ارزیابی پایداری اقتصادی در مناطق روستایی با استفاده از فن تصمیم گیری چند معیاره تخصیص خطی (مطالعه موردی: بخش جعفر آباد، شهرستان قم)

جغرافیا و مطالعات محیطی

مقاله 8، دوره 1، شماره 4، دی 1391، صفحه 118-140   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

دکترعلی اکبر عنابستانی؛ دکترحمید شایان؛ رضا شمس‌الدینی؛ دکتر علی اکبر تقیلو؛ ابوالفضل زارعی

چکیده

ارزیابی پایداری اقتصادی زمانی به اهداف خود دست می یابد که این فرایند در قالب چارچوبی نظام مند و جامع صورت گرفته و با ارائه ابزار و شاخص های هدفمند همراه باشددر پژوهش حاضر، ضمن مرور اجمالی بر اهمیت پایداری اقتصادی و سنجش و ارزیابی آن و چارچوب های ارائه شده برای انتخاب شاخص در این راستا با انتخاب ابزاری مناسب به ارزیابی پایداری اقتصادی در بخش جعفرآباد شهرستان قم اقدام شده است. جمع آوری داده ها از طریق پرسشنامه در حجم نمونه 385 نفر و تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از روش های آنتروپی شانون و تحلیل چند معیاره تخصیص خطی انجام شده است.  نتایج بدست آمده نشان می دهد که  از بین 20 روستای مورد مطالعه، روستاهای قزل آباد، صید آباد و علی آباد انقلاب دارای اقتصاد پایدار و روستاهای کریم آباد، طغرود و دولت آباد در سطوح پایین پایداری اقتصادی قرار دارند. در میان شاخص های مورد نظر، تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات، میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی، فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی، تعداد قطعات زمین های کشاورزی، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی و… از میانگین پایداری پایین و شاخص های استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی، سرمایه گذاری در کارهای تولیدی، ارزش زمین های کشاورزی و استفاده از  وام و تسهیلات بانکی از سطح پایداری بالاتری برخوردار بوده اند. 

کلیدواژه‌ها

پایداری اقتصادی؛ ارزیابی؛ تصمیم گیری چند معیاره؛ تخصیص خطی؛ بخش جعفرآباد شهرستان قم

اصل مقاله

1- مقدمه

درچارچوب رهیافت مطلوب توسعه برای مناطق روستایی که با توسعه پایدار روستایی شناخته می شود، هم اینک برخلاف گذشته، توسعه روستایی مبتنی بر رویکردی کلی نگر و سیستمی است که دربردارنده ابعاد بنیادی، شکل دهنده نظام توسعه روستایی و هم پیوندی موزون میان آنان است. با توجه به تعاریف و مضامین توسعه پایدار، اجزای اساسی این توسعه همانا پیشرفت اقتصادی، رفاه اجتماعی، کیفیت محیطی و حکمروایی خوب محسوب می شوند(پورطاهری و همکاری،2:1388). به طور کلی توسعه پایدار، فرآیندی جهت دستیابی به نگرش آینده‌گر و جامع و رضایتمندی مستمر، از طریق شناخت میان انسان‌ها، انسان‌ها، محیط زیست و روابط میان اجزای محیط زیست و مداخله‌گری عقلانی جهت بهبود این روابط، به کارگیری تلفیقی از تکنولوژی جدید، دانش بومی و با تاکید بر حقوق همه آحاد بشر است (آزیری، 1387: 3). در ارتباط با این تعریف اگر هدف توسعه پایدار را استفاده معقول و مناسب از منابع طبیعی بدانیم، بنابراین یک پدیده عمدتاً اقتصادی است(عسگرزاده، 1386: 5). زیرا توزیع مناسب و عادلانه، مصرف عقلانی و بهینه از منابع مادی و طبیعی و کالاهای مورد نیاز زندگی و صرفه‌جویی در استفاده از منابع کمیاب زندگی مرتبط با بعد اقتصادی توسعه پایدار می باشد و از آنجایی که هدف توسعه پایدار توزیع برابر فرصت ها و برقراری عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع می باشد، عمدتا با عوامل اقتصادی در ارتباط است. بر همین اساس پایداری در اقتصاد را می توان در ایجاد رشد عادلانه و متوازن جامعه انسانی و تضمین بهره مندی تک تک انسان ها در طول زمان بدون وارد آوردن خدشه به منابع زیستی، طبیعی و فرهنگی تعریف نمود(جعفریان و عبدالحسین پور،5:1385). پایداری اقتصادی بنیانی اخلاقی در طرز تفکر بهره وری است که در پی دستیابی به دو هدف اصلی در استفاده از منابع کمیاب می باشد:1- ارضای نیازها و خواسته های فردی انسان ها 2- عدالت بین انسان ها و نسل های حال و آینده و عدالت نسبت به طبیعت به منظور تنظیم روابط انسان و طبیعت در دوره زمانی دراز مدت و نامشخص(Baumgärtner& Quaas,2010:447). امروزه با روند نزولی وضعیت اقتصاد روستا، جابه جایی و مهاجرت های گسترده روستائیان به شهرها، گسترش فقر و بیکاری، عدم امنیت غذایی، قرار گرفتن عمده جمعیت روستایی در حاشیه، و مواردی از این دست(قدیری معصوم و همکاران،2:1389) برنامه ریزی جهت تقویت نظام اقتصاد روستاها جهت دستیابی به توسعه پایدار روستایی لازم و ضروری می باشد. زیرا اقتصاد سالم روستایی قادر است خود را از طریق گسترش فعالیت های فرعی/جنبی مبتنی بر منابع و تولیدات موجود احیا کند. به موازات پایدار شدن اقتصاد، وجوه سرمایه گذاری همراه با نظارت و کنترل محلی تکنولوژی افزایش می یابد(افتخاری و بدری،27:1382) و توسعه را در این بعد با خود به همراه می آورد. اما پیش زمینه پایداری سازی نظام اقتصادی روستا داشتن شناخت کافی از منطقه مورد مطالعه و آشنایی با توانایی های آن در این بعد می باشد که تحقق این امر با ارزیابی و ارائه چارچوبی مناسب و جامع جهت سنجش پایداری میسر خواهد شد. در واقع پرداختن به موضوع مهم ارزیابی توسعه پایداری روستایی ما را قادر خواهد ساخت تا با داشتن شناختی کافی از سرزمین مطالعه شده به برنامه ریزی و مدیریت آن بپردازیم. بدون چنین شناختی برنامه ریزی و مدیریت در جهت پارادایم فعلی توسعه، با دشواری روبه رو است(افتخاری و آقایاری هیر،31:1386). در زمینه ارزیابی پایداری تاکنون چارچوب و مدل های مختلفی ارائه شده که هرکدام کارایی خاص خود رادارند. بنابراین تحقیق حاضر ضمن مروری کوتاه بر ادبیات پایداری اقتصادی و سنجش و ارزیابی آن،ابتدا به معرفی چارچوب های انتخاب ابزار سنجش پایداری و چارچوب های ارائه شده در زمینه انتخاب شاخص می پردازد و سپس جهت ارزیابی پایداری در منطقه مورد مطالعه ابزاری را انتخاب و چارچوب انتخاب شاخص خود را ارائه می دهد. بدین ترتیب این مقاله جهت وزن دهی شاخص های در نظرگرفته از روش آنتروپی شانون و یافته های خود را با استفاده از روش های تحلیل چند معیاره و در قالب مدل تخصیص خطی جهت ارزیابی و سنجش میزان پایداری اقتصادی در نواحی مختلف روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم ارائه می دهد.

2- محدوده یا قلمرو پژوهش- بخش جعفرآباد شهرستان قم بین طول جغرافیایی ^//48 ^/ 14 ^o50 و عرض جغرافیایی ^//08 ^/33 ^o34 واقع شده است. این بخش که در شمال غربی شهرستان قم می­باشد از شمال به استان مرکزی، از شرق به بخش مرکزی شهرستان قم، از غرب به بخش خلجستان و از جنوب به بخش سلفچگان محدود می­شود. مجموع آبادی­های این بخش 36 پارچه و مرکز آن، شهر جعفریه می­باشد که در فاصله­ی 40 کیلومتری غرب قم واقع شده است.

 

 

شکل 1. نقشه منطقه مورد مطالعه

 

        منبع: یافته‌های تحقیق، 1392

3- مبانی نظری

3-1- ارزیابی پایداری اقتصادی و روش های آن: ارزیابی پایداری می تواند به عنوان وسیله ای برای شناسایی و سنجش احتمال و میزان تغییر سیاست و یا اندازه گیری اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تعریف شود (George&Kirkpatrick,2003:3). در واقع ارزیابی میزان پایداری منعکس کننده اندازه گیری و سنجش و به طور فزاینده به عنوان مهمترین ابزار جهت تغییر شرایط در راستای توسعه پایدار می باشد. در واقع ارزیابی پایداری ابزاری است که تصمیم گیران و سیاست گذاران را قادر می سازد تا اقدامات مناسب برای پایدارسازی هر چه بیشتر جامعه را انجام دهند. هدف از ارزیابی پایداری آن است که از سهم بهینه طرح و فعالیت ها در توسعه پایدار اطمینان حاصل شود(Pope& Annandale, 2004: 596). در این بین پایداری نظام اقتصادی به معنی تقویت مبانی اقتصاد و دستیابی به امنیت اقتصادی از نظر دسترسی به معیشت پایدار، در امور مستمر و باثبات، اشتغال سودمند و منابع مالی قابل اتکا و در نهایت، فناوری مقتضی و همساز با محیط با بهره برداری از منابع انسانی است(قدیری معصوم و همکاران،10:1389). ارزیابی اقتصادی عمدتاً در برگیرنده تعریف، توصیف و کمی کردن کلیه آثار ایجاد شده توسط طرح ها است. این آثار می‌توانند مثبت یا مطلوب و بالعکس منفی یا نامطلوب باشند. هدف از کمی کردن آثار، اندازه‌گیری میزان و سهم هر یک از عوامل مؤثر طرح است بدین‌معنا که میزان تأثیرگذاری یک سیاست یا خط‌مشی در توسعه مورد توجه قرار می‌گیرد(افتخاری و بدری، 1382: 19). بنابراین ارزیابی اقتصادی، به ارزش گذاری نزدیک شده و جریان های پولی یا داده و ستانده ناشی از فعالیت های مختلف بخش های اقتصادی را می سنجد. این نوع ارزیابی، غالبا، هر چه را که با معیارهای پولی و بازار مورد سنجش باشد در نظر می گیرد(موسی کاظمی،11:1380). حال در صورتی ‌که توسعه پایدار هدف نهایی باشد نیاز به ابزار و روش‌هایی است تا بتوان به کمک آنها حرکت به سوی پایداری را در مقیاس­های مختلف (جهانی، ملی و محلی) اندازه‌گیری کرد (بدری و افتخاری، 1382: 16). در واقع برنامه ریزی بدون ارزیابی و سنجش کاری بیهوده خواهد بود. برای این کار در طول تاریخ برنامه ریزی انواع ابزارها و روش ها برای هدایت فرایند برنامه ریزی و ارزیابی نتایج آن ابداع شده و تکامل پیدا کرده است(مهدیزاده،9:1389). بنابراین با توجه به مطالعات صورت گرفته تا کنون طبقه بندی­های متعددی از شیوه­ها و ابزارهای ارزیابی و سنجش پایداری صورت گرفته است که در مجموع همه آن­ها را می‌توان در سه طبقه بندی کلی قرار داد: ارزیابی تولید محور، ارزیابی پروژه محور و ارزیابی بخش- کشور محور بعلاوه ارزیابی شاخص/ معیار محور. هدف از چنین طبقه بندی نشان دادن این است که هر یک از جنبه های مختلف توسعه پایدار (اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی) توسط ابزار مختلف ارزیابی و بوسیله شیوه های گوناگون سطح پایداری به اجرا گذاشته می شود

 

.   

