مقایسه مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی ایران با سایر کشورهای صادرکننده (مطالعه موردی: رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز)

مدلسازی اقتصادی

مقاله 5، دوره 6، شماره 20، دی 1391، صفحه 75-92   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

شهریار نصابیان^{* 1}؛ طاهره غلامحسینی²؛ فرخنده جبل عاملی³

¹دانشیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²کارشناس ارشد علوم اقتصادی

³دانشیار اقتصاد دانشگاه تهران

چکیده

در این مقاله  مزیت ‌نسبی صادرات گیاهان ‌دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران و یازده کشور‌ عمده صادرکننده با شاخص RSCA در دوره زمانی 2008-1995 بررسی شد. شاخص مزبور طبق آمار سایت خوار و بار جهانی (فائو) محاسبه گردید. طبق نتایج، کشورهای سوریه، ایران، هند، ترکیه، سنگاپور، مصر، مراکش، بلغارستان و ویتنام دارای مزیت نسبی و کشورهای کانادا و آلمان فاقد مزیت نسبی صادراتی است. هم‌چنین کشور چین در برخی سال‌ها دارای مزیت نسبی صادراتی است. کشور ایران هر چند در صادرات گیاهان دارویی منتخب دارای مزیت نسبی است، ولی قدرت رقابت صادراتی آن دارای روند نوسانی و نزولی است. از سوی دیگر تحلیل جایگاه رقابتی ایران در مزیت نسبی صادرات این گیاهان دارویی در مقایسه با سایر کشورهای عمده صادرکننده بیانگر تنزل جایگاه از رتبه سوم به ششم جهانی است.

کلیدواژه‌ها

مزیت نسبی صادرات؛ گیاهان دارویی؛ شاخص RSCA

اصل مقاله

1.­ مقدمه    

امروزه تجارت بین‌الملل و مسایل مربوط به آن یکی از مهم­ترین دغدغه‌های کشورهای جهان است. در این راستا، یکی از مسایل مهم به منظور کسب موفقیت یک کشور در امر تجارت خارجی، آگاهی از مزیت‌های نسبی آن کشور است که خود یکی از محور‌های مهم اطلاعاتی در جهت برنامه‌ریزی‌ برای اقتصاد کشور‌ها محسوب می­شود (کرباسی،1384،30). بنابراین آگاهی از مزیت نسبی در بخش تجارت خارجی به منظور کسب موفقیت برای هر کشوری ضروری است. مزیت نسبی در بخش صادرات از اهمیت بیشتری برخوردار است؛ زیرا بار سنگین رسالت بخش تجارت خارجی را عمدتاًً صادرات به دوش می­کشد؛ به گونه­ای که به جرأت می­توان گفت مزیت نسبی کالاهای صادراتی مهم­ترین ابزار و اهرم راهبرد توسعه صادرات در هر کشوری است (دایی، 1376). مزیت نسبی که در ارتباط با تجارت بین­الملل مطرح می­شود- بدین معناست که اگر یک کشور کالایی را نسبت به دیگر کشورها ارزان­تر تولید کند (با شرط یکسان بودن کالای مورد بررسی در هر دو کشور)، کشور یاد شده در کالای مورد نظر دارای مزیت نسبی بوده و با وارد شدن در صحنه رقابت می­تواند از صادرات آن کالا منتفع گردد (تکیه، 1386: 179).

  توسعه صادرات غیرنفتی و رهایی از درآمد تک محصولی از اهداف نظام اقتصادی ایران در جهت استقلال، خودکفایی و تحصیل ارز است. در این راستا، توجه به کالاهایی که امکان بالقوه برای صادرات آنها وجود دارد، ضروری است. از آن جمله می­توان به گیاهان دارویی اشاره کرد. گیاهان دارویی یکی از منابع بسیار ارزشمند در گستره وسیع منابع طبیعی ایران است که در صورت شناخت علمی، کشت، توسعه و بهره‌برداری صحیح، می‌تواند نقش مهمی در سلامت جامعه، اشتغال‌زایی و افزایش صادرات غیر نفتی ایفا نماید. تقریباً بیش از 80 درصد گیاهان‌ دارویی مشهور و قابل مصرف در دنیا در اکثر نقاط ایران کشت می­شود. کشت و برداشت گیاهان دارویی نسبت به دیگر محصولات کشاورزی دارای هزینه کمتری است. ضمناً بازدهی آن نیز زودرس است. در نهایت می­توان چنین نتیجه گرفت سرمایه‌گذاری روی گیاهان دارویی برای کشور سودآوری کلانی داشته باشد (کشفی بناب، 1388: 48- 36). 

