباط بین سایر ویژگی های فردی با عوامل موثر با علامت(+) و عدم وجود ارتباط با علامت (-) نشان داده شده است

 

جدول(3): بررسی مؤلفه های کیفیت زندگی در بافت قدیم شهر آمل

ویژگی    معرّف

جنس

سن

تحصیلات

بعد خانوار

اقامت درمحله

درآمد

نوع مالکیت

امنیت

612/0

(-)

047/0

(+)

735/0

(-)

100/0

(-)

267/0

(-)

975/0

(-)

236/0

(-)

ناآشنا در محله

027/0

(+)

865/0

(-)

248/0

(-)

934/0

(-)

176/0

(-)

152/0

(-)

149/0

(-)

اعتیاد در محله

418/0

(-)

498/0

(-)

783/0

(-)

937/0

(-)

394/0

(-)

477/0

(-)

500/0

(-)

درگیری و سرقت

468/0

(-)

197/0

(-)

865/0

(-)

952/0

(-)

870/0

(-)

049/0

(+)

102/0

(-)

تمایل به پیاده روی

916/0

(-)

973/0

(-)

165/0

(-)

837/0

(-)

090/0

(-)

357/0

(-)

905/

(-)

ارتباط با همسایه

788/0

(-)

352/0

(-)

384/0

(-)

879/0

(-)

990/0

(-)

841/0

(-)

545/0

(-)

رضایت از همسایه

631/

(-)

654/0

(-)

596/0

(-)

087/0

(-)

604/0

(-)

731/0

(-)

471/0

(-)

تعلق به محله

000/0

(+)

000/0

(+)

066/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

217/0

(-)

971/0

(-)

علاقه به شهر

500/0

(-)

450/0

(-)

421/0

(-)

944/0

(-)

256/0

(-)

225/0

(-)

170/0

(-)

مهاجرت از محله

107/0

(-)

000/0

(+)

752/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

748/0

(-)

945/0

(-)

اعتماد به مردم محله

459/0

(-)

598/0

(-)

573/0

(-)

828/0

(-)

658/0

(-)

792/0

(-)

206/0

(-)

مراسمات

076/0

(-)

000/0

(+)

778/0

(-)

006/0

(+)

000/0

(+)

023/0

(+)

694/0

(-)

مشارکت

301/0

(-)

000/0

(+)

034/0

(+)

000/0

(+)

000/0

(+)

049/0

(+)

552/0

(-)

حمل و نقل عمومی

793/0

(-)

032/0

(+)

432/0

(-)

143/0

(-)

671/0

(-)

262/0

(-)

580/0

(-)

دسترسی های ضروری

075/0

(-)

002/0

(+)

458/0

(-)

134/0

(-)

474/0

(-)

461/0

(-)

590/0

(-)

فضای سبز و پارک

000/0

(+)

000/0

(+)

000/0

(+)

000/0

(+)

029/0

(+)

320/0

(-)

681/0

(-)

زیبایی بصری

008/0

(+)

923/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

746/0

(-)

830/0

(-)

156/0

(-)

دسترسی به (مرکزشهر)

698/0

(-)

932/0

(-)

939/0

(-)

819/0

(-)

165/0

(-)

778/0

(-)

577/0

(-)

وضعیت  معابر محله

470/0

(-)

045/0

(+)

361/0

(-)

177/0

(-)

289/0

(-)

912/0

(-)

567/0

(-)

نظافت در محله

875/0

(-)

259/0

(-)

05/0

(-)

589/0

(-)

484/0

(-)

988/0

(-)

381/0

(-)

محل پارک اتومبیل

584/0

(-)

663/0

(-)

008/0

(+)

192/0

(-)

036/0

(+)

757/0

(-)

164/0

(-)

دفع آب های سطحی

251/0

(-)

890/0

(-)

766/0

(-)

821/0

(-)

675/0

(-)

123/0

(-)

228/0

(-)

رضایت از درآمد

000/0

(+)

060/0

(-)

035/0

(+)

035/0

(+)

002/0

(+)

000/0

(+)