جدول 1.ابزارهای ارزیابی پایداری

	شاخص ها/ معیارها	ارزیابی تولید محور	ارزیابی پروژه محور	ارزیابی بخش – کشور محور
محیطی	- شاخص های فشار محیطی(EPIS) - ردپای اکولوژیک(EF)	- ارزیابی چرخه زندگی(ICA) -  مواد ورودی در واحد خدمات(MIPS) - تجزیه و تحلیل جریان مواد(SFA) - فرایند های تجزیه و تحلیل انرژی - تجزیه و تحلیل انرژی زایی - تجزیه و تحلیل میزان خروجی	- ارزیابی آثار محیطی(EIA) - تجزیه و تحلیل ریسک محیطی(ERA)	-تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی توسعه محیطی(EEIO) - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی انرژی - ارزیابی استراتژیک محیطی(SEA) - تجزیه و تحلیل خروجی زای منطقه ای - تجزیه و تحلیل انرژی زای منطقه ای
اجتماعی-  اقتصادی	- تولید ناخالص ملی(GNP) - شاخص های اجتماعی	-هزینه چرخه زندگی(LCC)	-محاسبه هزینه چرخه کامل زندگی(FCA) -ارزیابی آثار اجتماعی(SIA)	- تجزیه و تحلیل جریان مواد اقتصاد- سطح(EW-MFA) - تجزیه و تحلیل جریان مواد اقتصاد- سطح - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی اقتصاد(EIO) - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی اجتماعی(SIO)
یکپارچه	- شاخص توسعه انسانی(HDI) - شاخص پایداری محیطی(ESI) - شاخص رفاه(WI) - شاخص­های اصلی(GPI)،ISEW، شاخص اصلی پس انداز		-تجزیه و تحلیل هزینه – فایده(CBA) - تجزیه و تحلیل ریسک(RA)	- تجزیه و تحلیل چند معیاره(MCA) - تجزیه و تحلیل عدم قطعیت - تجزیه و تحلیل آسیب پذیری
توسعه پایدار	-شاخص های توسعه پایدار(SDI) - شاخص های انرژی توسعه پایدار(SDEI)			- مدل سازی مفهومی - پویایی سیستم -ارزیابی آثار پایداری -پایداری نظام مند و یکپارچه

, 2009:52) (Streimikienė, et al

 

3-2- چارچوب انتخاب شاخص ها- هیچ تعلیم هوشمندانه ای در مورد اجرای توسعه پایدار بدون استفاده از مجموعه ای از شاخص های پایداری معتبر ایجاد نمی شود (صالحی صدقیانی و ابراهیم پور،75:1387). در چارچوب توسعه پایدار، شاخص ها به طور کلی نه تنها ابزاری برای اندازه گیری هستند، بلکه به عنوان یک راهنما برای چگونگی درک مفهوم توسعه پایدار نیز می باشند. در نتیجه ارزیابی تاثیرات سیاست های جدید با استفاده از مجموعه ای از شاخص ها، می تواند شرط لازم برای اجرای توسعه پایدار باشد(2009:563 , PintoCorreira, et al). در همین راستا رهیافت های مختلفی جهت انتخاب شاخص های توسعه پایدار ایجاد شده اند که این مفاهیم تحت تأثیر چارچوب هایی هستند که در آنها شاخص هایی سازمان یافته اند. چارچوب های مفهومی برای شاخص های توسعه پایدار فراهم کننده دقت و وضوح اندازه گیری، دستیابی به اهداف مورد انتظار ارزیابی و تعریف و انتخاب نوع شاخص مورد نیاز می باشد(2010:10 , Ayres, et al). به طورکلی چارچوب ها ساختارهای منطقی هستند که برای توسعه و ارتقای شاخص ها ایجاد شده اند. آنها سطح تفسیر، یکپارچه سازی و قابل فهم کردن شاخص ها را برای افراد غیر متخصص افزایش می دهند. چارچوب ها ما را در بالا بردن دقت توجه و تمرکز در اندازه گیری و دستیابی به نتایج مورد انتظار از سنجش شاخص ها کمک می کند. بدون چارچوب، شاخص ها همیشه به صورت ناقص، بی هدف و مغرضانه باقی می مانند(Nathan& Reddy,2008:10). 

انتخاب چارچوب ها باید براساس اصول زیر باشد که عبارتند از:

-  چارچوب شاخص ها شامل مجموعه [1]ای از شاخص های قابل اندازه گیری است

- چارچوب شاخص ها باید هر سه بعد پایداری یعنی شاخص های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی که بخشی از چارچوب هستند را در نظر بگیرد

- چارچوب شاخص ها دامنه وسیعی دارند و در سطح ملی، جامعه و سازمان ها می باشند

- چارچوب شاخص ها به گونه ای نیستند که براساس یک دستورالعمل جداگانه از هم باشند، به عنوان مثال چارچوب هایی که در سطح یک کشور مورد استفاده قرار می گیرند تغییرات جزیی چارچوب هایی هستند که سازمان ملل متحد آن را تدوین کرده است (2004:2 , Labuschagne, et al). بنابراین مهم است که شاخص­ها با دقت انتخاب شده و به اندازه کافی درک موردنظر را از توسعه پایدار نمایان سازند (2009:563 ,. Alkan, et al). بر این اساس چارچوب های زیر در پیروی از این مطالب مورد بررسی قرار می گیرند:

- طرح گزارش جهانی (GRI[2])

- چارچوب توسعه پایدار کمیسیون سازمان ملل([3]CSD)

- معیارهای استاندارد توسعه پایدار در موسسه مهندسین شیمی(IChemE[4])

- شاخص های پایداری ووپرتال

چارچوب های گوناگونی که مطرح شدند پایداری اقتصادی را در زمینه های مشابه مورد بررسی قرار نمی دهند. GRI پایداری اقتصادی را بدین گونه تعریف می کند" سازماندهی پیامدهای اقتصادی ذینفعان و سیستم های اقتصادی مربوط به آنها در سطوح محلی، ملی و جهانی". به طور کلی GRI با اثرات خارجی ناشی از کسب و کار در سیستم های اقتصادی درگیر می باشد.  سازمان ملل، موسسه ووپرتال و چارچوب هایIChemE  تمرکز داخلی بر مسائل اقتصادی دارند. به عبارتی سازمان ملل، موسسه ووپرتال و چارچوب هایIChemE  عملکردهای اقتصادی(یک ملت) را از لحاظ تولید ناخالص ملی یا تولید ناخالص سرانه داخلی مورد بررسی قرار می دهند. برای این اهداف چهار معیار مورد استفاده قرار می گیرد: (a)سلامت مالی، (b)عملکرد اقتصادی، (c) ظرفیت های بهره وری مالی، (d)  فرصت های تجاری(2004:10 , Labuschagne,et al).

به طورکلی چارچوب هایی که در بالا از آنها بحث شد می تواند از جهات مختلف برای سازمان هایی که ارزیابی پایداری را در ماموریت خود در نظر گرفته اند مفید واقع شود و زمینه را برای توسعه شاخص ها و پیشبرد اهداف در راستای ارزیابی پایداری فراهم کند(2005:40 , Mihyeon Jeon, et al). با در نظر گرفتن چارچوب های مورد نظر و با مطالعه ادبیات تحقیق عواملی که پایداری اقتصادی را تحت تاثیر قرار می دهند، دستورالعمل کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل  CSDبه عنوان چارچوب مورد نظر انتخاب شد. کمیسیون سازمان ملل متحد در امور توسعه پایدار (CSD) چارچوبی را  برای شاخص های پایداری جهت ارزیابی پیشرفت های دولتی در راستای اهداف توسعه تدوین کرده است. چارچوب شامل سلسله مراتبی از مجموعه شاخص ها در 15 زمینه اصلی و 38 زمینه فرعی که بین چهار بعد توسعه پایدار تقسیم می شود. این چارچوب به عنوان مبنایی است که توسط کشورهای درحال توسعه مورد استفاده قرار می گیرد. جنبه های در نظر گرفته در چارچوب (CSD) تنها در سطح عملیاتی و پروژه نمی باشند بلکه به جامعه کسب و کار نیز مربوط می شوند. چارچوب بینشی را فراهم می آورد که به الزام پایداری در سطح ملی و همچنین در مناطقی که کسب و کار در آن صورت می گیرد کمک می کند(2004:3 , Labuschagne,et al). این چارچوب مسلماً نمایانگر تمامی عوامل مؤثر در پایداری اقتصادی نمی باشند اما می توان اکثر عوامل را در قالب آن قرار داد. بر این اساس شاخص های پایداری اقتصادی در تحقیق حاضر به شرح زیر می باشد:

 

جدول2 .شاخص های پایداری اقتصادی

بعد	معیار	شاخص	بعد	معیار	شاخص
عدالت اقتصادی	رفع فقر	احساس محرومیت وفقر	رفاه اقتصادی	کارایی	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی
	سازگاری با محیط	حجم آب زیرزمینی			میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی
		معکوس بهره گیری از  سم در هکتار			رضایت از کار
		معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار			رضایت از درآمد
		تعداد قطعات زمین های کشاورزی			استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید
ثبات اقتصادی	کاهش آسیب پذیری	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی		بهره وری	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی
		سرمازدگی  محصولات کشاورزی			استفاده از دانش و تجربه مهندسین ترویج کشاورزی
		استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی			ارزش زمین های کشاورزی
		میزان پرداخت خسارت از طرف دولت			بازدهی محصولات کشاورزی
		دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات			سرمایه گذاری در کارهای تولیدی
		تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت		دسترسی به خدمات	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی
	تنوع بخشی	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی			استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی
		تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)		(Nordin, 2000:50).
		تنوع محصولات کشاورزی

 

1-     مواد و روش ها

4-1- روش تحقیق- همانطور که در مقدمه تحقیق نیز ذکر شد هدف از تدوین این مقاله شناسایی مولفه و شاخص های اصلی پایداری اقتصادی در قالب چارچوب جامع و نظامند و بعد بکارگیری ابزاری جامع و یکپارچه جهت ارزیابی و سنجش پایداری در نواحی روستایی مورد مطالعه است. از این رو تنها ابزاری که می تواند این اهداف را تحقق بخشد تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره در قالب چارچوب اندازه گیری ارزیابی یکپارچه پایداری می باشد. ارزیابی یکپارچه[5] فرایندی است میان رشته ای که بین دانش و عمل در سیاست عمومی و زمینه های سیاست گذاری ارتباط ایجاد می کند و در راستای شناسایی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی فرایندهای طبیعی و انسانی و تأثیرات متقابل بین آنها عمل کرده و در نتیجه اجرا و پیاده سازی استراتژی ها و سیاست ها را در ارتباط با آنها تسهیل می کند. در واقع ارزیابی یکپارچه علمی است فرا نظمی که اطلاعات مربوط به قلمرو های دارای مشکل را شناسایی و آن را برای یادگیری اجتماعی و فرایند های تصمیم گیری در اختیار سیاستگذاران و برنامه ریزان قرار می دهد (2006:21 , de Ridder). ارزیابی پایداری یکپارچه[6] فرایندی است چرخشی که شامل، مشارکت میدانی، تجسم، تجربه، یادگیری و تفسیر مشترک از پایداری در زمینه خاص می باشد و با رویکردی یکپارچه در جهت شناسایی راه حل برای مشکلات ناپایداری توسعه است. برای حل پیچیدگی توسعه پایدار، ارزیابی پایداری یکپارچه مفاهیم با مقیاس و دامنه وسیع را بکار می­گیرد، از جمله سرمایه، جریان و عوامل، با در نظر گرفتن افق­های زمانی مختلف که ممکن است در یک نسل ادامه یافته [7]باشد. بنابراین ارزیابی پایداری یکپارچه دارای یک بعد شناختی، یک بعد فرایندی و یک بعد تحلیلی می باشد. این ویژگی تجزیه و تحلیل سیستم­های یکپارچه و یک فرایند مشارکتی شامل مجموعه ای از ذینفعان مربوطه و کاربران را به همراه داردJordan, 2008:24-25)). به طور خلاصه ارزیابی پایداری یکپارچه  می خواهد این اصول الزامی شود:

-  برای توسعه یک درک کل­نگر و یکپارچه جهت شرح فرآیندها فراهم سازد،

- شکل­دهی یکپارچه به ارزیابی پایداری در میان روش­های متنوع ارزیابی،

- ترکیب گزینه­های جایگزین متعدد در چارچوب یک راهبرد واحد و منسجم  با یکدیگر،

- یکپارچه­سازی فرایند ارزیابی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی Brinsmead, 2005:17)).

روش های تصمیم گیری چند معیاره[8] که به اختصار MCDM نیز گفته می شود، به عنوان محور اصلی زیر مجموعه ارزیابی پایداری یکپارچه، رویکردی رسمی برای ایجاد اطلاعات و ارزیابی تصمیم گیری در مسائل متعدد و اهداف متناقض به شمار می رود.  MCDMمی تواند به کاربران در درک نتایج ارزیابی یکپارچه- ازجمله ارزیابی اهداف سیاست گذاری و استفاده از این نتایج در یک نظام و روش های اتخاذ سیاست های پیشنهادی در راستای توسعه پایدار- کمک کند (Bell,et al,2003:209). در واقع روش تصمیم گیری چند معیاره فرایند ارزیابی یکپارچه از پروژه ها، جایگزین ها یا گزینه ها برای رتبه بندی یا انتخاب، تعیین اولویت در میان مجموعه ای از پروژه ها و گزینه های بهم پیوسته می باشد. روش تصمیم گیری چند معیاره رویکرد ساختاری برای تعیین اولویت در میان گزینه های کلی می باشد. دلیل استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره در ارزیابی یکپارچه پایداری این است که تجزیه و تحلیل اطلاعات ذهنی و عینی را در یک چارچوب منحصر به فرد فراهم می سازد. Panthi& Bhattarai, 2005:17)). با توجه به مطالب فوق چنین به نظر می رسد که، روش های تصمیم گیری چند معیاره ابزاری مناسب جهت رتبه بندی یا انتخاب یک یا چند جایگزین در مجموعه ای از شاخص های موجود با توجه به ویژگی چند بعدی و اغلب معیارهای متناقض آنها باشد 2007:628) (Prato& Herath,. در حوزه روش های تصمیم گیری چند معیاره مجموعه ی بزرگی از ابزارها جهت کمک به برنامه ریزان و سیاستگذاران جهت حل مشکلات تصمیم گیری با در نظر گرفتن نقطه نظرهای اغلب متناقض وجود دارد 2009:187) (Mota, et al,. از جمله می توان به تکنیک های TOPSIS، SAW، LINMAP،AHP، ELECTRE ، روش تخصیص خطی[9]،  PROMETHEE Iو II، Compromise Programming و دیگر روش­ها اشاره کرد(Turskis, 2008:226). این روش ها برای حل مشکلات گوناگون و با اهدافی متفاوت به کار گرفته می شوند. به همین منظور در تحقیق حاضر از روش تخصیص خطی استفاده شده است، این روش در زیرگروه هماهنگ قرار دارد. زیرگروه هماهنگ سومین زیرگروه از مدل­های جبرانی در MADM[10] است که خروجی آن­ها یک مجموعه از رتبه­ها بوده بنحوی که هماهنگی لازم را به مناسب­ترین وجه صورت تأمین خواهد نمود. این زیرگروه شامل روش­های ELECTRE و تخصیص خطی می­باشد که جهت آشنایی به ترتیب در ذیل به آنها اشاره می­شود (اصغرپور، 1387).