طبق آمار سایت سازمان خوار و بار جهانی[1] (فائو)، رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز چهار قلم اصلی صادراتی گیاهان‌ دارویی ایران را تشکیل می‌دهد. در نتیجه توجه به جنبه‌های اقتصادی این گیاهان به منظور تأمین نیازهای داخلی و خارجی ضروری است. تولید جهانی گیاهان دارویی منتخب در سری زمانی بررسی شده (2008-1995) روند صعودی در جهان داشته به طوری که از 310044 تن در سال 1995 به 482625 تن در سال 2008 رسیده است. یعنی تولید جهانی این گیاهان حدود 5/1 برابر افزایش یافته است. این در حالی است که تولید گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران در این ‌بازه بیش از دو برابر افزایش یافته و از 15000 تن در سال 1995 به 31771 تن در سال 2008 رسیده است.

  هم‌چنین طبق آمار فائو، صادرات جهانی گیاهان دارویی منتخب از سال 1995 تا سال 2008 دارای روند صعودی بوده است. بر این اساس، میزان صادرات گیاهان دارویی یاد شده از 142329 تن در سال 1995 به 283308 تن در سال 2008 رسیده است. یعنی صادرات جهانی این گیاهان حدود دو برابر افزایش یافته است. این در حالی است که صادرات ایران از 13500 تن در سال 1995 به 14286 تن در سال 2008 رسیده است. با توجه به شواهد آماری مذکور این پرسش مطرح می­شود که آیا صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز کشور ایران دارای مزیت نسبی می­باشد؟ در واقع هدف از این مقاله تعیین مزیت نسبی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز از دیدگاه تجاری (صادرات) و تعیین جایگاه صادراتی ایران در بین سایر کشورهای عمده صادرکننده این گیاهان است. فرضیات مطرح شده در این تحقیق به شرح زیر است: ایران در مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی منتخب نسبت به سایر صادرکنندگان از رتبه برتری برخوردار است. مزیت نسبی صادرات رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران از سال  2005  (‌‌پذیرفته شدن ایران به عنوان عضو ناظر در سازمان تجارت جهانی[2]) به بعد در حال افزایش است.

در ادامه، به ترتیب به ادبیات موضوع، روش­شناسی تحقیق، معرفی شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن[3] و متغیرهای مربوطه پرداخته می­شود. نتیجه­گیری و پیشنهادها نیز در بخش پایانی ارایه خواهد شد.

2.­ ادبیات موضوع

مفهوم نظریه مزیت نسبی از ابتدای مطرح شدن تاکنون دچار دگرگونی زیادی شده است. ریکاردو، که ابتدا این واژه را در تجارت بین الملل به کار برد، مزیت نسبی را بر مبنای ارزش واقعی کار مصرف شده در تولید کالا می‌دانست. بر این اساس، مزیت نسبی یعنی این که یک کشور، کالایی را نسبت به کالای دیگر با میزان کار واقعی کمتری تولید کند (دایی، 1376).

 مفهوم کاربردی مزیت ‌نسبی با مفهوم ارایه شده توسط اقتصاددانانی چون دیوید ریکاردو متفاوت است؛ زیرا وجود مزیت نسبی در زمینه تولید کالا یا کالاها، هر چند شرط لازم برای انتفاع از تجارت بین الملل است ولی کافی نیست. بنابراین، تعیین مزیت ‌نسبی از طریق عملکرد صادراتی یک کشور و تعیین عدم مزیت ‌نسبی از طریق عملکرد وارداتی آن کشور، بسیار منطقی‌تر است. در واقع عملکرد صادرات و واردات یک کشور، جایگاه آن کشور را در سطح جهانی نشان می‌دهد. هرگاه کشوری از طریق شاخص‌های عملکرد مزیت نسبی، دارای برتری باشد به یقین می­توان گفت آن کشور در تولید و صادرات کالای مورد نظر از مزیت نسبی برخوردار است. زیرا چنین کشوری علاوه بر برتری‌های نسبی در هزینه‌های تولید، بر هزینه‌های پس از فرآیند تولید مانند حمل و نقل، ‌بیمه و عوامل غیر اقتصادی نیز غلبه کرده و جایگاه خود را در سطح جهانی بهبود بخشیده است. بنابراین، روش عملکردی برای تعیین مزیت ‌نسبی بسیار منطقی‌تر از روش صرفاً مقایسه­ هزینه‌های تولیدی کالاها در میان کشورها خواهد بود.

   با توجه به مطالب فوق، تعریف مزیت‌نسبی عبارت است از توانایی یک کشور در تولید و صدور کالایی با هزینه ارزان‌تر و کیفیت بالاتر در سطح جهانی.