000/0

(+)

رضایت شغلی

001/0

(+)

008/0

(+)

005/0

(+)

085/0

(-)

155/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

هزینه های درمانی

030/0

(+)

729/0

(-)

006/0

(+)

363/0

(-)

970/0

(-)

000/0

(+)

003/0

(+)

میزان پس انداز

000/0

(+)

661/0

(-)

232/0

(-)

406/0

(-)

421/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

وابستگی به یارانه ها

046/0

(+)

201/0

(-)

143/0

(-)

487/0

(-)

665/0

(-)

000/0

(+)

000/0

(+)

مأخذ: یافته های تحقیق           وجود ارتباط (+)  عدم وجود ارتباط(-)

 

2-1-3.رابطه بین خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان در ارتباط با ابعاد سه گانه کیفیت زندگی

در بررسی رابطه بین کیفیت اجتماعی، محیطی و اقتصادی به عنوان متغیّرهای اصلی که حاصل برآیند عوامل 13 و 14گانه می باشند و خصوصیات پرسش شوندگان نیز از آزمون های همبستگی اسپیرمن استفاده گردید که نتایج آن در جدول  (4) آورده شده است.

جدول(4): همبستگی بین ویژگی های فردی شهروندان در ارتباط با ابعاد سه گانه کیفیت زندگی

نوع مالکیت	میزان درآمد	مدت اقامت در محله	بعد خانوار	تحصیلات	سن	جنس	خصوصیات پرسش    شوندگان متغیرهای کیفیت زندگی
(- )	(- )	(+ )	(+ )	(- )	(+ )	(- )	همبستگی اسپیرمن	رضایت از کیفیت محیط اجتماعی (سلامت اجتماعی)
455/0	351/0	001/0	015/0	502/0	008/0	278/0	Sig
520/0	687/0-	348/0	268/0-	699/0-	569/0	492/0-	p-value
(- )	(- )	(- )	(- )	(+ )	(+ )	(- )	همبستگی اسپیرمن	رضایت از  کیفیت محیطی(کالبدی) شهر
299/0	447/0	308/0	287/0	015/0	035/0	109/0	Sig
621/0	822/0-	588/0-	789/0-	695/0-	486/0	380/0-	p-value
(+ )	(+ )	(- )	(- )	(+ )	(- )	(+ )	همبستگی اسپیرمن	رضایت از  کیفیت اقتصادی شهر
001/0	000/0	685/0	394/0	002/0	240/0	000/0	Sig
420/	320/0	805/0	548/0-	250/0-	425/0	348/0-	p-value

مأخذ: یافته های تحقیق

 

یافته ها در جدول(4) نشان داده است که در بافت فرسوده شهر آمل بین دو ویژگی سن پرسش شوندگان و مدت اقامت آنان در محله با میزان سلامت اجتماعی شهروندان رابطه ای معنادار برقرار می باشد. در این قسمت از شهر علاوه بر این دو خصوصیت، میان بعد خانوار با مؤلفه کیفیت محیط اجتماعی ارتباط معناداری مشاهده شده است. در میان سایر ویژگی های فردی و مؤلفه مورد بررسی رابطه معناداری مشاهده نمی شود. در بین عوامل 13 گانه سلامت اجتماعی، عامل علاقه مندی به مشارکت در امور شهر و محله با 5 مرتبه ایجاد رابطه معنادار در بافت فرسوده مهمترین عامل در میان معرّف های سلامت اجتماعی بوده که بیشترین ارتباط را با خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان برقرار کرده است.  احساس تعلق به محله، تمایل به شرکت در مراسمات و مهاجرت از محله نیز در رده های بعدی قرار گرفته اند. تمایل به پیاده روی نیز تنها عاملی است که با این خصوصیات هیچگونه ارتباط معناداری نداشته است.