4-2- روش تخصیص خطی- در این فن با استفاده از اولویت هر یک از گزینه ها در هر یک از شاخص ها به یک مدل برنامه ریزی صفر- یک دست خواهیم یافت و از حل مدل به اولویت گزینه ها می توان دست یافت. روش تخصیص خطی دارای ویژگی های زیر می باشد:

- این روش با استفاده از یک رتبه بندی ساده موجب تبادل در بین شاخص ها گردیده و از محاسبات پیچیده می پرهیزد.

- این روش نیازی به یکسان سازی مقیاس های اندازه گیری ندارد و شاخص ها می توانند از هر مقیاس با شند.

- روش فوق بدون آنکه نیازی به اطلاعات وسیع داشته باشد جبرانی بودن را داراست.

- روش فوق را می توان برای تجزیه و تحلیل سئوالات موجود از مقیاس رتبه ای(از یک پرسشنامه) بکار برد.

- تکنیک های دیگر در روش تصمیم گیری چند معیاره هم به شاخص ها و هم به گزینه ها بصورت همزمان برای انجام محاسبه احتیاج دارند در صورتیکه در تخصیص خطی بدون وجود گزینه می توان شاخص ها و عوامل را رتبه بندی نمود(تاج الدین،85:1382).

الگوریتم این روش به شرح زیر است :

مرحله 1 : تشکیل ماتریسی که سطرهای آن بیانگر رتبه ها و ستون های آن بیانگر شاخص ها باشد. با توجه به رتبه هر گزینه در هر شاخص، مؤلفه های ماتریس با A_i  بیان می گردد. این مرحله را مرحله رتبه بندی گزینه ها می نامند.

به طور مثال فرض کنید در یک مسأله، رتبه بندی سه گزینه A₁، A₂ و A₃ با توجه به پنج شاخص X₁ تا X₅ انجام می گیرد. با توجه به رتبه هر گزینه در هر شاخص، ماتریس مرحله 1 به صورت زیر تشکیل می شود.

                                                                          جدول3 .ماتریس رتبه بندی گزینه ها

x5	x4	x3	x2	x1	شاخص          رتبه i
A2	A1	A3	A3	A2	گزینه اول
A1	A2	A2	A2	A3	گزینه دوم
A3	A3	A1	A1	A1	گزینه سوم

 

 

مرحله دوم : ماتریس  با توجه به بردار مفروض W استخراج می شود. عناصر این ماتریس که سطرهای آن گزینه و ستون های آن رتبه می باشد، از مجموع وزن هایی بدست می آید که آن گزینه با توجه به آن شاخص حاصل کرده است. در مثال فوق ماتریس  یک ماتریس 3*3 است.

مرحله 3 : براساس ماتریس بدست آمده از مرحله 2، جواب بهینه بدست می آید. جواب بهینه به کمک هر یک از روش های حمل و نقل یا برنامه ریزی صفر و یک حاصل می شود. مدل برنامه ریزی صفر و یک به صورت زیر می باشد (آذر و رجب زاده، 1381 :142-141).

 

 

 

 

 

                                                                                   اگر گزینه i به رتبه j اختصاص یابد   1

 

                                                                                اگر گزینه i به رتبه j اختصاص داده نشود      0         

3.4- روش آنتروپی شانون- وقتی که داده های یک ماتریس تصمیم گیری به طور کامل مشخص شده باشند، روش آنتروپی می تواند برای ارزیابی وزن ها به کار رود. آنتروپی یک مفهوم بسیار با اهمیت در علوم طبیعی و اجتماعی و نیز در تئوری اطلاعات است.

آنتروپی در نظریه اطلاعات یک معیار عدم اطمینان است که به وسیله توزیع احتمال مشخص  بیان می شود. اندازه گیری این عدم اطمینان به صورت زیر بیان شده است.

 

(1)

 

در این رابطه k یک مقدار ثابت است. از آن‌جا که رابطه فوق در محاسبات آماری مورد استفاده است به نام آنتروپی توزیع احتمال  نامیده می‌شود. واژگان آنتروپی و عدم اطمینان در یک مفهوم به کار می‌روند.

در یک ماتریس تصمیم گیری  می تواند برای ارزیابی گزینه های مختلف بکار رود. در ماتریس تصمیم گیری زیر m گزینه و n شاخص مدنظر می باشند.

 

جدول4 .ماتریس تصمیم گیری

xn	…	x2	x1
r1n	…	r12	r11	A1	D    =
r2n	…	r22	r21	A2
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
rmn	…	rm2	rm1	Am

نتایج ماتریس بالا برای شاخص j  () به شرح زیر می باشد :

 (2)

آنتروپی  به صورت زیر محاسبه می گردد :

(3)  

و k بعنوان مقدار ثابت به صورت زیر محاسبه می گردد :

(4)

که مقدار  را بین صفر و یک نگه می‌‌دارد.

 

در ادامه  (درجه انحراف) محاسبه می شود که بیان می کند شاخص مربوطه (j) چه میزان اطلاعات مفید برای تصمیم گیری در اختیار تصمیم گیرنده قرار می دهد. هر چه مقادیر اندازه گیری شده شاخصی به هم نزدیک باشند نشان دهنده آن است که گزینه های رقیب از نظر آن شاخص تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، لذا نقش آن شاخص در تصمیم گیری باید به همان اندازه کاهش یابد.

 

(5)

سپس مقدار  وزن به صورت زیر محاسبه می‌گردد:

(6)  

 

اگر تصمیم گیرنده از قبل وزن خاصی () برای هر شاخص j در نظر گرفته باشد در این صورت وزن جدید  به شرح زیر محاسبه می شود : (آذر و رجب زاده، 1381 :145-143). 

 

(7)  

5- یافته های تحقیق

5-1- اوزان شاخص ها با بکارگیری روش آنتروپی شانون- در این قسمت­ها نتایج بدست آمده از کاربرد روش آنتروپی شانون برای تعیین اوزان شاخص ها آورده شده است.

در این مطالعه روستاها با  و شاخص ها با  در جداول شماره 5 و 6 نشان داده شده است.

 

جدول 5. نام و کد نواحی

ردیف	نام روستا	کد	ردیف	نام روستا	کد
1	بستان	A1	11	علی آباد نظرخانی	A11
2	قزل آباد	A2	12	علی آباد انقلاب	A12
3	دولت آباد	A3	13	نور آباد	A13
4	طغرود	A4	14	حسین آباد	A14
5	کلاغ نشین	A5	15	شریف آباد	A15
6	باقر آباد	A6	16	کریم آباد	A16
7	پستگان	A7	17	محمود آباد	A17
8	عسگرلی	A8	18	پاچیان	A18
9	الویر آباد	A9	19	جعفرآباد	A19
10	صید آباد	A10	20	حیدرآباد	A20

          مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

جدول 6. نام و کد شاخص ها

ردیف	شاخص	کد شاخص	ردیف	شاخص	کد شاخص
1	احساس محرومیت وفقر	x1	14	تنوع محصولات کشاورزی	x14
2	حجم آب زیرزمینی	x 2	15	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی	x15
3	معکوس بهره گیری از  سم در هکتار	x 3	16	میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی	x16
4	معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار	x4	17	رضایت از کار	x17
5	تعداد قطعات زمین های کشاورزی	x5	18	رضایت از درآمد	x18
6	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی	x6	19	استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید	x19
7	سرمازدگی  محصولات کشاورزی	x7	20	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی	x20
8	استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی	x8	21	استفاده از دانش و تجربه مهندسین ترویج کشاورزی	x21
9	میزان پرداخت خسارت از طرف دولت	x9	22	ارزش زمین های کشاورزی	x22
10	دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات	x10	23	بازدهی محصولات کشاورزی	x23
11	تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت	x11	24	سرمایه گذاری در کارهای تولیدی	x24
12	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی	x12	25	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی	x25
13	تنوع زمین های کشاورزی	x13	26	استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی	x26

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

ماتریس تصمیم گیری این تحقیق از 20 گزینه (20 روستا) و 26 شاخص مبتنی بر تلفیق نظرات ساکنین روستایی و مطالعات و گزارشات اسنادی و تحقیقاتی ادارات و سازمان های مختلف تشکیل شده و قسمتی از این ماتریس همراه با امتیازات گزینه­ها در هر شاخص به صورت زیر می باشد:

جدول 7. قسمتی از ماتریس تصمیم گیری

شاخصها گزینه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

A1

16/3

95/1

37/2

....

63/1

47/1

63/2

58/1

32/1

.....

89/2

11/2

21/3

A2

00/2

00/3

00/2

....

00/0

00/0

00/5

00/3

00/1

.....

00/5

00/4

00/2

A3

89/2

26/2

42/2

....

95/0

95/0

95/2

63/1

32/1

.....

37/3

05/2

84/2

000

000

....

000

....

000

A18

16/3

21/2

63/2

....

58/1

95/0

79/2

32/1

37/1

.....

21/3

37/2

05/3

A19

64/2

05/2

64/2

....

73/1

73/0

45/3

32/1

45/1

.....

41/3

77/2

91/2

A20

00/3

06/2

94/2

....

94/1

56/0

50/2

44/2

44/1

.....

11/3

00/2

28/3

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

در شکل زیر قسمتی از ماتریس  آورده شده است. این ماتریس با استفاده از رابطه 2 حاصل شده است.

 

جدول 8. قسمتی از ماتریس

شاخصها گزینه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

A1

06/0

04/0

05/0

.....

05/0

10/0

04/0

04/0

04/0

.....

04/0

04/0

05/0

A2

04/0

06/0

04/0

.....

07/0

07/0

08/0

08/0

03/0

.....

07/0

08/0

03/0

A3

05/0

05/0

05/0

.....

03/0

05/0

05/0

04/0

04/0

.....

05/0

04/0

05/0

000

000

....

000

....

000

A18

06/0

05/0

05/0

.....

05/0

05/0

05/0

04/0

04/0

.....

05/0

05/0

05/0

A19

05/0

04/0

05/0

.....

06/0

04/0

06/0

04/0

04/0

.....

05/0

06/0

05/0

A20

05/0

04/0

06/0

.....

06/0

03/0

04/0

07/0

04/0

.....

05/0

04/0

05/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

آنتروپی هر شاخص، درجه انحراف و اوزان شاخص‌ها  با استفاده از  روابط 3، 5 و 6 عبارتند از:

 

 

 

 

 

 

 

جدول 9. اوزان کسب شده برای شاخص ها با استفاده از روش آنتروپی شانون

شاخصها

x1

x 2

x 3

x 4

x 5

x 6

x 7

x 8

x 9

x 10

x 11

x 12

x 13

Ej

9965/0

9965/0

9966/0

9961/0

9789/0

9977/0

9962/0

9880/0

9857/0

9893/0

9952/0

9862/0

9703/0

dj

0035/0

0035/0

0034/0

0039/0

0211/0

0023/0

0038/0

0120/0

0143/0

0107/0

0048/0

0138/0

0297/0

Wj

0182/0

0302/0

0269/0

0230/0

0160/0

0185/0

0250/0

0260/0

0175/0

0152/0

0180/0

0159/0

0160/0

شاخصها

x 14

x 15

x 16

x 17

x 18

x 19

x 20

x 21

x 22

x 23

x 24

x 25

x 26

Ej

9913/0

9907/0

9915/0

9949/0

9768/0

9941/0

9960/0

9943/0

9966/0

9960/0

9945/0

9933/0

9959/0

dj

0087/0

0093/0

0085/0

0051/0

0232/0

0059/0

0040/0

0057/0

0034/0

0040/0

0052/0

0067/0

0041/0

Wj

0544/0

0175/0

0154/0

0419/0

0220/0

0392/0

1343/0

0623/0

0954/0

0484/0

1051/0

0386/0

0649/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

اوزان شاخص ها در در جدول فوق در ردیف  آورده شده است.