اقتصاددانان به دلیل در اختیار داشتن عملکرد تجارت خارجی سعی دارند برای تعیین مزیت‌نسبی از روش عملکردی استفاده نمایند. هر چند ممکن است مزیت ‌نسبی استنتاجی با مزیت ‌نسبی واقعی متفاوت باشد اما تقریباً در اغلب موارد می­توان ادعا کرد که مزیت‌ نسبی استنتاجی به روش عملکرد تجارت خارجی تا حدودی تعیین­کننده مزیت نسبی واقعی است. لذا این استدلال باعث شده عده‌ای از اقتصاددانان روش عملکردی را برای تعیین مزیت نسبی مورد استفاده قرار دهند (ملکشاهیان، 1382).

 در خصوص بخش کشاورزی، سرین و سیوان[4] (2008، 41-25) نشان دادند ترکیه دارای مزیت نسبی شایان توجهی در صادرت آب میوه و روغن زیتون است، اما در مورد گوجه فرنگی دارای مزیت نسبی نمی­باشد. تیموری و چیذری (2008، 403-359)  نشان دادند که مزیت صادراتی ایران در تولید پسته طی سال‌های 2000 - 2004 شایان توجه بوده است. مهرابی بشرآبادی و همکاران (1388، 81-63) به بررسی مزیت نسبی و نقشه­ریزی تجاری صادرات خرمای ایران پرداخته و نشان دادند ایران طی دوره 1995 - 2005 در صادرات خرما دارای مزیت نسبی بوده و متوسط شاخص‌های RCA[5] و RSCA  برای این دوره 32/7 و 74/0 بوده است.

 نصابیان و همکاران (1390، 122-123) در بررسی مزیت نسبی تولید ذرت در ایران در طی شش سال زراعی 1381 الی 1386 کاهشی بودن مزیت ناشی از کاهش نرخ ارز واقعی را نشان دادند. علمدارلو و حسنی( 1388،101) به بررسی مزیت نسبی تولید، صادرات و شناسایی بازارهای هدف زیره سبز پرداخته و نشان دادند ایران در صادرات زیره سبز دارای مزیت نسبی بالایی است. بهترین بازارهای هدف‌ این محصول کشورهای سریلانکا، نیوزیلند، آمریکا و مکزیک تعیین شد.

   متأسفانه در ایران با وجود تایید ویژه بر گسترش صادرات غیر‌نفتی، تاکنون مطالعه جامعی در زمینه صدور گیاهان دارویی به ویژه رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز صورت نگرفته است. همان طور که ذکر شد طبق آمار فائو، این گیاهان دارویی جز‍ء مهم­ترین محصولات کشاورزی صادراتی ایران محسوب می­شود. بنابراین در این مقاله به بررسی مزیت نسبی گیاهان دارویی منتخب از دیدگاه صادراتی و تعیین جایگاه آن در بین کشورهای عمده صادر کننده این محصولات پرداخته می­شود.

3.­  روش شناسی

با توجه به استدلال‌های ارایه شده در بخش ادبیات موضوع، در این مقاله به بررسی مزیت نسبی صادراتی با این روش پرداخته می­شود. شاخص­های بالاسا، شاخص تکامل یافته بالاسا، مزیت نسبی آشکار متقارن، شاخص میچلی، خی دو، CTB و بالانس مهم­ترین شاخص­ها در روش عملکردی محسوب می­شود (انویه تکیه، 1382). به منظور پویا کردن روش، مطالعه در یک دوره چهارده سال متوالی (2008- 1995) انجام شد. علت انتخاب سال 1995 به عنوان زمان شروع این مطالعه، به آغاز کار سازمان تجارت جهانی در سال یاد شده برمی‌گردد. آمار و اطلاعات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران و سایر کشورهای جهان از سایت سازمان‌ خوار و بار جهانی (فائو) استخراج شد. بررسی‌ها نشان داد 12 کشور سوریه، هند، ترکیه، ایران، سنگاپور، چین، مصر، آلمان، کانادا، مراکش، بلغارستان و ویتنام به طور پیوسته در فاصله سال­های 1995 - 2008 برترین صادرکنندگان رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز جهان بوده‌اند. در مطالعه حاضردر بین شاخص­های مهم روش عملکردی، شاخص (RSCA) به دلیل معایب کمتر مورد استفاده قرار گرفت.