همچنین درجدول (4) مشخص گردیده است که در بافت فرسوده شهر بین دو ویژگی سن پرسش شوندگان و میزان تحصیلات با میزان رضایت از کیفیت محیطی(کالبدی) و بین ویژگی های جنس، تحصیلات، میزان درآمد، نوع مالکیت و رضایت از کیفیت اقتصادی ساکنین رابطه ای معنادار برقرار می باشد. در میان سایر ویژگی های فردی و مؤلفه مورد بررسی رابطه معناداری مشاهده نمی شود.

بین عوامل ذکر شده در رضایت از کیفیت محیطی، عامل فضای سبز و پارک های محله وشهر و زیبایی بصری ساختمان ها در محله با 5 مرتبه ایجاد رابطه معنادار مهمترین عامل در میان معرّف های کیفیت محیطی بوده که بیشترین ارتباط را با خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان برقرار کرده است. میزان رضایت از دفع آب های سطحی نیز تنها عاملی است که با هیچ یک از این ویژگی های فردی ارتباط معناداری نداشته است و نارضایتی از این عامل در بین تمامی پرسش شوندگان مشاهده شده است. در بین عوامل موثر در رضایت از کیفیت اقتصادی نیز میزان رضایت از درآمد با 6 مرتبه ایجاد رابطه معنادار بیشترین ارتباط را با خصوصیات فردی، اجتماعی و اقتصادی شهروندان برقرار کرده است. دیگر عوامل مؤثر بر کیفیت اقتصادی جنس و نوع مالکیت بوده اند. بطور کلی می توان نتیجه نمود که متغیّر سن با 10 مرتبه ایجاد رابطه معنادار  و پس از آن متغیّرهای جنس با 9  مرتبه و درآمد با 8 مرتبه ایجاد رابطه معنادار  با مؤلفه های مورد بررسی کیفیت زندگی بیشترین ارتباط را با کیفیت زندگی بافت فرسوده شهر آمل داشته اند.

 

2-3. نقاط قوّت و ضعف مؤلفه های کیفیت زندگی در شهر آمل

برای پی بردن به نقاط ضعف و قوت مؤلفه های مورد مطالعه در بافت فرسوده شهر آمل، معرّف های با میانگین بالاتر از 3 به عنوان نقاط قوّت و معرّف های با میانگین کمتر از 3 به عنوان نقاط ضعف نمونه مورد مطالعه، در نظر گرفته شده است. که نتایج این بررسی در جدول(5) آورده شده است.

 

جدول(5): نقاط ضعف و قوّت مؤلفه های کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر آمل  مأخذ: یافته های تحقیق

 

 

	نقاط قوّت	نقاط ضعف
کیفیت اجتماعی	تمایل به ارتباط با همسایگان علاقمندی ساکنین بافت فرسوده به شهر آمل تمایل به شرکت در مراسمات محله( از قبیل مراسمات           مذهبی و هیات محلی، نماز جماعت و ......) تمایل  ساکنین به مشارکت در امور شهر و محله وجود رضایت نسبی از همسایگان	عدم احساس امنیت برای زنان و کودکان در محله احساس ناامنی یا بیگانگی بواسطه وجود چهره های ناآشنا در نگرانی خانواده ها از شیوع مصرف مواد مخدر در محله نگرانی از میزان نزاع و درگیری در محله عدم تمایل به پیاده روی خانواده ها در محله عدم وجود احساس تعلّق به محله در میان ساکنین عدم علاقمندی به ماندن در محله و تمایل به رفتن به محلات اعتماد ضعیف ساکنین بافت فرسوده شهر آمل به یکدیگر
کیفیت محیطی و اقتصادی	مناسب بودن کیفیت حمل و نقل عمومی در محله ها و شهر سهولت در دسترسی به مرکز شهر رضایت شهروندان از کیفیت مناسب پیاده روها رضایت شهروندان از نظافت عمومی محله ها و سطح شهر وجود رضایت از شغل توانایی متوسط خانواده ها در پس انداز قسمتی از درآمدشان	ناکافی بودن عرض خیابان ها  و معابر در دسترسی مناسب در مواقع ضروری به نقاط مختلف محلات و نیز به منظور پارک اتومبیل ها کمبود فضای سبز و پارک های کودک و محله در بافت فرسوده شهر  بی قوارگی ساختمان ها در محله( قرار گیری ساختمان های قدیمی کیفیت نامطلوب دفع آبهای سطحی در محله بویژه در مواقع بارندگی  سطح پایین دستمزدها و عدم توانایی در تامین هزینه درمانی وابستگی به یارانه ی نقدی و آسیب پذیری از حذف این مبالغ