 

 

5-2- نتایج تجزیه و تحلیل رتبه بندی روستاها با استفاده از الگوریتم تخصیص خطی- در این تحقیق رتبه بندی 20 گزینه (روستا) با توجه به 26 شاخص صورت گرفت. مراحل الگوریتم تخصیص خطی و نتایج رتبه بندی 20 روستا در ادامه آورده شده است.

مرحله 1- در جدول شماره 10 قسمتی از ماتریس رتبه بندی گزینه ها آورده شده است. این ماتریس به صورت زیر می باشد.

 

جدول 10. قسمتی از ماتریس رتبه بندی گزینه ها

شاخصها رتبه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

اولین

A2

A12

A2

....

A15

A4

A2

A2

A4

....

A2

A2

A7

دومین

A10

A2

A6

....

A7

A10

A16

A20

A17

....

A16

A12

A14

سومین

A5

A8

A4

....

A8

A7

A12

A5

A10

....

A12

A19

A10

چهارمین

A13

A4

A5

....

A20

A15

A19

A12

A16

....

A5

A17

A9

000

000

....

000

....

000

000

هفدهمین

A1

A20

A16

....

A16

A20

A11

A11

A1

....

A1

A16

A6

هیجدهمین

A18

A19

A14

....

A3

A8

A20

A19

A3

....

A17

A20

A8

نوزدهمین

A4

A16

A10

....

A13

A2

A4

A18

A2

....

A4

A4

A2

بیستمین

A11

A1

A12

....

A2

A16

A17

A13

A11

....

A11

A5

A4

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

مرحله 2- ماتریس در رتبه بندی در این تحقیق یک ماتریس 20×20 می باشد و به صورت زیر حاصل شده است. عناصر این ماتریس که سطرهای آن 20 گزینه (روستا) و ستون های آن رتبه ها می باشد، از مجموع وزن ها بدست می آید که آن گزینه با توجه به شاخص­ها کسب کرده است.

 

جدول 11: ماتریس

رتبه i گزینه j

اول

دوم

سوم

....

نهم

دهم

یازدهم

دوازدهم

....

هیجدهم

نوزدهم

بیستم

A1

000/0

000/0

011/0

....

018/0

082/0

167/0

000/0

....

071/0

000/0

016/0

A2

353/0

149/0

000/0

....

000/0

000/0

011/0

000/0

....

000/0

191/0

062/0

A3

000/0

000/0

000/0

....

058/0

0173/0

113/0

123/0

....

187/0

000/0

000/0

A4

238/0

160/0

015/0

....

000/0

033/0

000/0

000/0

....

000/0

200/0

063/0

000

000

....

000

....

000

A17

000/0

122/0

095/0

....

016/0

062/0

064/0

000/0

....

025/0

018/0

218/0

A18

000/0

000/0

000/0

....

095/0

000/0

134/0

049/0

....

093/0

064/0

000/0

A19

000/0

018/0

030/0

....

117/0

000/0

000/0

065/0

....

058/0

000/0

000/0

A20

022/0

042/0

000/0

....

000/0

026/0

000/0

000/0

....

105/0

065/0

000/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

مرحله 3- براساس ماتریس بدست آمده در مرحله قبلی، مدل برنامه ریزی صفر و یک در این تحقیق به صورت زیر می باشد :

 

محدودیت های گزینه:

 

 

محدودیت های رتبه:

 

 

با حل مدل برنامه ریزی صفر و یک فوق نتایج زیر حاصل شد :

 

 

 

و با توجه به نتایج حاصل از مدل برنامه ریزی فوق، 20 روستا به صورت جدول زیر رتبه بندی شدند :

جدول 12. رتبه بندی روستاهای بخش جعفر آباد شهرستان قم

کد نواحی	نام روستا	رتبه	کد نواحی	نام روستا	رتبه
A2	قزل آباد	1	A1	بستان	11
A10	صید آباد	2	A6	باقر آباد	12
A12	علی آبادانقلاب	3	A13	نور آباد	13
A15	شریف آباد	4	A18	پاچیان	14
A19	جعفرآباد	5	A7	پستگان	15
A17	محمود آباد	6	A11	علی آباد نظرخانی	16
A5	کلاغ نشین	7	A20	حیدرآباد	17
A14	حسین آباد	8	A3	دولت آباد	18
A9	الویر آباد	9	A4	طغرود	19
A8	عسگرلی	10	A16	کریم آباد	20

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

در نهایت الگوی آرایش مکانی- فضایی پایداری اقتصادی در سکونتگاه های روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم در مقایسه با یکدیگر به شرح شکل2 بدست آمد. به طور کلی توزیع جغرافیایی پایداری اقتصادی در روستاهای بخش جعفرآباد قم دارای وضعیت مطلوبی نمی باشد و کلیه روستاها در سطوح پایین پایداری با میانگین 49/2 قرار دارند. بالاترین میانگین 79/2 و پایین ترین میزان 16/2 می باشد. بیشتر روستا در طیفی مابین این دو میانگین قرار گرفته اند. این بیانگر این است که شرایط لازم جهت برقراری روابط تولید پایدار با توجه به شاخص های در نظر گرفته در این بخش شکل نگرفته است. دلایل این امر را می توان با جدول شماره 13 تحلیل نمود.

 

شکل2. توزیع جغرافیایی پایداری اقتصادی در سکونتگاه های روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم

 

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

همانطورکه ذکر شد میزان پایداری در روستاهای مورد نظر از وضعیت مطلوبی برخوردار نمی باشد. امتیازهای بدست آمده بیانگر این است که شاخص های تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات، میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی، فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی، تعداد قطعات زمین های کشاورزی، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی، میزان پرداخت خسارت از طرف دولت، تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت و… بیشترین سهم را در ناپایداری اقتصادی منطقه دارند. به طور کلی فعالیت های اقتصادی در این منطقه از سازوکارهای نهادی مناسب و قانونمند که منجر به کسب منافع سازمان یافته و سود مناسب شود برخوردار نمی باشد. زیرا کنش های اقتصادی افراد اگر به صورت توده ای و بدون برنامه و مبتنی بر اهداف سازمانی نباشد، بهره وری مناسب را با خود به همراه نمی آورد. بنابراین نبود این گونه پیش زمینه باعث شده بیشتر فعالیت ها از مجاری غیررسمی و از طریق مداخله واسطه ها و فروش محصول به صورت آزاد و نه تضمینی صورت گیرد. موید این امر، امتیاز پایین شاخص های فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی با میانگین 63/1، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات با میانگین 55/1، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی با میانگین 84/1 و تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت با میانگین 91/1 می باشد. همانطور که مشاهده می کنید شاخص تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی) با میانگین 08/1 سهم بسزایی در ناپایداری اقتصاده منطقه داشته است. این وضعیت بیانگر این است که زمین های کشاورزی در روستاهای مورد مطالعه از تنوع لازم برخوردار نمی باشند و زمین های دیمی سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. از آنجایی که بهره وری زمین های دیمی بستگی به نزولات جوی و میزان بارش منطقه دارد، بنابراین تضمینی در بازده مناسب محصول در هر سال نمی باشد. به همین دلیل در پایداری اقتصادی در بخش کشاورزی تاثیرگذار می باشد. در مورد سایر شاخص ها با میانگین پایین مانند هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی، معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار، سرمازدگی محصولات کشاورزی، استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی، معکوس بهره گیری از  سم در هکتار و حجم آب زیرزمینی باید این نکته را یادآور شویم که نبود نظام آموزشی و ترویجی مناسب و عدم هم افزایی فکری در جهت اطلاع رسانی در قالب نهادهای رسمی موجب شده نحوه استفاده از منابع غیرمنطقی، در راستای پایین آوردن بازدهی محصولات شود. چنانکه میانگین شاخص بازدهی محصولات کشاورزی 83/2 و پایین تر حد انتظار است. در ارتباط با سایر شاخص هایی که در رده بالاتری از پایداری اقتصادی نسبت به شاخص های دیگر قرار گرفته اند، می توان به شاخص های استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی، سرمایه گذاری در کارهای تولیدی، ارزش زمین های کشاورزی و استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی  اشاره نمود. در واقع از آنجایی که قیمت زمین های کشاورزی در این منطقه بالا بوده و از ارزش بالایی برخوردار است طبیعتا در نحوه استفاده از آن نیز تاثیر می گذارد به گونه ای سرمایه گذاری بالایی در آن صورت می گیرد. در این ارتباط شاخص سرمایه گذاری در کارهای تولیدی با میانگین 37/3 و استفاده از وام و تسهیلات بانکی با میانگین 10/3 تصدیق گر این مطلب می باشند. در بین روستاها نیز روستای صیدآباد و قزل ایاد به ترتیب رتبه های اول و دوم از نظر پایداری قرار گرفتند و روستاهای طغرود و کریم آباد به عنوان روستاهای ناپایدار در رتبه های نوزدهم و بیستم جای گرفتند.  با این تفاسیر توجه به شاخص های پایداری اقتصادی و نحوه توزیع امتیازات آن ها جهت برنامه ریزی و مدیریت بهینه منابع لازم و ضروری می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 13.رتبه بندی شاخص های پایداری اقتصادی

رتبه	شاخص	مقادیر آنتروپی	میانگین	رتبه	شاخص	مقادیر آنتروپی	میانگین
1	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی	1343/0	45/3	14	سرمازدگی  محصولات کشاورزی	0250/0	14/2
2	سرمایه گذاری در کارهای تولیدی	1051/0	37/3	15	معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار	0230/0	09/2
3	ارزش زمین های کشاورزی	0954/0	20/3	16	رضایت از درآمد	0220/0	05/2
4	استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی	0649/0	10/3	17	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی	0185/0	03/2
5	تمایل به استفاده از دانش مهندسین ترویج کشاورزی	0623/0	08/3	18	احساس محرومیت وفقر	0182/0	92/1
6	تنوع محصولات کشاورزی	0544/0	05/3	19	تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت	0180/0	91/1
7	بازدهی محصولات کشاورزی	0484/0	83/2	20	میزان پرداخت خسارت از طرف دولت	0175/0	84/1
8	رضایت از کار	0419/0	48/2	21	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی	0172/0	84/1
9	استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید	0392/0	44/2	22	تعداد قطعات زمین های کشاورزی	0160/0	81/1
10	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی	0386/0	43/2	23	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی	0159/0	63/1
11	حجم آب زیرزمینی	0302/0	37/2	24	میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی	0154/0	60/1
12	معکوس بهره گیری از  سم در هکتار	0269/0	16/2	25	دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات	0152/0	55/1
13	استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی	0260/0	15/2	26	تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)	0106/0	08/1

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

6- نتیجه گیری

به طورکلی کاربرد بهینه ارزیابی پایداری اقتصادی در فرایند توسعه روستایی نیازمند چارچوبی منسجم از ابزار و شاخص ها می باشد. اگر انتخاب ابزارهای مربوطه جهت سنجش پایداری و شاخص های مورد نظر در قالب چارچوب های ارائه شده در این زمینه باشد، دستیابی به هدف ارزیابی پایداری اقتصادی یعنی فراهم کردن اطلاعات لازم جهت بهره برداری بهینه و عقلایی از منابع ممکن می شود. در غیر این صورت فرایند توسعه پایدار اقتصادی از کارایی و بازخورد لازم برخوردار نمی شود. بنابراین در تحقیق حاضر تلاش شده است مجموعه ای از ابزارهای سنجش پایداری و چارچوب های انتخاب شاخص جهت ارزیابی و سنجش پایداری اقتصادی در منطقه مورد نظر با روشی مناسب مورد استفاده قرار گیرد. مقادیر بدست آمده از شاخص های مختلف با استفاده از روش آنتروپی شانون نشان داد شاخص های استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی (با میانگین 3.45)، سرمایه گذاری در کارهای تولیدی( بامیانگین3.37 ) ، ارزش زمین های کشاورزی و استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی( بامیانگین3.20)  امتیاز بالایی را نسبت به سایر شاخص ها به خود اختصاص داده اند و شاخص های تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی) با میانگین 1.08، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات بامیانگین 1.55 ، میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی بامیانگین 1.6، فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی با میانگین 1.63، تعداد قطعات زمین های کشاورزی بامیانگین 1.81، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی بامیانگین 1.84، میزان پرداخت خسارت از طرف دولت بامیانگین 1.84، تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت بامیانگین 1.91 و… از امتیاز پایینی برخوردار می باشند و بعنوان شاخصهای ناپایدار شناخته می شوند. بنابراین در امر سیاست گذاری جهت پایدارسازی اقتصاد مناطق روستایی توجه به این شاخص ها جهت تحقق اهداف مورد نظر مفید می باشد. بررسی های مربوطه در گام های مختلف مدل تخصیص خطی با استفاده از مقادیر بدست آمده از روش آنتروپی در سطح روستاهای مورد مطالعه نشان داد، روستاهای قزل آباد، صید آباد و علی آباد انقلاب سطح بالاتری از پایداری اقتصادی و روستاهای کریم آباد، طغرود و دولت آباد در سطوح پایین تری از پایداری اقتصادی قرار دارند.