1-3. شاخص مزیت نسبی آشکار متقارن (RSCA)

بررسی دامنه تغییرات شاخص مزیت نسبی آشکار شده در صادرات توسط لارسن نشان می­دهد یک حالت عدم تقارن بین مقدار محاسباتی در شرایط وجود یا نبود مزیت نسبی وجود دارد، به طوری که مقادیر صفر تا یک بر نبود و یک تا بی‌نهایت بر وجود مزیت نسبی دلالت دارد (لارسن[6]، 1998). برای رفع این ضعف، شکل متقارنی از این شاخص به نام شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن (RSCA) به صورت رابطه­ی زیر ارایه شده است (براسیلی[7]، 2002).

(1)

متغیرهای مورد بررسی جهت برآورد شاخص های مذکور به شرح زیر است:

  : ارزش صادرات کالای i توسط کشور  j؛              : ارزش کل صادرات کشور مورد نظر

  : ارزش کل صادرات کالای iدر سطح جهان؛ : ارزش کل صادرات جهان

شاخص RCA بیان کننده نسبت صادرات (ارزش صادرات) محصول خاص یک کشور از کل صادرات آن کشور نسبت به سهم صادرات جهانی همان محصول به کل صادرات جهانی می­باشد. عبارات مخرج کسرهای صورت و مخرج در تحقیقات مختلف به شکل­های گوناگون استفاده شده است. در برخی تحقیقات، کل صادرات جهان لحاظ شده و در بعضی از مطالعات با توجه به گروه محصول (کشاورزی یا صنعتی بودن آن)، از آمار کل صادرات کشاورزی یا آمار کل صادرات صنعتی استفاده شده و در پاره‌ای از آنها صادرات غیرنفتی لحاظ شده است (تکیه و همکاران، 1382). دامنه تغییرات شاخص RSCA بین 1- تا 1+ است که مقادیر منفی بیانگر نبود و مقادیر مثبت بیانگر وجود مزیت نسبی در صادرات محصول است.

4.­ برآورد مدل و تجزیه و تحلیل آن

برای محاسبه شاخص‌های RSCA از داده‌های ارزش صادرات رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز کشورهای منتخب، جهان و ارزش کل صادرات کشاورزی کشورها و جهان استفاده شد. نتایج محاسبات شاخص‌های RSCA در جدول (1) ارایه شده است.

 طبق نتایج شاخص RSCA، کشورهای ایران، هند، سوریه، بلغارستان، چین، مصر، سنگاپور، مراکش، ترکیه و ویتنام در صادرات گیاهان دارویی منتخب دارای مزیت نسبی و کشورهای آلمان و کانادا فاقد مزیت نسبی است. طی سال­های 2008- 1995 شاخص محاسبه شده کشور آلمان روندی نزولی با مقادیری منفی داشته است. شاخص RSCA آلمان در سال­های 1995 - 2008 به میزان 97/93 درصد کاهش یافته و RSCA کانادا در این مدت به جز سال 1999 همواره منفی بوده است. به عبارت دیگر، کانادا در صدور گیاهان دارویی منتخب مزیت نسبی ندارد. روند شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن کانادا در صدور این محصولات همیشه در جایگاهی پایین­تر از متوسط شاخص مزیت نسبی دیگر کشورها بوده است.

  کشور چین در برخی سال­­ها دارای مزیت نسبی صادراتی ضعیفی بوده است. طی سال­های 1995 - 2008 مقادیر شاخص RSCA کشورهای سوریه، ایران، مصر، بلغارستان، هند، مراکش، ترکیه، سنگاپور و ویتنام همیشه مثبت و بین صفر و یک بوده و در واقع این کشورها در صادرات گیاهان دارویی منتخب دارای مزیت نسبی هستند. به عبارت دیگر گیاهان دارویی منتخب در این کشورها نسبت به سایر کشورهای صادرکننده از هزینه تولید کمتر و کیفیت بالاتری برخوردار است.

 روند تغییرات شاخص RSCA رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران دارای نوسان است که می­تواند نتیجه نوسان در میزان صادرات، مقادیر تولید و ارزش صادرات گیاهان دارویی منتخب باشد. با مقایسه داده­های شاخص RSCA رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران در سال­های 1995 و 2008، مشخص می­شود که با وجود رشد میزان تولید و صادرات این محصولات، مزیت نسبی صادرات رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز به میزان 32/10 درصد از مقدار 9342/0 به 8377/0 تنزل یافته است. هم‌چنین اگر قرار باشد روند تغییرات این شاخص در طول زمان نتیجه تلاش و برنامه‌ریزی ایران در زمینه صادرات رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز باشد، تغییرات نوسانی شاخص RSCA ایران نشان می­دهد که یک استراتژی صادراتی مشخص برای رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز وجود ندارد. در سال 2008 بر اساس شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن، کشورهای ایران، سوریه، هند، ترکیه، سنگاپور، چین، مصر، مراکش، بلغارستان و ویتنام دارای مزیت نسبی بوده‌اند که در این بین میزان مزیت نسبی صادراتی ایران بیش از ترکیه، سنگاپور، چین و ویتنام و کمتر از پنج کشور دیگر است. میانگین معیار RSCA برای کشورهای سوریه (9757/0)، ایران (9045/0)، مصر (8984/0)، بلغارستان (880/0)، هند (851/0)،‌ مراکش (769/0)،‌ ترکیه (7648/0)، سنگاپور (741/0)، ویتنام (0155/0)، چین (062/0)،‌ کانادا (1979/0-) و آلمان (389/0-) می­باشد.