 

 

 

 

 

-4نتیجه گیری

امروزه در شهرهای کشور، به دلیل عدم تطبیق و همخوانی بافت قدیم شهرها با الگوی جدید شهرنشینی، وجود تشکیلات متعدد و موازی در زمینه مدیریت بافت فرسوده و مهمتر از همه بی مهری و عدم توجه مدیران شهری به این مناطق از یک طرف و فرصت سرمایه گذاری و توسعه در حاشیه شهرها به علت ارزانی قیمت زمین ازطرف دیگر موجب کنارگذاردن این مناطق از فرایند توسعه شهری و نیز نزول کیفیت زندگی در بافت فرسوده شده است(سلطان زاده،25:1388). از این رهگذر کیفیت اجتماعی، محیطی و اقتصادی که از مهمترین حوزه های مطالعات کیفیت زندگی می باشند، در اینگونه بافت ها دچار افت کیفی شده اند. لذا این مقاله با هدف سنجش سطح کیفیت زندگی ساکنان در بافت فرسوده شهر آمل تهیه گردید. یافته های این تحقیق نشان می دهد که مؤلفه های کیفیت زندگی در بافت فرسوده شهر آمل، به ترتیب سطح کیفی شامل عوامل محیطی با میانگین93/2، اجتماعی با میانگین90/2 و اقتصادی با میانگین 85/2 قرار گرفته اند  و بدین ترتیب کیفیت زندگی با میانگین 89/2 ارزیابی شده است که این میزان زیر سطح متوسط می باشد. در بررسی و مقایسه بین محلات 14 گانه بافت فرسوده شهر مشخص گردیده است که در محله اسکی به لحاظ شاخص سلامت اجتماعی وضعیت مساعدتر و در محله پایین بازار در این شاخص وضعیت نامساعدتری نسبت به سایر محلات دیگر این بافت  وجود دارد. میزان رضایت از کیفیت محیطی در بین ساکنین محله مشایی بیشتر و محله  نیاکی کمتر بوده

است. در شاخص اقتصادی نیز در محله نیاکی رضایتمندی بیشتر و در محله چاکسر ساکنین نارضایتی بیشتری نشان داده اند. 

همچنین بررسی ها در بافت فرسوده نشان داده است بیشترین مزیّت در ارتباط با مؤلفه ی سلامت اجتماعی در بافت فرسوده شهر آمل، مربوط به تمایل ساکنان این بافت به مشارکت و همکاری با متولیان امور شهری در اجرای برنامه های شهری می باشد. بگونه ای که تمایل به

 