---

[1]

[2] - Global reporting initiative

[3] - core indicators of sustainable development

[4]-The institute of Chemical Engineers

[5] - Integrated assessment

[6] - Integrated Sustainability Assessment

[7]

[8] -  Multi-Criteria Decision-Making Methods

[9] - Linear Assignment

[10] -Multi-Attribute  Decision-Making Methods

مراجع

1- مقدمه

درچارچوب رهیافت مطلوب توسعه برای مناطق روستایی که با توسعه پایدار روستایی شناخته می شود، هم اینک برخلاف گذشته، توسعه روستایی مبتنی بر رویکردی کلی نگر و سیستمی است که دربردارنده ابعاد بنیادی، شکل دهنده نظام توسعه روستایی و هم پیوندی موزون میان آنان است. با توجه به تعاریف و مضامین توسعه پایدار، اجزای اساسی این توسعه همانا پیشرفت اقتصادی، رفاه اجتماعی، کیفیت محیطی و حکمروایی خوب محسوب می شوند(پورطاهری و همکاری،2:1388). به طور کلی توسعه پایدار، فرآیندی جهت دستیابی به نگرش آینده‌گر و جامع و رضایتمندی مستمر، از طریق شناخت میان انسان‌ها، انسان‌ها، محیط زیست و روابط میان اجزای محیط زیست و مداخله‌گری عقلانی جهت بهبود این روابط، به کارگیری تلفیقی از تکنولوژی جدید، دانش بومی و با تاکید بر حقوق همه آحاد بشر است (آزیری، 1387: 3). در ارتباط با این تعریف اگر هدف توسعه پایدار را استفاده معقول و مناسب از منابع طبیعی بدانیم، بنابراین یک پدیده عمدتاً اقتصادی است(عسگرزاده، 1386: 5). زیرا توزیع مناسب و عادلانه، مصرف عقلانی و بهینه از منابع مادی و طبیعی و کالاهای مورد نیاز زندگی و صرفه‌جویی در استفاده از منابع کمیاب زندگی مرتبط با بعد اقتصادی توسعه پایدار می باشد و از آنجایی که هدف توسعه پایدار توزیع برابر فرصت ها و برقراری عدالت بین نسلی در بهره برداری از منابع می باشد، عمدتا با عوامل اقتصادی در ارتباط است. بر همین اساس پایداری در اقتصاد را می توان در ایجاد رشد عادلانه و متوازن جامعه انسانی و تضمین بهره مندی تک تک انسان ها در طول زمان بدون وارد آوردن خدشه به منابع زیستی، طبیعی و فرهنگی تعریف نمود(جعفریان و عبدالحسین پور،5:1385). پایداری اقتصادی بنیانی اخلاقی در طرز تفکر بهره وری است که در پی دستیابی به دو هدف اصلی در استفاده از منابع کمیاب می باشد:1- ارضای نیازها و خواسته های فردی انسان ها 2- عدالت بین انسان ها و نسل های حال و آینده و عدالت نسبت به طبیعت به منظور تنظیم روابط انسان و طبیعت در دوره زمانی دراز مدت و نامشخص(Baumgärtner& Quaas,2010:447). امروزه با روند نزولی وضعیت اقتصاد روستا، جابه جایی و مهاجرت های گسترده روستائیان به شهرها، گسترش فقر و بیکاری، عدم امنیت غذایی، قرار گرفتن عمده جمعیت روستایی در حاشیه، و مواردی از این دست(قدیری معصوم و همکاران،2:1389) برنامه ریزی جهت تقویت نظام اقتصاد روستاها جهت دستیابی به توسعه پایدار روستایی لازم و ضروری می باشد. زیرا اقتصاد سالم روستایی قادر است خود را از طریق گسترش فعالیت های فرعی/جنبی مبتنی بر منابع و تولیدات موجود احیا کند. به موازات پایدار شدن اقتصاد، وجوه سرمایه گذاری همراه با نظارت و کنترل محلی تکنولوژی افزایش می یابد(افتخاری و بدری،27:1382) و توسعه را در این بعد با خود به همراه می آورد. اما پیش زمینه پایداری سازی نظام اقتصادی روستا داشتن شناخت کافی از منطقه مورد مطالعه و آشنایی با توانایی های آن در این بعد می باشد که تحقق این امر با ارزیابی و ارائه چارچوبی مناسب و جامع جهت سنجش پایداری میسر خواهد شد. در واقع پرداختن به موضوع مهم ارزیابی توسعه پایداری روستایی ما را قادر خواهد ساخت تا با داشتن شناختی کافی از سرزمین مطالعه شده به برنامه ریزی و مدیریت آن بپردازیم. بدون چنین شناختی برنامه ریزی و مدیریت در جهت پارادایم فعلی توسعه، با دشواری روبه رو است(افتخاری و آقایاری هیر،31:1386). در زمینه ارزیابی پایداری تاکنون چارچوب و مدل های مختلفی ارائه شده که هرکدام کارایی خاص خود رادارند. بنابراین تحقیق حاضر ضمن مروری کوتاه بر ادبیات پایداری اقتصادی و سنجش و ارزیابی آن،ابتدا به معرفی چارچوب های انتخاب ابزار سنجش پایداری و چارچوب های ارائه شده در زمینه انتخاب شاخص می پردازد و سپس جهت ارزیابی پایداری در منطقه مورد مطالعه ابزاری را انتخاب و چارچوب انتخاب شاخص خود را ارائه می دهد. بدین ترتیب این مقاله جهت وزن دهی شاخص های در نظرگرفته از روش آنتروپی شانون و یافته های خود را با استفاده از روش های تحلیل چند معیاره و در قالب مدل تخصیص خطی جهت ارزیابی و سنجش میزان پایداری اقتصادی در نواحی مختلف روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم ارائه می دهد.

2- محدوده یا قلمرو پژوهش- بخش جعفرآباد شهرستان قم بین طول جغرافیایی ^//48 ^/ 14 ^o50 و عرض جغرافیایی ^//08 ^/33 ^o34 واقع شده است. این بخش که در شمال غربی شهرستان قم می­باشد از شمال به استان مرکزی، از شرق به بخش مرکزی شهرستان قم، از غرب به بخش خلجستان و از جنوب به بخش سلفچگان محدود می­شود. مجموع آبادی­های این بخش 36 پارچه و مرکز آن، شهر جعفریه می­باشد که در فاصله­ی 40 کیلومتری غرب قم واقع شده است.

 

 

شکل 1. نقشه منطقه مورد مطالعه

 

        منبع: یافته‌های تحقیق، 1392

3- مبانی نظری

3-1- ارزیابی پایداری اقتصادی و روش های آن: ارزیابی پایداری می تواند به عنوان وسیله ای برای شناسایی و سنجش احتمال و میزان تغییر سیاست و یا اندازه گیری اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی تعریف شود (George&Kirkpatrick,2003:3). در واقع ارزیابی میزان پایداری منعکس کننده اندازه گیری و سنجش و به طور فزاینده به عنوان مهمترین ابزار جهت تغییر شرایط در راستای توسعه پایدار می باشد. در واقع ارزیابی پایداری ابزاری است که تصمیم گیران و سیاست گذاران را قادر می سازد تا اقدامات مناسب برای پایدارسازی هر چه بیشتر جامعه را انجام دهند. هدف از ارزیابی پایداری آن است که از سهم بهینه طرح و فعالیت ها در توسعه پایدار اطمینان حاصل شود(Pope& Annandale, 2004: 596). در این بین پایداری نظام اقتصادی به معنی تقویت مبانی اقتصاد و دستیابی به امنیت اقتصادی از نظر دسترسی به معیشت پایدار، در امور مستمر و باثبات، اشتغال سودمند و منابع مالی قابل اتکا و در نهایت، فناوری مقتضی و همساز با محیط با بهره برداری از منابع انسانی است(قدیری معصوم و همکاران،10:1389). ارزیابی اقتصادی عمدتاً در برگیرنده تعریف، توصیف و کمی کردن کلیه آثار ایجاد شده توسط طرح ها است. این آثار می‌توانند مثبت یا مطلوب و بالعکس منفی یا نامطلوب باشند. هدف از کمی کردن آثار، اندازه‌گیری میزان و سهم هر یک از عوامل مؤثر طرح است بدین‌معنا که میزان تأثیرگذاری یک سیاست یا خط‌مشی در توسعه مورد توجه قرار می‌گیرد(افتخاری و بدری، 1382: 19). بنابراین ارزیابی اقتصادی، به ارزش گذاری نزدیک شده و جریان های پولی یا داده و ستانده ناشی از فعالیت های مختلف بخش های اقتصادی را می سنجد. این نوع ارزیابی، غالبا، هر چه را که با معیارهای پولی و بازار مورد سنجش باشد در نظر می گیرد(موسی کاظمی،11:1380). حال در صورتی ‌که توسعه پایدار هدف نهایی باشد نیاز به ابزار و روش‌هایی است تا بتوان به کمک آنها حرکت به سوی پایداری را در مقیاس­های مختلف (جهانی، ملی و محلی) اندازه‌گیری کرد (بدری و افتخاری، 1382: 16). در واقع برنامه ریزی بدون ارزیابی و سنجش کاری بیهوده خواهد بود. برای این کار در طول تاریخ برنامه ریزی انواع ابزارها و روش ها برای هدایت فرایند برنامه ریزی و ارزیابی نتایج آن ابداع شده و تکامل پیدا کرده است(مهدیزاده،9:1389). بنابراین با توجه به مطالعات صورت گرفته تا کنون طبقه بندی­های متعددی از شیوه­ها و ابزارهای ارزیابی و سنجش پایداری صورت گرفته است که در مجموع همه آن­ها را می‌توان در سه طبقه بندی کلی قرار داد: ارزیابی تولید محور، ارزیابی پروژه محور و ارزیابی بخش- کشور محور بعلاوه ارزیابی شاخص/ معیار محور. هدف از چنین طبقه بندی نشان دادن این است که هر یک از جنبه های مختلف توسعه پایدار (اقتصادی، زیست محیطی و اجتماعی) توسط ابزار مختلف ارزیابی و بوسیله شیوه های گوناگون سطح پایداری به اجرا گذاشته می شود

 

.   

جدول 1.ابزارهای ارزیابی پایداری

	شاخص ها/ معیارها	ارزیابی تولید محور	ارزیابی پروژه محور	ارزیابی بخش – کشور محور
محیطی	- شاخص های فشار محیطی(EPIS) - ردپای اکولوژیک(EF)	- ارزیابی چرخه زندگی(ICA) -  مواد ورودی در واحد خدمات(MIPS) - تجزیه و تحلیل جریان مواد(SFA) - فرایند های تجزیه و تحلیل انرژی - تجزیه و تحلیل انرژی زایی - تجزیه و تحلیل میزان خروجی	- ارزیابی آثار محیطی(EIA) - تجزیه و تحلیل ریسک محیطی(ERA)	-تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی توسعه محیطی(EEIO) - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی انرژی - ارزیابی استراتژیک محیطی(SEA) - تجزیه و تحلیل خروجی زای منطقه ای - تجزیه و تحلیل انرژی زای منطقه ای
اجتماعی-  اقتصادی	- تولید ناخالص ملی(GNP) - شاخص های اجتماعی	-هزینه چرخه زندگی(LCC)	-محاسبه هزینه چرخه کامل زندگی(FCA) -ارزیابی آثار اجتماعی(SIA)	- تجزیه و تحلیل جریان مواد اقتصاد- سطح(EW-MFA) - تجزیه و تحلیل جریان مواد اقتصاد- سطح - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی اقتصاد(EIO) - تجزیه و تحلیل ورودی- خروجی اجتماعی(SIO)
یکپارچه	- شاخص توسعه انسانی(HDI) - شاخص پایداری محیطی(ESI) - شاخص رفاه(WI) - شاخص­های اصلی(GPI)،ISEW، شاخص اصلی پس انداز		-تجزیه و تحلیل هزینه – فایده(CBA) - تجزیه و تحلیل ریسک(RA)	- تجزیه و تحلیل چند معیاره(MCA) - تجزیه و تحلیل عدم قطعیت - تجزیه و تحلیل آسیب پذیری
توسعه پایدار	-شاخص های توسعه پایدار(SDI) - شاخص های انرژی توسعه پایدار(SDEI)			- مدل سازی مفهومی - پویایی سیستم -ارزیابی آثار پایداری -پایداری نظام مند و یکپارچه

, 2009:52) (Streimikienė, et al

 

3-2- چارچوب انتخاب شاخص ها- هیچ تعلیم هوشمندانه ای در مورد اجرای توسعه پایدار بدون استفاده از مجموعه ای از شاخص های پایداری معتبر ایجاد نمی شود (صالحی صدقیانی و ابراهیم پور،75:1387). در چارچوب توسعه پایدار، شاخص ها به طور کلی نه تنها ابزاری برای اندازه گیری هستند، بلکه به عنوان یک راهنما برای چگونگی درک مفهوم توسعه پایدار نیز می باشند. در نتیجه ارزیابی تاثیرات سیاست های جدید با استفاده از مجموعه ای از شاخص ها، می تواند شرط لازم برای اجرای توسعه پایدار باشد(2009:563 , PintoCorreira, et al). در همین راستا رهیافت های مختلفی جهت انتخاب شاخص های توسعه پایدار ایجاد شده اند که این مفاهیم تحت تأثیر چارچوب هایی هستند که در آنها شاخص هایی سازمان یافته اند. چارچوب های مفهومی برای شاخص های توسعه پایدار فراهم کننده دقت و وضوح اندازه گیری، دستیابی به اهداف مورد انتظار ارزیابی و تعریف و انتخاب نوع شاخص مورد نیاز می باشد(2010:10 , Ayres, et al). به طورکلی چارچوب ها ساختارهای منطقی هستند که برای توسعه و ارتقای شاخص ها ایجاد شده اند. آنها سطح تفسیر، یکپارچه سازی و قابل فهم کردن شاخص ها را برای افراد غیر متخصص افزایش می دهند. چارچوب ها ما را در بالا بردن دقت توجه و تمرکز در اندازه گیری و دستیابی به نتایج مورد انتظار از سنجش شاخص ها کمک می کند. بدون چارچوب، شاخص ها همیشه به صورت ناقص، بی هدف و مغرضانه باقی می مانند(Nathan& Reddy,2008:10). 