 

جدول 1. مقادیر شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن (RSCA) رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز کشورهای عمده صادرکننده  

چین	سنگاپور	ترکیه	هند	سوریه	ایران	کشور سال
3098/0	7484/0	8223/0	7820/0	9800/0	9342/0	1995
1605/0	8032/0	8170/0	8180/0	9663/0	9596/0	1996
0125/0-	7505/0	8605/0	8988/0	9571/0	9171/0	1997
1042/0-	6868/0	8860/0	8229/0	9545/0	9610/0	1998
1136/0-	8107/0	8565/0	8370/0	9628/0	9464/0	1999
0468/0-	8045/0	8446/0	8985/0	9805/0	9155/0	2000
1144/0	8161/0	8108/0	8649/0	9895/0	8836/0	2001
0028/0-	7349/0	8659/0	7851/0	9868/0	8921/0	2002
0223/0	8060/0	8165/0	8111/0	9849/0	9461/0	2003
1332/0	8246/0	7863/0	8899/0	9755/0	9334/0	2004
1217/0	7191/0	7265/0	8657/0	9822/0	9065/0	2005
1058/0-	6652/0	5607/0	8593/0	9879/0	8210/0	2006
2271/0	7053/0	4575/0	8559/0	9851/0	8089/0	2007
1693/0	5609/0	5970/0	9322/0	9674/0	8377/0	2008

                    مأخذ: یافته­های تحقیق

 

 

 

 

ادامه جدول 1. مقادیر شاخص مزیت نسبی آشکار شده متقارن (RSCA) رازیانه،  بادیان، انیسون و گشنیز کشورهای عمده صادرکننده  

ویتنام	بلغارستان	مراکش	کانادا	آلمان	مصر	کشور سال
5042/0	7123/0	8530/0	1048/0-	2607/0-	9540/0	1995
6556/0	7735/0	8819/0	2123/0-	3473/0-	9579/0	1996
4855/0	8984/0	8976/0	1094/0-	2607/0-	9357/0	1997
5877/0	8853/0	8715/0	2100/0-	2551/0-	9141/0	1998
5822/0	8872/0	8665/0	0415/0	2654/0-	9176/0	1999
6863/0	8319/0	7870/0	1391/0-	4095/0-	9491/0	2000
6516/0	9205/0	6923/0	2566/0-	4451/0-	8875/0	2001
6092/0	9168/0	7510/0	3525/0-	5490/0-	8462/0	2002
4989/0	9565/0	6435/0	1855/0-	3956/0-	8687/0	2003
4085/0	9554/0	8021/0	0818/0-	3310/0-	8892/0	2004
4458/0	9164/0	7801/0	1386/0-	3472/0-	8708/0	2005
1403/0	8809/0	5115/0	4797/0-	5165/0-	8768/0	2006
0474/0	8732/0	5941/0	3665/0-	5625/0-	8305/0	2007
0155/0	9207/0	8387/0	1764/0-	5057/0-	8804/0	2008

                    مأخذ: یافته­های تحقیق

 

4-1. رتبه­بندی کشورهای منتخب

در جدول (2)رتبه کشورها در مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی منتخب ارایه شده است. کشور سوریه به جز سال 1998 در بقیه سال­ها در صدر جدول قرار دارد. دلیل این امر این است که سهم ارزش صادرات رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز سوریه نسبت به ارزش کل صادرات کشاورزی این کشور، در مقایسه با سایر کشورهای صادرکننده گیاهان دارویی منتخب بیشتر است. کشور بلغارستان از سال 2001 - 2007 همه ساله در مقام دوم قرار گرفته است بلغارستان با عضویت در سازمان تجارت جهانی در سال 1996 جایگاه مناسبی در مزیت نسبی صادراتی گیاهان دارویی منتخب از سال 1997 به بعد پیدا کرده است.