مشارکت در امور و طرح های شهری با میانگین 30/3 در رتبه نخست مؤلفه های کیفیت اجتماعی در این بافت قرار گرفته است که این اظهار تمایل ساکنان، راه را برای مشارکت شهروندان دراجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر،که آن ازضروریات موّفقیت طرح های شهری می باشد،  هموار می کند. نکته دیگری که در بافت فرسوده شهر آمل قابل مشاهده است اینکه ساکنان این بافت نسبت به محله ای که در آن زندگی می کنند علاقه چندانی نشان نداده و تمایل خود را به رفتن از محله ابراز داشته اند، امّا از سوی دیگر نسبت به شهر آمل و زندگی در آن اظهار علاقه نموده اند. به نظر می رسد عدم علاقه به محل زندگی از قدیمی بودن بافت محله و مسائل ناشی از آن از قبیل معابر وکوچه های باریک، عدم وجود مکان کافی برای پارک اتومبیل، ترافیک وآلودگی، ساختمان های بی قواره و کهنه در کنار ساختمان های نوساخت و چند طبقه و شکستن حریم خصوصی منازل توسط این آپارتمان ها نشأت می گیرد که با اجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر می توان ساکنان را به ماندن در محله شان ترغیب و تشویق نمود. دیگرنتایج حکایت از آن داشته است که در بافت فرسوده اتکاء به یارانه های نقدی و نگرانی از حذف آن، بیشترین تأثیر را در کاهش رضایتمندی شهروندان از وضعیت اقتصادی خانوار داشته است. از طرف دیگر بیشترین مزیّت در ارتباط با مؤلفه ی کیفیت محیطی در بافت فرسوده شهر آمل، رضایت ساکنان از وضعیت نظافت در محله می باشد، در حالی که تصوّر بر این بوده است که بعلت عرض کم خیابان ها و کندی در عبور و مرور وسایل نقلیه میزان رضایت از این عامل در سطح پایین تری قرار داشته باشد. بیشترین نارضایتی شهروندان از کیفیت کالبدی محلات نیز وضعیت دفع آب های سطحی بویژه در هنگام بارندگی ذکر شده است. البته این مشکل مختص شهر آمل نبوده بلکه در تمامی شهرهای شمالی کشور بعلت فصول طولانی بارندگی این معضل وجود داشته و مطلوب است که توسط مدیران و برنامه ریزان شهری آمل بلاخص در هنگام اجرای طرح بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهر مد نظر گیرد.

مراجع

منابع

1- اکبری،اسماعیل،امینی،مهدی،(1389)،کیفیت زندگی شهری ایران،فصلنامه رفاه اجتماعی،سال دهم، شماره36

2- ایزدی، محمدسعید،(1380)،بررسی تجارب مرمت شهری در ایران با تاکید بر تحولات دو دهه  اخیر، فصلنامه عمران و بهسازی شهری،سال دوم، شماره سوم

3-بحرینی، سید حسین، (1389)،فرایند طراحی شهری،انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم

4-حاجی نژاد،علی،رفیعیان،مجتبی،زمانی،حسین،(1389)،بررسی متغییرهای فردی مؤثر بر رضایت مندی شهروندان از کیفیت محیط زندگی،مطالعه مورد بررسی شهر شیراز،جغرافیا و توسعه،شماره17

5- حسینی، سیدجواد،حیدری،محمدرضا،(1387)، شیوه های مؤثر در بازسازی و نوسازی بافتهای فرسوده، اولین همایش بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهری، مشهد مقدس

6-حریرچی،امیرمحمود،میرزایی،خلیل جهرمی ومکانی،اعظم،(1388)،چگونگی وضعیت کیفیت زندگی شهروندان شهر جدید پردیس، فصلنامه ی پژوهش اجتماعی، سال دوم، شماره چهارم

7- خادمی،امیرحسین،(1390)،ارزیابی ومکان یابی فضای سبز شهری با استفاده ازGIS(نمونه موردی: شهرآمل)، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور

8- رضوانی،محمدرضا،متکان،علی اکبر، منصوریان،حسین، ستاری، محمدحسین،(1388)،توسعه و سنجش شاخص های کیفیت زندگی شهری )شهر نورآباد، لرستان(، فصلنامه مطالعات و پژوهشهای شهری ، سال اول، شماره دوم

9-رهنما،محمدرحیم،(1388)،برنامه ریزی مناطق مرکزی شهرها،انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد

10-زمانی،حسین،(1388)، بررسی رضایتمندی شهروندان از کیفیت محیط زندگی،پایانامه کارشناسی ارشد،دانشگاه شیراز

11- سلطان زاده،واله،(1388)، بررسی عوامل مؤثر بر مشارکت مردمی در فرایند احیاء بافت فرسوده شهرتبریز، پایانامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز

12سمیعی،مرسده،رفیعی،حسن،امینی،مصطفی،اکبریان،مهدی،(1389)،سلامت اجتماعی ایران: تعریف اجماع مدارتا شاخص شواهد مدار،مسائل اجتماعی ایران،سال اول،شماره