انتخاب چارچوب ها باید براساس اصول زیر باشد که عبارتند از:

-  چارچوب شاخص ها شامل مجموعه [1]ای از شاخص های قابل اندازه گیری است

- چارچوب شاخص ها باید هر سه بعد پایداری یعنی شاخص های زیست محیطی، اجتماعی و اقتصادی که بخشی از چارچوب هستند را در نظر بگیرد

- چارچوب شاخص ها دامنه وسیعی دارند و در سطح ملی، جامعه و سازمان ها می باشند

- چارچوب شاخص ها به گونه ای نیستند که براساس یک دستورالعمل جداگانه از هم باشند، به عنوان مثال چارچوب هایی که در سطح یک کشور مورد استفاده قرار می گیرند تغییرات جزیی چارچوب هایی هستند که سازمان ملل متحد آن را تدوین کرده است (2004:2 , Labuschagne, et al). بنابراین مهم است که شاخص­ها با دقت انتخاب شده و به اندازه کافی درک موردنظر را از توسعه پایدار نمایان سازند (2009:563 ,. Alkan, et al). بر این اساس چارچوب های زیر در پیروی از این مطالب مورد بررسی قرار می گیرند:

- طرح گزارش جهانی (GRI[2])

- چارچوب توسعه پایدار کمیسیون سازمان ملل([3]CSD)

- معیارهای استاندارد توسعه پایدار در موسسه مهندسین شیمی(IChemE[4])

- شاخص های پایداری ووپرتال

چارچوب های گوناگونی که مطرح شدند پایداری اقتصادی را در زمینه های مشابه مورد بررسی قرار نمی دهند. GRI پایداری اقتصادی را بدین گونه تعریف می کند" سازماندهی پیامدهای اقتصادی ذینفعان و سیستم های اقتصادی مربوط به آنها در سطوح محلی، ملی و جهانی". به طور کلی GRI با اثرات خارجی ناشی از کسب و کار در سیستم های اقتصادی درگیر می باشد.  سازمان ملل، موسسه ووپرتال و چارچوب هایIChemE  تمرکز داخلی بر مسائل اقتصادی دارند. به عبارتی سازمان ملل، موسسه ووپرتال و چارچوب هایIChemE  عملکردهای اقتصادی(یک ملت) را از لحاظ تولید ناخالص ملی یا تولید ناخالص سرانه داخلی مورد بررسی قرار می دهند. برای این اهداف چهار معیار مورد استفاده قرار می گیرد: (a)سلامت مالی، (b)عملکرد اقتصادی، (c) ظرفیت های بهره وری مالی، (d)  فرصت های تجاری(2004:10 , Labuschagne,et al).

به طورکلی چارچوب هایی که در بالا از آنها بحث شد می تواند از جهات مختلف برای سازمان هایی که ارزیابی پایداری را در ماموریت خود در نظر گرفته اند مفید واقع شود و زمینه را برای توسعه شاخص ها و پیشبرد اهداف در راستای ارزیابی پایداری فراهم کند(2005:40 , Mihyeon Jeon, et al). با در نظر گرفتن چارچوب های مورد نظر و با مطالعه ادبیات تحقیق عواملی که پایداری اقتصادی را تحت تاثیر قرار می دهند، دستورالعمل کمیسیون توسعه پایدار سازمان ملل  CSDبه عنوان چارچوب مورد نظر انتخاب شد. کمیسیون سازمان ملل متحد در امور توسعه پایدار (CSD) چارچوبی را  برای شاخص های پایداری جهت ارزیابی پیشرفت های دولتی در راستای اهداف توسعه تدوین کرده است. چارچوب شامل سلسله مراتبی از مجموعه شاخص ها در 15 زمینه اصلی و 38 زمینه فرعی که بین چهار بعد توسعه پایدار تقسیم می شود. این چارچوب به عنوان مبنایی است که توسط کشورهای درحال توسعه مورد استفاده قرار می گیرد. جنبه های در نظر گرفته در چارچوب (CSD) تنها در سطح عملیاتی و پروژه نمی باشند بلکه به جامعه کسب و کار نیز مربوط می شوند. چارچوب بینشی را فراهم می آورد که به الزام پایداری در سطح ملی و همچنین در مناطقی که کسب و کار در آن صورت می گیرد کمک می کند(2004:3 , Labuschagne,et al). این چارچوب مسلماً نمایانگر تمامی عوامل مؤثر در پایداری اقتصادی نمی باشند اما می توان اکثر عوامل را در قالب آن قرار داد. بر این اساس شاخص های پایداری اقتصادی در تحقیق حاضر به شرح زیر می باشد:

 

جدول2 .شاخص های پایداری اقتصادی

بعد	معیار	شاخص	بعد	معیار	شاخص
عدالت اقتصادی	رفع فقر	احساس محرومیت وفقر	رفاه اقتصادی	کارایی	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی
	سازگاری با محیط	حجم آب زیرزمینی			میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی
		معکوس بهره گیری از  سم در هکتار			رضایت از کار
		معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار			رضایت از درآمد
		تعداد قطعات زمین های کشاورزی			استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید
ثبات اقتصادی	کاهش آسیب پذیری	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی		بهره وری	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی
		سرمازدگی  محصولات کشاورزی			استفاده از دانش و تجربه مهندسین ترویج کشاورزی
		استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی			ارزش زمین های کشاورزی
		میزان پرداخت خسارت از طرف دولت			بازدهی محصولات کشاورزی
		دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات			سرمایه گذاری در کارهای تولیدی
		تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت		دسترسی به خدمات	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی
	تنوع بخشی	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی			استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی
		تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)		(Nordin, 2000:50).
		تنوع محصولات کشاورزی

 

1-     مواد و روش ها

4-1- روش تحقیق- همانطور که در مقدمه تحقیق نیز ذکر شد هدف از تدوین این مقاله شناسایی مولفه و شاخص های اصلی پایداری اقتصادی در قالب چارچوب جامع و نظامند و بعد بکارگیری ابزاری جامع و یکپارچه جهت ارزیابی و سنجش پایداری در نواحی روستایی مورد مطالعه است. از این رو تنها ابزاری که می تواند این اهداف را تحقق بخشد تکنیک های تصمیم گیری چند معیاره در قالب چارچوب اندازه گیری ارزیابی یکپارچه پایداری می باشد. ارزیابی یکپارچه[5] فرایندی است میان رشته ای که بین دانش و عمل در سیاست عمومی و زمینه های سیاست گذاری ارتباط ایجاد می کند و در راستای شناسایی، تجزیه و تحلیل و ارزیابی فرایندهای طبیعی و انسانی و تأثیرات متقابل بین آنها عمل کرده و در نتیجه اجرا و پیاده سازی استراتژی ها و سیاست ها را در ارتباط با آنها تسهیل می کند. در واقع ارزیابی یکپارچه علمی است فرا نظمی که اطلاعات مربوط به قلمرو های دارای مشکل را شناسایی و آن را برای یادگیری اجتماعی و فرایند های تصمیم گیری در اختیار سیاستگذاران و برنامه ریزان قرار می دهد (2006:21 , de Ridder). ارزیابی پایداری یکپارچه[6] فرایندی است چرخشی که شامل، مشارکت میدانی، تجسم، تجربه، یادگیری و تفسیر مشترک از پایداری در زمینه خاص می باشد و با رویکردی یکپارچه در جهت شناسایی راه حل برای مشکلات ناپایداری توسعه است. برای حل پیچیدگی توسعه پایدار، ارزیابی پایداری یکپارچه مفاهیم با مقیاس و دامنه وسیع را بکار می­گیرد، از جمله سرمایه، جریان و عوامل، با در نظر گرفتن افق­های زمانی مختلف که ممکن است در یک نسل ادامه یافته [7]باشد. بنابراین ارزیابی پایداری یکپارچه دارای یک بعد شناختی، یک بعد فرایندی و یک بعد تحلیلی می باشد. این ویژگی تجزیه و تحلیل سیستم­های یکپارچه و یک فرایند مشارکتی شامل مجموعه ای از ذینفعان مربوطه و کاربران را به همراه داردJordan, 2008:24-25)). به طور خلاصه ارزیابی پایداری یکپارچه  می خواهد این اصول الزامی شود:

-  برای توسعه یک درک کل­نگر و یکپارچه جهت شرح فرآیندها فراهم سازد،

- شکل­دهی یکپارچه به ارزیابی پایداری در میان روش­های متنوع ارزیابی،

- ترکیب گزینه­های جایگزین متعدد در چارچوب یک راهبرد واحد و منسجم  با یکدیگر،

- یکپارچه­سازی فرایند ارزیابی در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی Brinsmead, 2005:17)).

روش های تصمیم گیری چند معیاره[8] که به اختصار MCDM نیز گفته می شود، به عنوان محور اصلی زیر مجموعه ارزیابی پایداری یکپارچه، رویکردی رسمی برای ایجاد اطلاعات و ارزیابی تصمیم گیری در مسائل متعدد و اهداف متناقض به شمار می رود.  MCDMمی تواند به کاربران در درک نتایج ارزیابی یکپارچه- ازجمله ارزیابی اهداف سیاست گذاری و استفاده از این نتایج در یک نظام و روش های اتخاذ سیاست های پیشنهادی در راستای توسعه پایدار- کمک کند (Bell,et al,2003:209). در واقع روش تصمیم گیری چند معیاره فرایند ارزیابی یکپارچه از پروژه ها، جایگزین ها یا گزینه ها برای رتبه بندی یا انتخاب، تعیین اولویت در میان مجموعه ای از پروژه ها و گزینه های بهم پیوسته می باشد. روش تصمیم گیری چند معیاره رویکرد ساختاری برای تعیین اولویت در میان گزینه های کلی می باشد. دلیل استفاده از روش تصمیم گیری چند معیاره در ارزیابی یکپارچه پایداری این است که تجزیه و تحلیل اطلاعات ذهنی و عینی را در یک چارچوب منحصر به فرد فراهم می سازد. Panthi& Bhattarai, 2005:17)). با توجه به مطالب فوق چنین به نظر می رسد که، روش های تصمیم گیری چند معیاره ابزاری مناسب جهت رتبه بندی یا انتخاب یک یا چند جایگزین در مجموعه ای از شاخص های موجود با توجه به ویژگی چند بعدی و اغلب معیارهای متناقض آنها باشد 2007:628) (Prato& Herath,. در حوزه روش های تصمیم گیری چند معیاره مجموعه ی بزرگی از ابزارها جهت کمک به برنامه ریزان و سیاستگذاران جهت حل مشکلات تصمیم گیری با در نظر گرفتن نقطه نظرهای اغلب متناقض وجود دارد 2009:187) (Mota, et al,. از جمله می توان به تکنیک های TOPSIS، SAW، LINMAP،AHP، ELECTRE ، روش تخصیص خطی[9]،  PROMETHEE Iو II، Compromise Programming و دیگر روش­ها اشاره کرد(Turskis, 2008:226). این روش ها برای حل مشکلات گوناگون و با اهدافی متفاوت به کار گرفته می شوند. به همین منظور در تحقیق حاضر از روش تخصیص خطی استفاده شده است، این روش در زیرگروه هماهنگ قرار دارد. زیرگروه هماهنگ سومین زیرگروه از مدل­های جبرانی در MADM[10] است که خروجی آن­ها یک مجموعه از رتبه­ها بوده بنحوی که هماهنگی لازم را به مناسب­ترین وجه صورت تأمین خواهد نمود. این زیرگروه شامل روش­های ELECTRE و تخصیص خطی می­باشد که جهت آشنایی به ترتیب در ذیل به آنها اشاره می­شود (اصغرپور، 1387).