 طبق نمودار(1)، مقادیر تولید، صادرات و ارزش صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران در سال 1998 نسبت به سال 1995 افزایش یافته و همزمان مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی منتخب ایران از رتبه سوم به اول ارتقا یافته است. کشور ایران بین سال های 1999 - 2001 به لحاظ مزیت نسبی صادراتی این محصولات، از رتبه دوم به چهارم تنزل یافته که دلیل این امر به روند نزولی ارزش صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران طی این سال­ها بر می­گردد. بین سال­های 2001 - 2002 به دلیل افزایش در مقدار تولید و ارزش صادرات گیاهان دارویی منتخب، مزیت نسبی این گیاهان دارویی به جایگاه سوم انتقال یافته و از 2001 تا سال 2005 در جایگاه سوم باقی مانده است. از سال 2005 به بعد با وجود افزایش تولید رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز، مزیت نسبی صادراتی گیاهان دارویی منتخب از رتبه سوم به رتبه ششم تنزل یافته است که دلیل این امر به روند نزولی ارزش صادرات  گیاهان دارویی منتخب ایران بر می­گردد.

  کشور مصر از جمله کشورهای تولیدکننده و صادرکننده گیاهان دارویی منتخب است که طبق آمار فائو در زمینه تولید این محصولات از روند با ثباتی طی سال­های 2008-1995 برخوردار بوده و جایگاه دوم تا پنجم مزیت نسبی صادراتی این گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است. طبق آمار فائو بخش زیادی از تولیدات گیاهان دارویی منتخب مصر به مصرف داخلی این کشور می­رسد و به همین دلیل در صادرات این محصولات در جایگاه هشتم جهان قرار گرفته است.

 

نمودار 1. روند تغییرات مقادیر تولید، صادرات و ارزش صادرات رازیانه، بادیان،
انیسون و گشنیز ایران طی سال­های 1995 - 2008

 

			سال

 

 

 

 

 

 

 

 

                            مأخذ: یافته‌های تحقیق

طبق آمار سایت فائو، کشور هند برترین تولید کننده گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز جهان است. اما رتبه این کشور طی سال­های مورد مطالعه در زمینه مزیت نسبی صادراتی این محصولات بین دوم تا هفتم جهان در نوسان بوده است. از سال 1995 (مقارن با عضویت کشور هند در سازمان تجارت جهانی) تا سال 1997، میزان صادرات گیاهان دارویی منتخب این کشور رشد قابل ملاحظه­ای داشته که باعث افزایش جایگاه این کشور از رتبه ششم به چهارم شده است. از سال 1997 تا  1999 با کاهش مقدار صادرات و ارزش صادرات گیاهان دارویی منتخب هند، جایگاه این کشور در مزیت نسبی صادرات این گیاهان دارویی از رتبه چهارم به هفتم انتقال یافته است. از سال 2000- 2003 جایگاه کشور هند در مزیت نسبی صادراتی این محصولات از رتبه چهارم به ششم تنزل یافته که دلیل آن کاهش مقدار صادرات و ارزش صادرات گیاهان دارویی منتخب هند بوده است. از سال 2004 به بعد جهشی در مقدار صادرات این گیاهان دارویی به وجود آمده است (به جز سال 2005). به این ترتیب جایگاه این کشور به لحاظ مزیت نسبی صادراتی گیاهان دارویی منتخب به رتبه دوم در بین کشورهای صادرکننده این گیاهان دارویی ارتقا یافته است.

 

جدول 2. جایگاه کشورهای عمده صادر کننده رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز بر اساس شاخص RSCA طی سال­های 2008- 1995

2001	2000	1999	1998	1997	1996	1995	سال رتبه
سوریه	سوریه	سوریه	ایران	سوریه	سوریه	سوریه	1
بلغارستان	مصر	ایران	سوریه	مصر	ایران	مصر	2
مصر	ایران	مصر	مصر	ایران	مصر	ایران	3
ایران	هند	بلغارستان	ترکیه	هند	مراکش	مراکش	4
هند	ترکیه	مراکش	بلغارستان	بلغارستان	هند	ترکیه	5
سنگاپور	بلغارستان	ترکیه	مراکش	مراکش	ترکیه	هند	6
ترکیه	سنگاپور	هند	هند	ترکیه	سنگاپور	سنگاپور	7
مراکش	مراکش	سنگاپور	سنگاپور	سنگاپور	بلغارستان	بلغارستان	8
ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	9
چین	چین	کانادا	چین	چین	چین	چین	10
کانادا	کانادا	چین	کانادا	کانادا	کانادا	کانادا	11
آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	12

                      مأخذ: یافته­های تحقیق

 

 