13قالیباف،محمدباقر،روستایی،مجتبی،رمضان ژاد،مهدی،طاهری،محمدرضا،(1390)،ارزیابی کیفیت زندگی شهری (مطالعه موردی: محله یافت آباد)،انجمن جغرافیایی ایران،سال نهم،شماره31

14- قدمی،مصطفی، حسینی،سمانه،(1390)،بررسی مؤلفه های کالبدی درکیفیت محیط شهری درنواحی مرکزی شهرساری اولین همایش آرمان شهر ایرانی،دانشگاه آزاد اسلامی واحد نور

15-گلکار،کوروش،(1378)،طراحی شهری:تحلیل تئوری ها، دانشکده معماری ،دانشگاه شهید بهشتی ،شماره29

16- لطفی،صدیقه،(1388)،مفهوم کیفیت زندگی شهری: تعاریف، ابعاد و سنجش آن در برنامه ریزی شهری، فصلنامه علمی پژوهشی جغرافیای انسانی - سال اول، شماره چهارم،

17- لینچ،کوین،(1376)،سیمای شهر، مترجم:منوچهر مزینی، نشر دانشگاه تهران

18- مهندسین مشاور پژوهش و عمران،(1382)، طرح تفصیلی ویژه بافت قدیم،شهرآمل، وزارت مسکن و شهرسازی

19- مهندسین مشاور پژوهش و عمران،(1383)، طرح تفصیلی شهرآمل، وزارت مسکن و شهرسازی

20- مهندسین مشاور تخت پولاد،(1389)، طرح ساماندهی، بهسازی و نوسازی بافت فرسوده شهرآمل، شرکت مادر تخصصی عمران و بهسازی شهری، وزارت مسکن و شهرسازی، گزارشات سطح یک،دو و سه

21- نجات،سحرناز،(1387)، کیفیت زندگی و اندازه گیری آن، مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران، دوره 4، شماره 2

22- نوغانی،محسن،اصغرپور،احمدرضا،صفا،شیما،کرمانی،مهدی،(1388)،کیفیت زندگی شهروندان و رابطه آن با سرمایه اجتماعی در شهر مشهد، مجله علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد،سال پنجم

23- Fahy, F.,( 2007), Galway 21, Implementing the Principles and Practices sustainable Development in Galway city council. 1st End. Environmental Protection Agancy.USA., ISBN-10:1840951214

24- Foo Tuan Seik(2000): Subjective assessment of urban quality of life in Singapore, Habitat Internatonal, 24, pp 25-55            

25- Harpham.Trudy& et al,(2001), Healthy city project in developing countries:The first evaluation, south bank university,London,SW8,2JZ,UK

26- Jacobs , jane (1961) . the Death and life of Great American cities . New yourk. Rondom House.

27- Lambiri,Dionysia,(2006),Quality of life in the Economic and urban Economic Literature, JEL classification: R00,131,R12

28- Larson J. S.(1996), The World Health Organization Definition of Health: Social Versus Spiritual Health, Social Indicators Research, 38:180_192

29- Pal, A.K, Kumar,U.C,(2005),Quality of life concept for the evaluation of societal development of rural community in west bangal, india, Rural Devolopment, vol. xv,no2

30- Sabbahi 1 I, Nabil Drouby, Sanaa Sabbah, Nathali Retel Rudel and Mariette Marcier,(2003), Quality of life in rural and urban population in Lebano, usingSF 36 Health survey.

31- Smith, C., Levermore,G.,(2008), Designing urban spaces and building to improve sustainability and quality of life in a warmer word, Social Indicators Research 40

32- Ulengin,Burc, Fusun Ulengin & Umit Guvenc(2001), A multidimensional approach to urban quality of life: The case of Istanbul, European Journal of Operation Reasrch, 130, pp 361-274

33- Van poll ,Ric (1997).The pevceived Quality of urban Environment A multi- attvibute evaluation , university of Groningen

34- Ware, John E., Jr. (1996): The SF-36 Health Survey. Spilker, B. Quality of Life and Pharmaco-Economics in Clinical Trials. Philadelphia: Leppincott-Raven Publishers.330-350