4-2- روش تخصیص خطی- در این فن با استفاده از اولویت هر یک از گزینه ها در هر یک از شاخص ها به یک مدل برنامه ریزی صفر- یک دست خواهیم یافت و از حل مدل به اولویت گزینه ها می توان دست یافت. روش تخصیص خطی دارای ویژگی های زیر می باشد:

- این روش با استفاده از یک رتبه بندی ساده موجب تبادل در بین شاخص ها گردیده و از محاسبات پیچیده می پرهیزد.

- این روش نیازی به یکسان سازی مقیاس های اندازه گیری ندارد و شاخص ها می توانند از هر مقیاس با شند.

- روش فوق بدون آنکه نیازی به اطلاعات وسیع داشته باشد جبرانی بودن را داراست.

- روش فوق را می توان برای تجزیه و تحلیل سئوالات موجود از مقیاس رتبه ای(از یک پرسشنامه) بکار برد.

- تکنیک های دیگر در روش تصمیم گیری چند معیاره هم به شاخص ها و هم به گزینه ها بصورت همزمان برای انجام محاسبه احتیاج دارند در صورتیکه در تخصیص خطی بدون وجود گزینه می توان شاخص ها و عوامل را رتبه بندی نمود(تاج الدین،85:1382).

الگوریتم این روش به شرح زیر است :

مرحله 1 : تشکیل ماتریسی که سطرهای آن بیانگر رتبه ها و ستون های آن بیانگر شاخص ها باشد. با توجه به رتبه هر گزینه در هر شاخص، مؤلفه های ماتریس با A_i  بیان می گردد. این مرحله را مرحله رتبه بندی گزینه ها می نامند.

به طور مثال فرض کنید در یک مسأله، رتبه بندی سه گزینه A₁، A₂ و A₃ با توجه به پنج شاخص X₁ تا X₅ انجام می گیرد. با توجه به رتبه هر گزینه در هر شاخص، ماتریس مرحله 1 به صورت زیر تشکیل می شود.

                                                                          جدول3 .ماتریس رتبه بندی گزینه ها

x5	x4	x3	x2	x1	شاخص          رتبه i
A2	A1	A3	A3	A2	گزینه اول
A1	A2	A2	A2	A3	گزینه دوم
A3	A3	A1	A1	A1	گزینه سوم

 

 

مرحله دوم : ماتریس  با توجه به بردار مفروض W استخراج می شود. عناصر این ماتریس که سطرهای آن گزینه و ستون های آن رتبه می باشد، از مجموع وزن هایی بدست می آید که آن گزینه با توجه به آن شاخص حاصل کرده است. در مثال فوق ماتریس  یک ماتریس 3*3 است.

مرحله 3 : براساس ماتریس بدست آمده از مرحله 2، جواب بهینه بدست می آید. جواب بهینه به کمک هر یک از روش های حمل و نقل یا برنامه ریزی صفر و یک حاصل می شود. مدل برنامه ریزی صفر و یک به صورت زیر می باشد (آذر و رجب زاده، 1381 :142-141).

 

 

 

 

 

                                                                                   اگر گزینه i به رتبه j اختصاص یابد   1

 

                                                                                اگر گزینه i به رتبه j اختصاص داده نشود      0         

3.4- روش آنتروپی شانون- وقتی که داده های یک ماتریس تصمیم گیری به طور کامل مشخص شده باشند، روش آنتروپی می تواند برای ارزیابی وزن ها به کار رود. آنتروپی یک مفهوم بسیار با اهمیت در علوم طبیعی و اجتماعی و نیز در تئوری اطلاعات است.

آنتروپی در نظریه اطلاعات یک معیار عدم اطمینان است که به وسیله توزیع احتمال مشخص  بیان می شود. اندازه گیری این عدم اطمینان به صورت زیر بیان شده است.

 

(1)

 

در این رابطه k یک مقدار ثابت است. از آن‌جا که رابطه فوق در محاسبات آماری مورد استفاده است به نام آنتروپی توزیع احتمال  نامیده می‌شود. واژگان آنتروپی و عدم اطمینان در یک مفهوم به کار می‌روند.

در یک ماتریس تصمیم گیری  می تواند برای ارزیابی گزینه های مختلف بکار رود. در ماتریس تصمیم گیری زیر m گزینه و n شاخص مدنظر می باشند.

 

جدول4 .ماتریس تصمیم گیری

xn	…	x2	x1
r1n	…	r12	r11	A1	D    =
r2n	…	r22	r21	A2
. . .	. . .	. . .	. . .	. . .
rmn	…	rm2	rm1	Am

نتایج ماتریس بالا برای شاخص j  () به شرح زیر می باشد :

 (2)

آنتروپی  به صورت زیر محاسبه می گردد :

(3)  

و k بعنوان مقدار ثابت به صورت زیر محاسبه می گردد :

(4)

که مقدار  را بین صفر و یک نگه می‌‌دارد.

 

در ادامه  (درجه انحراف) محاسبه می شود که بیان می کند شاخص مربوطه (j) چه میزان اطلاعات مفید برای تصمیم گیری در اختیار تصمیم گیرنده قرار می دهد. هر چه مقادیر اندازه گیری شده شاخصی به هم نزدیک باشند نشان دهنده آن است که گزینه های رقیب از نظر آن شاخص تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند، لذا نقش آن شاخص در تصمیم گیری باید به همان اندازه کاهش یابد.

 

(5)

سپس مقدار  وزن به صورت زیر محاسبه می‌گردد:

(6)  

 

اگر تصمیم گیرنده از قبل وزن خاصی () برای هر شاخص j در نظر گرفته باشد در این صورت وزن جدید  به شرح زیر محاسبه می شود : (آذر و رجب زاده، 1381 :145-143). 

 

(7)  

5- یافته های تحقیق

5-1- اوزان شاخص ها با بکارگیری روش آنتروپی شانون- در این قسمت­ها نتایج بدست آمده از کاربرد روش آنتروپی شانون برای تعیین اوزان شاخص ها آورده شده است.

در این مطالعه روستاها با  و شاخص ها با  در جداول شماره 5 و 6 نشان داده شده است.

 

جدول 5. نام و کد نواحی

ردیف	نام روستا	کد	ردیف	نام روستا	کد
1	بستان	A1	11	علی آباد نظرخانی	A11
2	قزل آباد	A2	12	علی آباد انقلاب	A12
3	دولت آباد	A3	13	نور آباد	A13
4	طغرود	A4	14	حسین آباد	A14
5	کلاغ نشین	A5	15	شریف آباد	A15
6	باقر آباد	A6	16	کریم آباد	A16
7	پستگان	A7	17	محمود آباد	A17
8	عسگرلی	A8	18	پاچیان	A18
9	الویر آباد	A9	19	جعفرآباد	A19
10	صید آباد	A10	20	حیدرآباد	A20

          مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

جدول 6. نام و کد شاخص ها

ردیف	شاخص	کد شاخص	ردیف	شاخص	کد شاخص
1	احساس محرومیت وفقر	x1	14	تنوع محصولات کشاورزی	x14
2	حجم آب زیرزمینی	x 2	15	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی	x15
3	معکوس بهره گیری از  سم در هکتار	x 3	16	میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی	x16
4	معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار	x4	17	رضایت از کار	x17
5	تعداد قطعات زمین های کشاورزی	x5	18	رضایت از درآمد	x18
6	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی	x6	19	استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید	x19
7	سرمازدگی  محصولات کشاورزی	x7	20	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی	x20
8	استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی	x8	21	استفاده از دانش و تجربه مهندسین ترویج کشاورزی	x21
9	میزان پرداخت خسارت از طرف دولت	x9	22	ارزش زمین های کشاورزی	x22
10	دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات	x10	23	بازدهی محصولات کشاورزی	x23
11	تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت	x11	24	سرمایه گذاری در کارهای تولیدی	x24
12	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی	x12	25	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی	x25
13	تنوع زمین های کشاورزی	x13	26	استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی	x26

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

ماتریس تصمیم گیری این تحقیق از 20 گزینه (20 روستا) و 26 شاخص مبتنی بر تلفیق نظرات ساکنین روستایی و مطالعات و گزارشات اسنادی و تحقیقاتی ادارات و سازمان های مختلف تشکیل شده و قسمتی از این ماتریس همراه با امتیازات گزینه­ها در هر شاخص به صورت زیر می باشد:

جدول 7. قسمتی از ماتریس تصمیم گیری

شاخصها گزینه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

A1

16/3

95/1

37/2

....

63/1

47/1

63/2

58/1

32/1

.....

89/2

11/2

21/3

A2

00/2

00/3

00/2

....

00/0

00/0

00/5

00/3

00/1

.....

00/5

00/4

00/2

A3

89/2

26/2

42/2

....

95/0

95/0

95/2

63/1

32/1

.....

37/3

05/2

84/2

000

000

....

000

....

000

A18

16/3

21/2

63/2

....

58/1

95/0

79/2

32/1

37/1

.....

21/3

37/2

05/3

A19

64/2

05/2

64/2

....

73/1

73/0

45/3

32/1

45/1

.....

41/3

77/2

91/2

A20

00/3

06/2

94/2

....

94/1

56/0

50/2

44/2

44/1

.....

11/3

00/2

28/3

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

در شکل زیر قسمتی از ماتریس  آورده شده است. این ماتریس با استفاده از رابطه 2 حاصل شده است.

 

جدول 8. قسمتی از ماتریس

شاخصها گزینه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

A1

06/0

04/0

05/0

.....

05/0

10/0

04/0

04/0

04/0

.....

04/0

04/0

05/0

A2

04/0

06/0

04/0

.....

07/0

07/0

08/0

08/0

03/0

.....

07/0

08/0

03/0

A3

05/0

05/0

05/0

.....

03/0

05/0

05/0

04/0

04/0

.....

05/0

04/0

05/0

000

000

....

000

....

000

A18

06/0

05/0

05/0

.....

05/0

05/0

05/0

04/0

04/0

.....

05/0

05/0

05/0

A19

05/0

04/0

05/0

.....

06/0

04/0

06/0

04/0

04/0

.....

05/0

06/0

05/0

A20

05/0

04/0

06/0

.....

06/0

03/0

04/0

07/0

04/0

.....

05/0

04/0

05/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

آنتروپی هر شاخص، درجه انحراف و اوزان شاخص‌ها  با استفاده از  روابط 3، 5 و 6 عبارتند از:

 

 

 

 

 

 

 

جدول 9. اوزان کسب شده برای شاخص ها با استفاده از روش آنتروپی شانون

شاخصها

x1

x 2

x 3

x 4

x 5

x 6

x 7

x 8

x 9

x 10

x 11

x 12

x 13

Ej

9965/0

9965/0

9966/0

9961/0

9789/0

9977/0

9962/0

9880/0

9857/0

9893/0

9952/0

9862/0

9703/0

dj

0035/0

0035/0

0034/0

0039/0

0211/0

0023/0

0038/0

0120/0

0143/0

0107/0

0048/0

0138/0

0297/0

Wj

0182/0

0302/0

0269/0

0230/0

0160/0

0185/0

0250/0

0260/0

0175/0

0152/0

0180/0

0159/0

0160/0

شاخصها

x 14

x 15

x 16

x 17

x 18

x 19

x 20

x 21

x 22

x 23

x 24

x 25

x 26

Ej

9913/0

9907/0

9915/0

9949/0

9768/0

9941/0

9960/0

9943/0

9966/0

9960/0

9945/0

9933/0

9959/0

dj

0087/0

0093/0

0085/0

0051/0

0232/0

0059/0

0040/0

0057/0

0034/0

0040/0

0052/0

0067/0

0041/0

Wj

0544/0

0175/0

0154/0

0419/0

0220/0

0392/0

1343/0

0623/0

0954/0

0484/0

1051/0

0386/0

0649/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

اوزان شاخص ها در در جدول فوق در ردیف  آورده شده است.

 

 

5-2- نتایج تجزیه و تحلیل رتبه بندی روستاها با استفاده از الگوریتم تخصیص خطی- در این تحقیق رتبه بندی 20 گزینه (روستا) با توجه به 26 شاخص صورت گرفت. مراحل الگوریتم تخصیص خطی و نتایج رتبه بندی 20 روستا در ادامه آورده شده است.

مرحله 1- در جدول شماره 10 قسمتی از ماتریس رتبه بندی گزینه ها آورده شده است. این ماتریس به صورت زیر می باشد.

 

جدول 10. قسمتی از ماتریس رتبه بندی گزینه ها

شاخصها رتبه

x1

x2

x3

....

x12

x13

x14

x15

x16

.....

x24

x25

x26

اولین

A2

A12

A2

....

A15

A4

A2

A2

A4

....

A2

A2

A7

دومین

A10

A2

A6

....

A7

A10

A16

A20

A17

....

A16

A12

A14

سومین

A5

A8

A4

....

A8

A7

A12

A5

A10

....

A12

A19

A10

چهارمین

A13

A4

A5

....

A20

A15

A19

A12

A16

....

A5

A17

A9

000

000

....

000

....

000

000

هفدهمین

A1

A20

A16

....

A16

A20

A11

A11

A1

....

A1

A16

A6

هیجدهمین

A18

A19

A14

....