ادامه جدول 2. جایگاه کشورهای عمده صادر کننده رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز بر اساس شاخص RSCA طی سال­های 2008- 1995

2008	2007	2006	2005	2004	2003	2002	سال رتبه
سوریه	سوریه	سوریه	سوریه	سوریه	سوریه	سوریه	1
هند	بلغارستان	بلغارستان	بلغارستان	بلغارستان	بلغارستان	بلغارستان	2
بلغارستان	هند	مصر	ایران	ایران	ایران	ایران	3
مصر	مصر	هند	مصر	هند	مصر	ترکیه	4
مراکش	ایران	ایران	هند	مصر	ترکیه	مصر	5
ایران	سنگاپور	سنگاپور	مراکش	سنگاپور	هند	هند	6
ترکیه	مراکش	ترکیه	ترکیه	مراکش	سنگاپور	مراکش	7
سنگاپور	ترکیه	مراکش	سنگاپور	ترکیه	مراکش	سنگاپور	8
چین	چین	ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	ویتنام	9
ویتنام	ویتنام	چین	چین	چین	چین	چین	10
کانادا	کانادا	کانادا	کانادا	کانادا	کانادا	کانادا	11
آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	آلمان	12

                مأخذ: یافته­های تحقیق

کشور مراکش با وجود این­که همواره جزو برترین صادرکنندگان و واردکنندگان رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز در جهان بوده اما جایگاه مناسبی به لحاظ مزیت نسبی صادرات این محصولات به خود اختصاص نداده است. به طور کلی با وجود این که کشور مراکش طی سال­های 2008- 1995 روندی ثابت در میزان تولید گیاهان دارویی منتخب و روندی صعودی در میزان صادرات و ارزش صادرات این گیاهان دارویی داشته است، اما جایگاه کشور مراکش در زمینه مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز در رتبه چهارم تا هشتم جهان در نوسان بوده است.

 کشور ترکیه در زمینه میزان تولید و صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز طی سال­های مورد مطالعه روندی نزولی داشته است به طوری که این موضوع باعث شده جایگاه کشور ترکیه از رتبه پنجم در سال 1995 به رتبه هفتم در سال 2008 تنزل یابد. حتی در بعضی از سال­ها، جایگاه کشور ترکیه به رتبه هشتم کاهش یافته است.

 کشور سنگاپور از جمله کشورهایی است که فاقد تولید گیاهان دارویی منتخب بوده اما این کشور علاوه بر صدور گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز، جزو واردکنندگان این گیاهان دارویی نیز بوده است. کشور سنگاپور بیشتر با صدور مجدد گیاهان دارویی منتخب وارداتی، از مزیت نسبی صادرات این محصولات بهره­مند شده است. لذا علت تنزل در مزیت نسبی صادراتی گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز کشور سنگاپور به سیاست‌های تجاری (اعم از واردات و صادرات) آن بر می­گردد و جایگاه کشور سنگاپور طی سال­های مورد بررسی بین     رتبه­های ششم تا هشتم در نوسان بوده است.

 جایگاه نهم مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز کشورهای صادرکننده این گیاهان در تمام سال­های مورد بررسی به جز سال‌های 2007 و 2008 به کشور ویتنام اختصاص داشته است.

 کشور چین در زمینه تولید گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز، طی سال­های مورد بررسی همواره روندی صعودی داشته و رتبه دوم جهان را از نظر میزان تولید گیاهان دارویی منتخب به خود اختصاص داده اما بخش زیادی از تولیدات این گیاهان دارویی کشور چین به مصرف داخلی این کشور می­رسد و به همین دلیل چین در امر صدور گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز در رتبه هشتم بین کشورهای صادرکننده این محصولات قرار داشته است. جایگاه دهم مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی منتخب در میان سایر کشورهای صادر کننده در تمام سال­های مورد بررسی به جز سال­های 1999، 2007 و 2008 مختص کشور چین بوده است.

کشور کانادا در سال 1995 همزمان با آغاز فعالیت سازمان تجارت جهانی به عضویت این سازمان در آمده و از همان زمان روند با ثباتی در زمینه مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز داشته و به جز سال 1999 در بقیه سال­ها رتبه یازدهم جدول را به خود اختصاص داده است.

کشور آلمان که مانند کشور سنگاپور فاقد تولید گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز بوده، از جمله واردکنندگان این محصولات می­باشد. جایگاه این کشور همه ساله در پایین­ترین سطح در جدول شاخص­ مزیت نسبی بوده است.