A3

A8

A20

A19

A3

....

A17

A20

A8

نوزدهمین

A4

A16

A10

....

A13

A2

A4

A18

A2

....

A4

A4

A2

بیستمین

A11

A1

A12

....

A2

A16

A17

A13

A11

....

A11

A5

A4

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

مرحله 2- ماتریس در رتبه بندی در این تحقیق یک ماتریس 20×20 می باشد و به صورت زیر حاصل شده است. عناصر این ماتریس که سطرهای آن 20 گزینه (روستا) و ستون های آن رتبه ها می باشد، از مجموع وزن ها بدست می آید که آن گزینه با توجه به شاخص­ها کسب کرده است.

 

جدول 11: ماتریس

رتبه i گزینه j

اول

دوم

سوم

....

نهم

دهم

یازدهم

دوازدهم

....

هیجدهم

نوزدهم

بیستم

A1

000/0

000/0

011/0

....

018/0

082/0

167/0

000/0

....

071/0

000/0

016/0

A2

353/0

149/0

000/0

....

000/0

000/0

011/0

000/0

....

000/0

191/0

062/0

A3

000/0

000/0

000/0

....

058/0

0173/0

113/0

123/0

....

187/0

000/0

000/0

A4

238/0

160/0

015/0

....

000/0

033/0

000/0

000/0

....

000/0

200/0

063/0

000

000

....

000

....

000

A17

000/0

122/0

095/0

....

016/0

062/0

064/0

000/0

....

025/0

018/0

218/0

A18

000/0

000/0

000/0

....

095/0

000/0

134/0

049/0

....

093/0

064/0

000/0

A19

000/0

018/0

030/0

....

117/0

000/0

000/0

065/0

....

058/0

000/0

000/0

A20

022/0

042/0

000/0

....

000/0

026/0

000/0

000/0

....

105/0

065/0

000/0

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

مرحله 3- براساس ماتریس بدست آمده در مرحله قبلی، مدل برنامه ریزی صفر و یک در این تحقیق به صورت زیر می باشد :

 

محدودیت های گزینه:

 

 

محدودیت های رتبه:

 

 

با حل مدل برنامه ریزی صفر و یک فوق نتایج زیر حاصل شد :

 

 

 

و با توجه به نتایج حاصل از مدل برنامه ریزی فوق، 20 روستا به صورت جدول زیر رتبه بندی شدند :

جدول 12. رتبه بندی روستاهای بخش جعفر آباد شهرستان قم

کد نواحی	نام روستا	رتبه	کد نواحی	نام روستا	رتبه
A2	قزل آباد	1	A1	بستان	11
A10	صید آباد	2	A6	باقر آباد	12
A12	علی آبادانقلاب	3	A13	نور آباد	13
A15	شریف آباد	4	A18	پاچیان	14
A19	جعفرآباد	5	A7	پستگان	15
A17	محمود آباد	6	A11	علی آباد نظرخانی	16
A5	کلاغ نشین	7	A20	حیدرآباد	17
A14	حسین آباد	8	A3	دولت آباد	18
A9	الویر آباد	9	A4	طغرود	19
A8	عسگرلی	10	A16	کریم آباد	20

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

در نهایت الگوی آرایش مکانی- فضایی پایداری اقتصادی در سکونتگاه های روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم در مقایسه با یکدیگر به شرح شکل2 بدست آمد. به طور کلی توزیع جغرافیایی پایداری اقتصادی در روستاهای بخش جعفرآباد قم دارای وضعیت مطلوبی نمی باشد و کلیه روستاها در سطوح پایین پایداری با میانگین 49/2 قرار دارند. بالاترین میانگین 79/2 و پایین ترین میزان 16/2 می باشد. بیشتر روستا در طیفی مابین این دو میانگین قرار گرفته اند. این بیانگر این است که شرایط لازم جهت برقراری روابط تولید پایدار با توجه به شاخص های در نظر گرفته در این بخش شکل نگرفته است. دلایل این امر را می توان با جدول شماره 13 تحلیل نمود.

 

شکل2. توزیع جغرافیایی پایداری اقتصادی در سکونتگاه های روستایی بخش جعفرآباد شهرستان قم

 

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

 

همانطورکه ذکر شد میزان پایداری در روستاهای مورد نظر از وضعیت مطلوبی برخوردار نمی باشد. امتیازهای بدست آمده بیانگر این است که شاخص های تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات، میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی، فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی، تعداد قطعات زمین های کشاورزی، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی، میزان پرداخت خسارت از طرف دولت، تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت و… بیشترین سهم را در ناپایداری اقتصادی منطقه دارند. به طور کلی فعالیت های اقتصادی در این منطقه از سازوکارهای نهادی مناسب و قانونمند که منجر به کسب منافع سازمان یافته و سود مناسب شود برخوردار نمی باشد. زیرا کنش های اقتصادی افراد اگر به صورت توده ای و بدون برنامه و مبتنی بر اهداف سازمانی نباشد، بهره وری مناسب را با خود به همراه نمی آورد. بنابراین نبود این گونه پیش زمینه باعث شده بیشتر فعالیت ها از مجاری غیررسمی و از طریق مداخله واسطه ها و فروش محصول به صورت آزاد و نه تضمینی صورت گیرد. موید این امر، امتیاز پایین شاخص های فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی با میانگین 63/1، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات با میانگین 55/1، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی با میانگین 84/1 و تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت با میانگین 91/1 می باشد. همانطور که مشاهده می کنید شاخص تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی) با میانگین 08/1 سهم بسزایی در ناپایداری اقتصاده منطقه داشته است. این وضعیت بیانگر این است که زمین های کشاورزی در روستاهای مورد مطالعه از تنوع لازم برخوردار نمی باشند و زمین های دیمی سهم بیشتری را به خود اختصاص داده است. از آنجایی که بهره وری زمین های دیمی بستگی به نزولات جوی و میزان بارش منطقه دارد، بنابراین تضمینی در بازده مناسب محصول در هر سال نمی باشد. به همین دلیل در پایداری اقتصادی در بخش کشاورزی تاثیرگذار می باشد. در مورد سایر شاخص ها با میانگین پایین مانند هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی، معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار، سرمازدگی محصولات کشاورزی، استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی، معکوس بهره گیری از  سم در هکتار و حجم آب زیرزمینی باید این نکته را یادآور شویم که نبود نظام آموزشی و ترویجی مناسب و عدم هم افزایی فکری در جهت اطلاع رسانی در قالب نهادهای رسمی موجب شده نحوه استفاده از منابع غیرمنطقی، در راستای پایین آوردن بازدهی محصولات شود. چنانکه میانگین شاخص بازدهی محصولات کشاورزی 83/2 و پایین تر حد انتظار است. در ارتباط با سایر شاخص هایی که در رده بالاتری از پایداری اقتصادی نسبت به شاخص های دیگر قرار گرفته اند، می توان به شاخص های استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی، سرمایه گذاری در کارهای تولیدی، ارزش زمین های کشاورزی و استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی  اشاره نمود. در واقع از آنجایی که قیمت زمین های کشاورزی در این منطقه بالا بوده و از ارزش بالایی برخوردار است طبیعتا در نحوه استفاده از آن نیز تاثیر می گذارد به گونه ای سرمایه گذاری بالایی در آن صورت می گیرد. در این ارتباط شاخص سرمایه گذاری در کارهای تولیدی با میانگین 37/3 و استفاده از وام و تسهیلات بانکی با میانگین 10/3 تصدیق گر این مطلب می باشند. در بین روستاها نیز روستای صیدآباد و قزل ایاد به ترتیب رتبه های اول و دوم از نظر پایداری قرار گرفتند و روستاهای طغرود و کریم آباد به عنوان روستاهای ناپایدار در رتبه های نوزدهم و بیستم جای گرفتند.  با این تفاسیر توجه به شاخص های پایداری اقتصادی و نحوه توزیع امتیازات آن ها جهت برنامه ریزی و مدیریت بهینه منابع لازم و ضروری می باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 13.رتبه بندی شاخص های پایداری اقتصادی

رتبه	شاخص	مقادیر آنتروپی	میانگین	رتبه	شاخص	مقادیر آنتروپی	میانگین
1	استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی	1343/0	45/3	14	سرمازدگی  محصولات کشاورزی	0250/0	14/2
2	سرمایه گذاری در کارهای تولیدی	1051/0	37/3	15	معکوس بهره گیری از کود شیمیایی در هکتار	0230/0	09/2
3	ارزش زمین های کشاورزی	0954/0	20/3	16	رضایت از درآمد	0220/0	05/2
4	استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی	0649/0	10/3	17	هدر رفت محصولات کشاورزی بر  اثر  آفت زدگی	0185/0	03/2
5	تمایل به استفاده از دانش مهندسین ترویج کشاورزی	0623/0	08/3	18	احساس محرومیت وفقر	0182/0	92/1
6	تنوع محصولات کشاورزی	0544/0	05/3	19	تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت	0180/0	91/1
7	بازدهی محصولات کشاورزی	0484/0	83/2	20	میزان پرداخت خسارت از طرف دولت	0175/0	84/1
8	رضایت از کار	0419/0	48/2	21	رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی	0172/0	84/1
9	استفاده از  نوآوری ها و تجهیزات کشاورزی جدید	0392/0	44/2	22	تعداد قطعات زمین های کشاورزی	0160/0	81/1
10	دسترسی به خدمات زیربنایی، بهداشتی و آموزشی	0386/0	43/2	23	فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی	0159/0	63/1
11	حجم آب زیرزمینی	0302/0	37/2	24	میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی	0154/0	60/1
12	معکوس بهره گیری از  سم در هکتار	0269/0	16/2	25	دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات	0152/0	55/1
13	استفاده از  بیمه محصولات کشاورزی	0260/0	15/2	26	تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی)	0106/0	08/1

مأخذ: یافته‌های پژوهش، 1392

6- نتیجه گیری

به طورکلی کاربرد بهینه ارزیابی پایداری اقتصادی در فرایند توسعه روستایی نیازمند چارچوبی منسجم از ابزار و شاخص ها می باشد. اگر انتخاب ابزارهای مربوطه جهت سنجش پایداری و شاخص های مورد نظر در قالب چارچوب های ارائه شده در این زمینه باشد، دستیابی به هدف ارزیابی پایداری اقتصادی یعنی فراهم کردن اطلاعات لازم جهت بهره برداری بهینه و عقلایی از منابع ممکن می شود. در غیر این صورت فرایند توسعه پایدار اقتصادی از کارایی و بازخورد لازم برخوردار نمی شود. بنابراین در تحقیق حاضر تلاش شده است مجموعه ای از ابزارهای سنجش پایداری و چارچوب های انتخاب شاخص جهت ارزیابی و سنجش پایداری اقتصادی در منطقه مورد نظر با روشی مناسب مورد استفاده قرار گیرد. مقادیر بدست آمده از شاخص های مختلف با استفاده از روش آنتروپی شانون نشان داد شاخص های استفاده از دانش بومی در فعالیت های کشاورزی (با میانگین 3.45)، سرمایه گذاری در کارهای تولیدی( بامیانگین3.37 ) ، ارزش زمین های کشاورزی و استفاده از  وام  و تسهیلات بانکی( بامیانگین3.20)  امتیاز بالایی را نسبت به سایر شاخص ها به خود اختصاص داده اند و شاخص های تنوع زمین های کشاورزی(دیمی و آبی) با میانگین 1.08، دخالت دلالان در خرید و فروش محصولات بامیانگین 1.55 ، میزان پس انداز در فعالیت های کشاورزی بامیانگین 1.6، فروش محصولات از طریق اتحادیه های کشاورزی با میانگین 1.63، تعداد قطعات زمین های کشاورزی بامیانگین 1.81، رضایت از قیمت گذاری محصولات کشاورزی بامیانگین 1.84، میزان پرداخت خسارت از طرف دولت بامیانگین 1.84، تضمین خرید محصولات کشاورزی از طرف دولت بامیانگین 1.91 و… از امتیاز پایینی برخوردار می باشند و بعنوان شاخصهای ناپایدار شناخته می شوند. بنابراین در امر سیاست گذاری جهت پایدارسازی اقتصاد مناطق روستایی توجه به این شاخص ها جهت تحقق اهداف مورد نظر مفید می باشد. بررسی های مربوطه در گام های مختلف مدل تخصیص خطی با استفاده از مقادیر بدست آمده از روش آنتروپی در سطح روستاهای مورد مطالعه نشان داد، روستاهای قزل آباد، صید آباد و علی آباد انقلاب سطح بالاتری از پایداری اقتصادی و روستاهای کریم آباد، طغرود و دولت آباد در سطوح پایین تری از پایداری اقتصادی قرار دارند.

---

[1]

[2] - Global reporting initiative

[3] - core indicators of sustainable development

[4]-The institute of Chemical Engineers

[5] - Integrated assessment

[6] - Integrated Sustainability Assessment

[7]

[8] -  Multi-Criteria Decision-Making Methods

[9] - Linear Assignment

[10] -Multi-Attribute  Decision-Making Methods