 

5.­ نتیجه­گیری

مقادیر شاخص RSCA در دوره مورد بررسی نشان می­دهد نه تنها ایران قادر نبوده به رتبه­های برتر جهانی در خصوص مزیت نسبی صادراتی گیاهان دارویی منتخب دست یابد بلکه جایگاه آن از سوم به ششم تنزل یافته است. علت این تنزل متأثر از روند تغییرات ارزش صادرات این محصولات است. تضعیف جایگاه ایران به خصوص از سال 2005 به بعد نشان می­دهد پذیرش ایران به عنوان عضو ناظر سازمان تجارت جهانی، اثر مثبتی بر مزیت نسبی صادرات گیاهان دارویی منتخب نداشته است. لذا پیشنهاد می­گردد مسئولان امر، جهت تشکیل اتحادیه­ با سایر کشورهای صادرکننده برای افزایش قیمت و درآمدهای صادراتی و بهره­گیری از قدرت انحصاری، برنامه­ریزی دقیقی انجام دهند. طبق بررسی­های انجام شده، نوساناتی در روند شاخص ‌‌‌ RSCAایران در طول دوره مورد بررسی مشاهده می‌شود. این مسأله نیز حاکی از نبود برنامه‌ای مشخص برای صادرات گیاهان دارویی رازیانه، بادیان، انیسون و گشنیز ایران است. بنابراین طراحی یک راهبرد با ثبات برای ساماندهی ساختار صادراتی این محصولات پیشنهاد می­گردد.

---

[1]. Food and Agriculture Organization (FAO)

[2].World Trade Organization (WTO)

[3]. Revealed Symmetric Comparative Advantage (RSCA)

[4]. Serin and Civan

[5]. Revealed Comparative Advantage (RCA)

[6]. Laursen

[7]. Brasili

مراجع

منابع

-­ انویه تکیه، لورنس (1386). مقایسه مزیت نسبی صادرات سیب ایران با کشورهای عمده صادرکننده این محصول. نشریه اقتصاد کشاورزی و توسعه، 15(58): 179.

-­ انویه تکیه، لورنس، چیذری، امیرحسین، خلیلیان، صادق، پیکانی، غلامرضا (1382). بررسی مزیت نسبی سیب درختی ایران از دیدگاه تولید و صادرات، چهارمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی ایران، دانشگاه تهران، دانشکده کشاورزی، کرج.

-­ دایی، بابک (1376). تجزیه و تحلیل مبانی نظری مزیت‌نسبی و کاربرد آن در بخش صنعت ایران (مقایسه‌ای بین‌المللی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.

-­ کرباسی، علیرضا، کریم کشته، محمدحسین، هاشمی‌تبار، محمود (1384). بررسی مزیت‌نسبی تولید پنبه آبی در استان گلستان. نشریه اقتصاد کشاورزی و توسعه، 13(50): 42-45.

-­ کشفی بناب، علیرضا (1388). مزیت‌نسبی اقتصادی کشت و تجارت گیاهان دارویی در ایران و ارزش آن در بازارهای جهانی. مجله سبز زیست، 2(5- 6): 48-36.

-­ ملکشاهیان، مهران (1382). بررسی مزیت‌نسبی صنعت پتروشیمی ایران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، دانشکده اقتصاد.

-­ مهرابی بشرآبادی، حسین و پاکروان، محمدرضا، شکیبایی، علیرضا (1389). بررسی مزیت نسبی و نقشه­ریزی تجاری صادرات خرمای ایران. فصلنامه اقتصاد کشاورزی، 4(2): 81- 63.

-­ نصابیان، شهریار، قریشی ابهری، سید جواد، فرح آور، فاطمه، دامن کشیده، مرجان  (1390). بررسی مزیت نسبی تولید ذرت در ایران، فصلنامه مدلسازی اقتصادی، 5(1):122-123.

    -­ نجفی علمدارلو، حامد، حسنی، یوسف (1388). بررسی مزیت نسبی تولید و صادرات و شناسایی بازارهای هدف زیره سبز. مجله تحقیقات اقتصاد کشاورزی، 1(3): 122-101.

-­ Amirteimoori, S., & Chizari, H. A. (2008). An investigation of comparative advantage of pistachio production and exports in Iran. Journal of Agriculture Science Technology, 10: 359-403.

- Brasili, A., & Epifani, P., & Helg, R. (2002). On the dynamics of trade patterns. CESPRI. Working Paper, No. 115, Italy.

- Laursen, K. (1998(. Revealed comparative advantage of international specialization. DRUID, Working Paper (ISBN 87-7873-069-4).

- Serin, V., & Civan, A. (2008). Revealed comparative advantage and competitiveness: A case study for turkey towards the EU. Journal of Economic and Social Research, 10: 25-41.